eBooks

Mainzer Domliturgie zu Beginn des 16. Jahrhunderts

Der liber ordinarius der Mainzer Domkirche

0917
2008
978-3-7720-5294-1
A. Francke Verlag 
Franz-Rudolf Weinert
FRANZ-RUDOLF WEINERT Mainzer Domliturgie zu Beginn des 16. Jahrhunderts Der Liber Ordinarius der Mainzer Domkirche A. FRANCKE VERLAG TÜBINGEN UND BASEL Mainzer Domliturgie zu Beginn des 16. Jahrhunderts Der Liber Ordinarius der Mainzer Domkirche PIETAS LITURGICA · STUDIA Interdisziplinäre Beiträge zur Liturgiewissenschaft begründet von Hansjakob Becker herausgegeben von Ansgar Franz Die Reihe »Pietas Liturgica« erscheint in Zusammenarbeit mit »KULTUR - LITURGIE - SPIRITUALITÄT e.V.« Interdisziplinäre Vereinigung zur wissenschaftlichen Erforschung und Erschließung des christlichen Gottesdienstes FRANZ-RUDOLF WEINERT Mainzer Domliturgie zu Beginn des 16. Jahrhunderts Der Liber Ordinarius der Mainzer Domkirche A. FRANCKE VERLAG TÜBINGEN UND BASEL Titelabbildung: Älteste Mainzer Domansicht. Holzschnittzeichnung aus Johann Stössel, Der Römische Kalender, gedruckt bei Jakob Köbel zu Oppenheim 1518, im Anhang: „Tafel der Königreiche, Fürsten und Herzogtümer“, Stadtarchiv Mainz. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über <http: / / dnb.d-nb.de> abrufbar. Gedruckt mit freundlicher Unterstützung der Diözese Mainz. © 2008 · Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG Dischingerweg 5 · D-72070 Tübingen Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Gedruckt auf säurefreiem und alterungsbeständigem Werkdruckpapier. Internet: http: / / www.francke.de E-Mail: info@francke.de Satz: Informationsdesign D. Fratzke, Kirchentellinsfurt Druck und Bindung: Hubert & Co., Göttingen Printed in Germany ISSN 1862-2704 ISBN 978-3-7720-8294-8 Vorwort „Man sagt nichts Wesentliches über den Dom aus, wenn man nur von den Steinen spricht.“ (Antoine de Saint-Exupéry) Das Jahr 2009 ist für die Christen der Diözese Mainz ein besonderes Datum. Konnten sie 1975 in einer Jahrtausendfeier die Grundsteinlegung des Mainzer Domes begehen, so erinnert das Jahr 2009 an die Fertigstellung des „Willigis- Domes“ vor 1000 Jahren. Dass der Dom am Vorabend der Weihe (30. August 1009) abbrannte, war für die damaligen Christen ein trauriges Faktum, doch schon am 10. November 1036 konnte Erzbischof Bardo die wiederaufgebaute Kathedrale vollenden und weihen. Am 4. Juli 1239 fand die neuerliche Domweihe durch Erzbischof Siegfried III. von Eppstein statt. Seither feiert die Mainzer Kirche die Dedikation des Gotteshauses an diesem Tag. Seit 1000 Jahren und selbstverständlich schon im alten Dom, wurde und wird bis auf wenige Unterbrechungen, z. B. während der Kriege, Gottesdienst in diesem Gotteshaus gefeiert. Wie alles, ist auch der Gottesdienst dem Wandel unterworfen. Das Wesen des Gottesdienstes ist gleich geblieben, die Gestalt hat sich bisweilen geändert. Das alte Prinzip Prospers von Aquitanien „lex orandi est lex credendi“ gilt noch immer: was wir beten, das glauben wir. Aus der alten Mainzer Domkirche hat sich ein wichtiges liturgisches Buch erhalten: kein Gebetbuch, doch ein besonderes Liturgiebuch, das detailliert Auskunft gibt, wie man im im 15./ 16. Jahrhundert im Mainzer Dom Gottesdienst gefeiert hat (vor der Vereinheitlichung der Liturgie durch das Konzil von Trient). Der Mainzer Ordinarius ist eine liturgische Quelle, die lange auf eine Veröffentlichung gewartet hat. Durch die vorliegende Arbeit wird diese ediert und teilweise kommentiert. Haben sich viele Forscher mit den Mauern und Steinen des Domes beschäftigt, mittels des Liber Ordinarius Moguntinus sind wir in der Lage, hinter die Mauern des damaligen Gotteshauses zu schauen. Möge der Mainzer Liber Ordinarius Wissenschaftlern wie Gläubigen der Diözese Mainz einen interessanten Einblick gewähren, wie man vor 500 Jahren den Glauben im Gottesdienst feierte. Den Liturgen von heute und allen, die für den Dom Verantwortung tragen, möge er ein Anstoß sein zur Reflexion heute gefeierter Gottesdienste in der Mutterkirche des Bistums, im Mainzer Dom. An dieser Stelle möchte ich mehreren Personen ausdrücklich danken, und zwar in der Reihenfolge der Genese dieses Werkes. Zuerst Univ.-Professor em. Dr. theol. habil. Hermann Reifenberg, der mir auf einer Zugfahrt nach Aachen zum Treffen der Arbeitsgemeinschaft Katholischer Liturgiker den Liber Ordinarius zum ersten Mal schmackhaft machte und das Projekt kompetent begleitet hat. Ich danke meinem Bischof, Karl Kardinal Lehmann, dessen Kathedra im Mainzer Dom steht und der mich für diese Arbeit ermutigt hat. Ich danke Herrn Akad. Direktor a. D. Dr. phil. Gebhard Kurz, Mainz, der mir bei der Edition des Vorwort VI lateinischen Textes und des Kommentars überaus behilflich war. Ich danke dem Direktor der Martinus-Bibliothek Dr. Helmut Hinkel und den Mitarbeiterinnen und Mitarbeitern für jede freundliche Hilfsbereitschaft. Ich danke Herrn Dr. phil. Karl Brehmer von der Stabsstelle Dom-Bibliographie für hilfreiche Dienste, sowie Herrn Dipl. theol. Daniel Rothe für das Erstellen des Registers. Der Diözese Mainz danke ich sehr herzlich für die Übernahme der Druckkosten. Ich danke den Herausgebern der „Pietas Liturgica“ Univ.-Prof. em. DDr. Hansjakob Becker und Univ.-Prof. Dr. Ansgar Franz für die Aufnahme der Arbeit in die Reihe „PIETAS LITURGICA STUDIA“. Ich widme diese Arbeit dem verehrten, am 25. März 2008 verstorbenen Weihbischof und Domdekan em. Wolfgang Rolly, der mich vor 25 Jahren im Mainzer Dom zum Priester geweiht hat. Mainz, am Fest des Heiligen Bonifatius, 5. Juni 2008 Inhalt Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Quellen- und Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI Quellen (Mainz und den Dom betreffend) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI Andere Libri Ordinarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI Weitere Quellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII Sekundärliteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII A. EINLEITUNG 1 Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1.1 Die Beschreibung der Handschrift 92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1.2 Die Inhalte der Handschrift 92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1.3 Die Handschrift 92 und ihre Beziehung zur Handschrift 3 . . . . . . 4 1.4 Die Datierung des Mainzer Liber Ordinarius . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2 Der Liber Ordinarius Moguntinus (LOM) in seiner liturgischen Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2.1 Der Aufbau des LOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.2 Der Forschungsstand zum Mainzer Liber Ordinarius . . . . . . . . . . 11 2.3 Das Ziel der Arbeit: Textedition und Kommentar . . . . . . . . . . . . . 12 B. KOMMENTAR 3 Wo sich Gottes Volk versammelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.1 Der Mainzer Dom und sein kirchliches Umfeld . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.1.1 Der Blick in das Innere des Domes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3.1.2 Der Stiftschor mit Chorgestühl und Altar im Westchor. . . . . . . . . 15 3.1.3 Der Ostchor oder „Eiserne Chor“ (Chorus Ferreus) . . . . . . . . . . . 16 3.1.4 Die Memorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1.5 Der Martins-Chor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.1.6 Die Gotthardkapelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.1.7 Die Seitenkapellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3.1.8 Die Sakristeien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Inhalt VIII 3.2 Die liturgischen Funktionsorte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.2.1 Der Lettner („Sinagoga“) zwischen Westchor und Langhaus . . . . 19 3.2.2 Weitere Orte der Verkündigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.2.2.1 Die Kanzeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.3 Die Orgeln des Mainzer Domes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.4 Die Glocken und das Geläute des Mainzer Domes. . . . . . . . . . . . . 22 4 Ämter und Dienste am Mainzer Dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4.1 Der Erzbischof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4.2. Die Stiftsgeistlichen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4.3 Die weiteren Dienste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 4.4 Die Präsentien Brot und Wein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.4.1 „Panis magnus - Panis rubeus“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.4.2 Feste mit Verteilung von Gratiaswein („Vinum Gracie“) . . . . . . . . 29 4.5 Die liturgische Gewandung der Kleriker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4.5.1 Die Chorkleidung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4.5.2 Die Mess-Ornate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4.6 Die Farben der liturgischen Gewänder - der alte Mainzer Farbkanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5 Das liturgische Jahr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 5.1 Das Herrenjahr und seine Feier in chronologischer Übersicht . . . 33 5.1.1 Die Hochfeste und Feste in ihrer liturgischen Rangordnung. . . . . 34 5.1.2 Festum maximum duplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 5.1.3 Festum maius duplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 5.1.4 Festum minus duplex - Festum semiduplex. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5.1.5 Festum Presencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5.1.6 Festa chori - Festa fori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.1.7 Feste mit besonderer Beleuchtung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.2 Der Weihnachtsfestkreis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.2.1 Der Advent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.2.1.1 Exkurs: Der „Kinderbischof“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.2.2 Hochfest der Geburt des Herrn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.2.3 Hochfest Epiphanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 5.2.4 Darstellung des Herrn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5.3 Der Osterfestkreis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 5.3.1 Die Österliche Bußzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 5.3.1.1 Exkurs: Die allegorische Deutung der Vorfastenzeit. . . . . . . . . . . . 43 5.3.1.2 Der Aschermittwoch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 5.3.1.3 Die Fastensonntage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 5.4 Die Heilige Woche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5.4.1 Der Palmsonntag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5.4.2 Der Gründonnerstag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Inhalt IX 5.4.2.1 Die Rekonziliation der Büßer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 5.4.2.2 Die Weihe der Heiligen Öle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 5.4.2.2.1 Die Entblößung und Waschung der Altäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 5.4.2.2.2 Das Mandatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 5.4.3 Der Karfreitag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 5.4.3.1 Wortgottesdienst - Kreuzverehrung - „Missa Praesanctificatorum“ 57 5.4.3.2 Die „Depositio Hostiae“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 5.4.4 Der Karsamstag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5.4.4.1 Die Bereitung und Segnung des Osterfeuers . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5.4.4.2 Das Osterlob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.4.4.3 Die Taufwasserweihe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.4.5 Die Feier der Osternacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 5.4.5.1 Die Erhebung der Hostie („Elevatio Hostiae“) . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.4.5.2 Das Osterspiel („Visitatio sepulchri“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.4.6 Der Ostertag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5.4.6.1 Osterprozession und Ostermesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5.4.6.2 Die Ostervesper. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.5 Die Feier der Pentekoste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.5.1 Die Osteroktav und die Osterzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.5.2 Das Fest Christi Himmelfahrt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.5.3 Das Pfingstfest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.5.3.1 Die Pfingstvigil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.5.3.2 Der Pfingsttag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.5.4 Das Fest der Lanze und Nägel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 5.5.5 Das Bannfasten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 5.5.6 Die Bitttage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.6 Nachösterliche Herrenfeste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.6.1 Das Dreifaltigkeitsfest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.6.2 Das Fronleichnamsfest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.6.2.1 Der Vortag des Fronleichnamsfestes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 5.6.2.2 Der Fronleichnamstag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.6.2.3 Die Fronleichnamsprozession . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.6.2.4 Die Fronleichnamsprozession nach dem LOM . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.6.2.5 Die ältere Prozessionsordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 5.7 Weitere besondere Feste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 5.7.1 Das Kirchweihfest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 5.7.2 Das von Erzbischof Albrecht von Brandenburg 1540 angeordnete Reliquienfest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 5.7.3 Das Fest des Dom- und Diözesanpatrons Sankt Martinus. . . . . . . 77 5.8 Das Sanctorale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 5.8.1 Vesperprozessionen zu Kapellen der Heiligen im Dom . . . . . . . . . 79 5.8.2 Prozessionen zum Ostchor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 5.8.3 Reliquienverehrung an Heiligenfesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Inhalt X 5.9 Besondere Benediktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 5.9.1 Die Traubensegnung am Fest der Verklärung des Herrn . . . . . . . . 81 5.9.2 Die Segnung des Johannisweins. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5.9.3 Weitere Benediktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 C. TEXTEDITION 7 Edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 7.1 Editionsregeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 7.2 Verzeichnis der wichtigsten Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 7.3 Zur Sprache des Liber Ordinarius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 8 Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text). . . . . . . . . 89 D. ANHANG I Faksimile des Liber Ordinarius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 II Grundrisse des Domes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 III Lageplan der Mainzer Kirchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 E. REGISTER I Verzeichnis der liturgischen Initien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 II Heilige (Feste und Gedenktage) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 III Personen (Domherren und Stifter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 IV Orte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 V Sachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Quellen- und Literaturverzeichnis Quellen (Mainz und den Dom betreffend) - in zeitlicher Folge Sacramentarium Hadrianum - Codex Magontinus. Mainz: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar (= Handschrift 1) Liber fundationum et consuetudinum ecclesiae cathedralis Moguntinae 1362/ 1511. Mainz: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar (= Handschrift 3). Ordinarius sive Registrum praesentiarum secundum Chorum Ecclesiae Moguntinae. Mainz: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar (= Handschrift 92). Processionale der Kathedrale. Mainz: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar (15. Jh.) (= Handschrift 100). Missale Moguntinum, Mainz (Johann Schöffer) 1507. Die pfarramtlichen Aufzeichnungen (Liber consuetudinum) des Florentius D IEL zu St. Christoph in Mainz (1491-1518), Freiburg 1904. Fritz H ERMANN , Die Protokolle des Mainzer Domkapitels, Bd. 3 (Die Protokolle aus der Zeit des Erzbischofs Albrecht von Brandenburg 1514-1545), Paderborn 1932. Jakob W IMPFELING (1450-1528), Catalogus Archiepiscoporum Moguntinorum. Geschichte der Mainzer Erzbischöfe. Dieter M ERTENS / Markus M Ü LL ER (Hgg.), (Jakobi Wimpfelingi Opera Selecta II,2), München 2007. Johann Sebastian S EVERUS , Parochiae Moguntinae intra urbem. Aschaffenburg 1768. Stephan A. W ÜRDTWEIN , Commentatio Historico-Liturgica de Stationibus Ecclesiae Moguntinae, Mainz 1782. Franz-Rudolf W EINERT (Hg.), Direktorium des Pfarrgottesdienstes zu Winkel 1792, Winkel/ Rheingau 2005. Aufzeichnungen der Domküster zu Mainz, (Archiv der Dompfarrei), Mainz 1924. Teil 1: Gottesdienstliche Verrichtungen, welche vom Kirchenjahr unabhängig sind (S. 130- 206); Teil 2: Gottesdienstliche Verrichtungen während des Kirchenjahres (S. 161-206; 280-296). Agende der Dompfarrei zu Mainz, (Archiv der Dompfarrei), Mainz (ohne Jahr, nach 1936). Ludwig H AENLEIN (Hg.), Chorgebet im Mainzer Dom. Mainz 1963. Statuten des Bischöflichen Domkapitels Mainz, Mainz 2000. Andere Libri Ordinarii Bamberg (Dom): Edmund Karl F ARRENKOPF , Breviarium Eberhardi Cantoris. Die mittelalterliche Gottesdienstordnung des Domes zu Bamberg (LQF 50), Münster 1969. Peter W ÜNSCHE , Kathedralliturgie zwischen Tradition und Wandel. Zur mittelalterlichen Geschichte der Bamberger Domliturgie im Bereich des Triduum Sacrum (LQF 80), Münster 1998. Quellen- und Literaturverzeichnis XII Bozen/ Brixen: Andrea H OFMEISTER -W INTER (Hg.), Veit Feichter. Das Brixner Dommesnerbuch, Innsbruck 2001. Essen (Kanonissenstift): Jürgen B ÄRSCH , Die Feier des Osterfestkreises im Stift Essen nach dem Zeugnis des Liber Ordinarius (QSBE 6), Münster 1997 (Teiledition). Köln (St. Aposteln): Andreas O DENTHAL , Der älteste Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln in Köln. Untersuchungen zur Liturgie eines mittelalterlichen kölnischen Stifts (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 28), Siegburg 1994. Paderborn (Kathedrale): Franz K OHLSCHEIN , Der Paderborner Liber Ordinarius von 1324 (Studien und Quellen zur westfälischen Geschichte 11), Paderborn 1971. Trier (Dom): Adalbert K URZEJA , Der älteste Liber Ordinarius der Trierer Domkirche (14. Jahrhundert) (LQF 52), Münster 1970. Rheinau: Anton H ÄNGGI , Der Rheinauer Liber Ordinarius (Spicilegium Friburgense 1), Freiburg/ Schweiz 1957. Zürich (Grossmünster): Heidi L EUPI , Der Liber Ordinarius des Konrad von Mure. Die Gottesdienstordnung am Großmünster in Zürich (Spicilegium Friburgense 37), Freiburg/ Schweiz, 1995. Weitere Quellen Cyrill von Jerusalem, Mystagogische Katechesen. Georg R ÖWERKAMP (Hg.), (Fontes Christiani 7), Freiburg 1992. Ambrosius von Mailand, Über die Sakramente bzw. Über die Mysterien. Josef S CHMITZ (Hg.), (Fontes Christiani 3), Freiburg 1990. Römisch-Germanisches Pontifikale (Le Pontifical Romano-Germanique du Dixième Siècle. Cyrille V OGEL / Reinhard E LZE (Hgg.), (Studi e Testi 226.227.269), Città del Vaticano 1963-1972. Rupert von D EUTZ , Liber de divinis officiis - Der Gottesdienst der Kirche. Helmut und Ilse D EUTZ (Hgg.), (Fontes Christiani 33/ 1-4), Freiburg 1999. Sekundärliteratur Fritz A RENS , Der Dom zu Mainz, Darmstadt 1982. Ders., Mainzer Inschriften von 1651-1800. Bd. 1. Die Inschriften des Domes zu Mainz (Beiträge zur Geschichte der Stadt Mainz 26), Mainz 1982. Sekundärliteratur XIII Ders., Die Raumaufteilung des Mainzer Domes und seiner Stiftsgebäude bis zum 13. Jahrhundert, in: Anton Ph. B RÜCK (Hg.), Willigis und sein Dom. Festschrift zur Jahrtausendfeier des Mainzer Domes 975-1975 (QAMrhKG XXIV), Mainz 1975, S. 185-249. Ders., St. Martin, der Mainzer Dom und das Erzstift, in: Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz 1982 (Sonderdruck), S. 9-56. Jürgen B ÄRSCH , Allerseelen. Studien zu Liturgie und Brauchtum eines Totengedenktages in der abendländischen Kirche (LQF 90), Münster 2004. Ders., Grablegung und Auferstehungsfeier, in: Trierer Theologische Zeitschrift 110 (2001), S. 173-194. Ders., Libri ordinarii - bemerkenswerte rheinisch-westfälische Zeugnisse des gottesdienstlichen Lebens im Mittelalter, in: Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, Heft 201, Pulheim 1998, S. 245-253. Luzie B RATNER , Die erzbischöflichen Grabdenkmäler des 17. und 18. Jahrhunderts im Mainzer Dom (QAMrhKG 113), Mainz 2005. Joseph B RAUN , Handbuch der Paramentik, Freiburg 1912. Ders., Liturgisches Handlexikon, Regensburg 1922. Peter B ROWE , Die Ausbreitung des Fronleichnamsfestes, in: JLW 8 (1928), 107-143. Ders., Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, München 1932. Peter B RUDER , Die Fronleichnamsfeier zu Mainz um das Jahr 1400, in: Der Katholik 81 (1901) I (= 3 F. 23. Bd.), S. 489-507. Ders., Das Bannfasten oder „Jejunium bannitum“, in: Pastor bonus 13 (1900/ 01), S. 550- 556. Ders., Die liturgische Verehrung des heiligen Bischofs Martin von Tours in der ehemaligen Metropolitankirche zu Mainz während des Mittelalters, in: Der Katholik 81 (1901) II (= 3 F. 24. Bd.), S. 223-240; 289-304; S. 425-443. Ders., Zur Geschichte des Dreifaltigkeitsfestes, in: ALw 1 (1950), S. 65-81. Anton Ph. B RÜCK (Hg.), Willigis und sein Dom. Festschrift zur Jahrtausendfeier des Mainzer Domes 975-1975 (QAMrhKG XXIV), Mainz 1975. Ders., Die Mainzer Dompfarrer des 16. Jahrhunderts, in: AMrhKg 23 (1971), S. 103-119. Ders., Die Mainzer Domprediger des 16. Jahrhunderts, in: Hessisches Jahrbuch für Landesgeschichte 10 (1960), S. 132-148. Elisabeth D ARAPSKY , Mainz. Die Kurfürstliche Residenzstadt. 1648-1792. Mainz 1995. Hugo D AUSEND , Germanische Frömmigkeit in der kirchlichen Liturgie, Wiesbaden 1936. Beate D ENGEL -W INK , Die ehemalige Liebfrauenkirche in Mainz (Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz), Mainz 1970. Franz A. D ÜRR , Commentatio Historica de Episcopo puerorum, Mainz 1755. Franz D UMONT / Ferdinand S CHERF / Friedrich S CHÜTZ (Hgg.), Mainz. Die Geschichte der Stadt, Mainz 1998. Ludwig E ISENHOFER , Grundriss der katholischen Liturgik, Freiburg 1937. Franz F ALK , Alte Gebräuche im Dome zu Mainz, in: Kirchenschmuck. Ein Archiv für kirchliche Kunstschöpfungen und christliche Alterthumskunde 12 (1868), Bd. 23, S. 64. Ders., Der „Atzmann“ in mittelrheinischen Kirchen, in: Geschichtsblätter für die mittelrheinischen Bistümer 1 (1883-1884), Sp. 12-13. Ders., Die ehemalige Dombibliothek zu Mainz, ihre Entstehung, Verschleppung und Vernichtung nach gedruckten und ungedruckten Quellen (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 18). Leipzig 1897. Repr. Wiesbaden 1968. Quellen- und Literaturverzeichnis XIV Ders., Die Einführung des Festum lanceae et clavorum sive armorum Christi, in: Der Katholik 23,1 (1883), S. 544-546. Ders., Heiliges Mainz oder die Heiligen und Heiligthümer in Stadt und Bisthum Mainz, Mainz 1877. Ders., Die ehemaligen Glocken im Mainzer Dome, in: Geschichtsblätter für die mittelrheinischen Bisthümer 2 (1884-1885), Sp. 246-248. Ders., Die „Protzer“ im Dom zu Mainz, in: Monatsschrift für rheinisch-westfälische Geschichtsforschung und Altertumskunde 1 (1875), Bd. 23, S. 384-385. Balthasar FI SCHER / Johannes W AGNER (Hgg.), Paschatis Sollemnia. Studien zur Osterfeier und Osterfrömmigkeit, Freiburg 1959. Carl F ORSCHNER , Geschichte der Pfarrei und Pfarrkirche Sankt Quintin in Mainz, Mainz 1905. Dorothea F ORSTNER , Die Welt der christlichen Symbole, Innsbruck-Wien-München. 4. Aufl., 1982. Guido F UCHS , Mahlkultur. Tischgebet und Tischritual, Regensburg 1988. Albert G ERHARDS / Andreas H EINZ (Hg.), Redemptionis mysterium. Studien zur Osterfeier und zur christlichen Initiation, Paderborn 1992. Joachim G LATZ , Sankt Stephan in Mainz (Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz), Mainz 1990. Sigrid von der G ÖNNA , Der Mainzer Domschatz im späten Mittelalter. Zwei Inventare aus dem 14. und 15. Jahrhundert, in: AMrhKg 51 (1999), S. 323-381. Adam G OTTRON , Kleine Mainzer Kirchengeschichte, Mainz 1950. Ders., Tausend Jahre Musik in Mainz, Berlin 1941. Ders., Die Orgeln des Mainzer Domes, in: Mainzer Zeitschrift 32 (1937), Sonderdruck, S. 53-58. Ders., Handbuch der Liturgik, Paderborn 1950. Ders., Der alte Mainzer liturgische Farbenkanon, in: AMrhKg 2 (1950), S. 300-308. Ders., Mainzer Musikgeschichte von 1500 bis 1800 (Beiträge zur Geschichte der Stadt Mainz 18), Mainz 1959. Ders., Die Stationsfeiern in Mainzer Stiften, in: Mainzer Zeitschrift 48/ 49 (1954), S. 19-26. Hermann J. G RÄF , Palmenweihe und Palmprozession in der lateinischen Liturgie (Veröffentlichungen des Missionspriesterseminars St. Augustin, Siegburg, Nr. 5), Kaldenkirchen 1959. Philipp H ARNONCOURT , Feiern im Rhythmus der Zeit II/ 1 - Der Kalender (Gottesdienst der Kirche. Handbuch der Liturgiewissenschaft 6,1), Regensburg 1994. Helmut H INKEL , (Hg.), 1000 Jahre St. Stephan Mainz (QMRKG Bd. 63), Mainz 1990. Ders., Der verbrannte Schatz, in: Domblätter 3 (2001), S. 49-54. Ders. Eine Schedula Officiorum aus dem Mainzer Jakobskloster, in: Mainzer Zeitschrift 100 (2005), S. 183-187. Michael H OLLMANN , Das Mainzer Domkapitel im späten Mittelalter (1306-1476) (QAMrhKG Bd. 64), Mainz 1990. Wilhelm H UBER , Das Mainz-Lexikon. 3600 Stichworte zu Stadt, Geschichte, Kultur, Kommentar, Persönlichkeiten, Mainz 2001/ 2002. Hans-Jürgen I MIELA , Martinschörlein und Nassauer Unterkapelle im Mainzer Dom, in: Mainzer Zeitschrift 70 (1975), S. 101-105. Wilhelm J UNG , Die Steine reden noch … Der Mainzer Dom im Mittelalter, Eltville 1981. Sekundärliteratur XV Ders., Die Gotthardkapelle des Mainzer Domes. Zum Abschluß umfassender Restaurierungsarbeiten. Sonderdruck aus: Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz 1983, hg. von Ingobert Jungnitz, Mainz 1989, S. 3-24. Ders., (Hg.), 1000 Jahre Mainzer Dom (975-1975), Werden und Wandel. Ausstellungskatalog und Handbuch, Mainz 1975. Friedhelm J ÜRGENSMEIER (Hg.), Die Bischofskirche Sankt Martin zu Mainz (Beiträge zur Mainzer Kirchengeschichte 1), Frankfurt 1986. Ders., Die Eucharistie in der Barockfrömmigkeit am Mittelrhein, in: AMrhKg 23 (1971), S. 103-119. Josef Andreas J UNGMANN , Liturgie der christlichen Frühzeit, Freiburg 1967. Rudolf K AUTSCH / Ernst N EEB , Der Dom zu Mainz (Die Kunstdenkmäler der Stadt und des Kreises Mainz, II,I: Die kirchlichen Kunstdenkmäler der Stadt Mainz), Darmstadt 1919. Heinrich K ELLNER , Heortologie, Freiburg 1901. Hermann K IRCHHOFF , Christliches Brauchtum. Feste und Bräuche im Jahreskreis, München 1995. Theodor H. K LEIN , Die Prozessionsgesänge der Mainzer Kirche aus dem 14.-18. Jahrhundert (QAMrhKG 7), Speyer 1962. F. Th. K LINGELSCHMITT , Führer durch das Bischöfliche Dom- und Diözesanmuseum zu Mainz, Mainz 1925. Alexander von K NORRE , Die Pfarrkanzel des Gerhard von Wolff von 1585/ 87 im Mainzer Dom und Bemerkungen zu den beiden anderen Domkanzeln, in: Mainzer Zeitschrift 71/ 72 (1976/ 77), S. 158-163. Hans-Jürgen K OTZUR , Die Instandsetzung der Nassauer Kapelle, in: Domblätter 3 (2001), S. 33-37. Ders., Raumbilder. Die Ausstattung des Mainzer Domes im Wandel der Zeit, in: Lebendiges Rheinland-Pfalz (39), Heft 2, Mainz 2002. Emil Joseph L ENGELING , Unbekannte oder seltene Ostergesänge aus Handschriften des Bistums Münster, in: Balthasar FI SCHER / Johannes W AGNER (Hgg.), Paschatis Sollemnia. Studien zur Osterfeier und Osterfrömmigkeit, Freiburg 1959, S. 213-238. Georg L ENHART , Die Seele des Mainzer Domes, Mainz 1970. Ludwig L ENHART , Zum Gottes- und Chordienst des Mainzer Domstiftes beim Ausgang des späten Mittelalters, in: Ders. (Hg.), Universitas (Bd. 1), Festschrift für Bischof Dr. Albert Stohr, Mainz 1960, S. 478-492. Ders., Die Memorie des Mainzer Domes in ihrer künstlerischen Gestalt und ihrem sakralen Gestaltwandel, in: Mainzer Almanach. Beiträge aus Geschichte und Gegenwart (1962), S. 113-122. Robert L ESAGE , Liturgische Gewänder und Geräte, (Der Christ in der Welt 7), Aschaffenburg 1962, S. 97. Ludwig L INK , Die Glocken des Mainzer Domes, in: Mainzer Almanach. Beiträge aus Geschichte und Gegenwart (1959), S. 58-94. Liturgische Kommission für Österreich (Hg.), Ostern feiern. Hilfen zur Gestaltung des Osterfestkreises, (Texte der Liturgischen Kommission 16), Salzburg 1995. Peter M AIER , Die Feier der Missa chrismatis (Studien zur Pastoralliturgie 7), Regensburg 1990. Quellen- und Literaturverzeichnis XVI Wilhelm M ITTNACHT , Ueber Geläute in der Diözese Mainz. 1. Glocken des Mainzer Domes, in: Martinus-Blatt. Katholisches Volksblatt für alle Stände Nr. 42 vom 18. Oktober 1931, S. 10-11. Dietz-Rüdiger M OSER , Bräuche und Feste im christlichen Jahreslauf, Graz/ Wien/ Köln 1993. Ernst N EEB , Zur Geschichte der heutigen Chorbühnen und des ehemaligen Lettners im Westchor des Mainzer Domes, in: Mainzer Zeitschrift 11 (1916), S. 38-48. Barbara N ICHTWEISS (Hg.), Lebendiger Dom. St. Martin zu Mainz in Geschichte und Gegenwart, Mainz 1998. Dies., (Hg.), Bonifatius in Mainz (Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz), Mainz 2005. Adrien N OCENT , Das heilige Jahr. 3: Karwoche, Stuttgart 1966. Otto N USSBAUM , De altarium ablutione, in: Ephemerides liturgicae 75 (1961), S. 105-116. Anne-Madeleine P LUM , Adoratio Crucis in Ritus und Gesang. Die Verehrung des Kreuzes in liturgischer Feier und in zehn exemplarischen Passionsliedern (Pietas Liturgica Studia 17), Tübingen/ Basel 2006. Paul R EDLICH , Cardinal Albrecht von Brandenburg und das Neue Stift zu Halle (1520-1541), Mainz 1900. Hermann R EIFENBERG , Der Mainzer Dom als Stätte des Gottesdienstes, Tausend Jahre Liturgie im Koordinatensystem von Kirche und Welt, in: Anton Ph. B RÜCK (Hg.), Willigis und sein Dom. Festschrift zur Jahrtausendfeier des Mainzer Domes 975-1975 (QAMrhKG 24), Mainz 1975, S. 251-331. Ders., Martinus-Verehrung im Erzbistum Mainz, in: ALw 24 (1982), S. 47-57. Ders., Sakramente, Sakramentalien und Ritualien im Bistum Mainz seit dem Spätmittelalter. I.II, (LQF 53-54), Münster 1971/ 1972. Ders., Stundengebet und Breviere im Bistum Mainz seit der Romanischen Epoche (LQF 40), Münster 1964. Ders., Messe und Missalien im Bistum Mainz seit dem Zeitalter der Gotik (LQF 37), Münster 1960. Adolf R EINLE , Die Ausstattung deutscher Kirchen im Mittelalter, Darmstadt 1988. Berthold Roland, (Hg.), Albrecht von Brandenburg. Kurfürst - Erzkanzler - Kardinal 1490-1545, Mainz 1990. Walter S EIDEL , (Hg.), Kirche aus lebendigen Steinen, Mainz 1975. Monika S CHMELZER , Der mittelalterliche Lettner im deutschsprachigen Raum. Typologie und Funktion, Regensburg 2004. Reinhard S CHMID , Die Abtei St. Alban vor Mainz im hohen und späteren Mittelalter (Beiträge zur Geschichte der Stadt Mainz 30), Mainz 1996. Bernhard S CHNEIDER , Die Trauben- und Johannesweinsegnung in der Trierer Bistumsliturgie vom Spätmittelalter bis zum ausgehenden 19. Jahrhundert, in: AMrhKg 37 (1985), S. 57-74. Friedrich S CHNEIDER , Der Dom zu Mainz, Berlin 1886. Ders., Die Wächterstube im Dom zu Mainz, in: Mainzer Journal Nr. 200 vom 28. August 1897. Ders., Wie man in alten Tagen die Fronleichnamsprozession in Mainz gefeiert hat, in: Rheinische Blätter für Unterhaltung und gemeinnütziges Wirken (Beiblatt zum Mainzer Abendblatt) Nr. 122 vom 28. Mai 1864, S. 487-488 (Teil I); Teil II: ebda., Nr. 123 vom 29. Mai 1864, S. 490-492. Sekundärliteratur XVII Ders., Die Fronleichnamsprozession zu Mainz um das Jahr 1400, in: Mainzer Journal Jg. 54 (1901), Nr. 129, S. 6-7. Heinrich S CHROHE , Zur Geschichte der Mainzer Fronleichnamsprozession (Sonderdruck aus dem Mainzer Journal, Feierstunde), Mainz o. J. Ildefons S CHUSTER , Liber Sacramentorum I-IV, Regensburg 1929-1931. Karin S TOLLEIS , Messgewänder aus deutschen Kirchenschätzen vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Geschichte, Form und Material, Regensburg 2001. Andreas Ludwig V EIT , Die Domsakristei, die Domschatzkammer und die Domstiftsseidensticker, in: Mainzer Journal Jg. 74 (1921), Nr. 1. Ders., Mainzer Domherren vom Ende des 16. bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts in Leben, Haus und Habe, Mainz 1924. Ders., Volksfrommes Brauchtum und Kirche im deutschen Mittelalter, Freiburg 1936. Franz-Rudolf W EINERT , Alte Bräuche im Mainzer Dom, in: Domblätter 4 (2002) S. 35-40. Ders., Die Einnehmung des Rheingaues durch den erwählten Mainzer Erzbischof Sebastian von Heusenstamm im Jahre 1545, in: Rheingau-Forum 1 (2001), S. 19-21. Ders., Erhebung der Hostie aus dem Grab, Osternacht vor 500 Jahren in Mainz, Teil II, in: Glaube und Leben (2007), Nr. 14, S. 13. Ders., Gotteshaus - Liturgie im Mainzer Dom heute, in: Domblätter 1 (1999), S. 28-30. Ders., Die Karwoche im Alten Mainz. Wie man vor 500 Jahren im Mainzer Dom die Heilige Woche feierte, in: Mainzer Zeitschrift 103 (2008), S. 61-68. Ders., Die Liturgie des Heiligen Grabes in der Nassauer Kapelle um das Jahr 1500 und heute, in: Domblätter 2 (2000), S. 25-28. Ders., Den Osterfestkreis verstehen und feiern, Regensburg 2001. Ders., (Hg.), Mainzer Dom-Ornat. Neue Messgewänder für den Mainzer Dom, Mainz 2002. Ders., Als die Prozession zum Jakobsberg ging. Palmsonntag vor 500 Jahren in Mainz I, in: Glaube und Leben 13 (2007), Nr. 13, S.11. Ders., Die Sprache der Glocken. Das Geläute des Mainzer Doms, In: Domblätter 3 (2001), S. 63-68. Ders., „An Ostern reisen die Glocken nach Rom, Buttermilch trinken“. Die Sprache der Glocken des Mainzer Domes, in: Mainz 2 (2002), S. 45-48. Ders., Weihnachten im Bild. Christi-Geburt-Darstellungen im und am Mainzer Dom, in: Domblätter 7 (2005), S. 22-26. Ders., Die Segnung des Johannisweins. Ein besonderer Brauch im Dom zur Weihnachtszeit, in: Domblätter 8 (2006), S. 79-82. Ders., Virtueller Reliquienkult, in: Domblätter 6 (2004), S. 55-57. Ders., Die Waschung der Altäre am Gründonnerstag, in: Rheingau-Forum 2 (2004), S. 26-27. Franz W ERNER , Der Dom zu Mainz und seine Denkmäler, I-III, Mainz 1827-1836. Dethard von W INTERFELD , Die Kaiserdome Speyer, Mainz, Worms und ihr romanisches Umland, Würzburg 1993. CD-Rom Das Halle’sche Heiltum. Reliquienkult und Goldschmiedekunst der Frührenaissance in Deutschland. Hg. vom Haus der Bayrischen Geschichte und der Hofbibliothek Aschaffenburg, Augsburg/ Regensburg 2002. Quellen- und Literaturverzeichnis XVIII Abkürzungsverzeichnis ALw = Archiv für Liturgiewissenschaft AMrhKg = Archiv für Mittelrheinische Kirchengeschichte Anm. = Anmerkung Hg. = Herausgeber JLW = Jahrbuch für Liturgiewissenschaft LQF = Liturgische Quellen und Forschungen PRG = Römisch-Germanisches Pontifikale QAMrhKG = Quellen und Abhandlungen zur Mittelrheinischen Kirchengeschichte QSBE = Quellen und Studien. Veröffentlichungen des Institutes für kirchengeschichtliche Forschung des Bistums Essen. A EINLEITUNG 1 Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars Die Martinusbibliothek im Mainzer Priesterseminar bewahrt in ihrer Handschriftenabteilung unter der Signatur Hs 92 eine bedeutende Sammelhandschrift reichen Inhalts 1 . Die Handschrift gehört zu den drei wertvollen Folianten der ehemaligen Dombibliothek, die 1793 bei der Bombardierung der Stadt Mainz durch die Reichstruppen nicht im Kreuzgang verbrannten, sondern von dem Stiftsherrn der Liebfrauenkirche Johann Heinrich Juncker (1725-1807) gerettet und dem Mainzer Priesterseminar vermacht wurden 2 . Neben der Handschrift 92 waren das die Handschrift 3 3 und die Handschrift 1, das berühmte Sakramentar von St. Alban aus dem neunten Jahrhundert 4 . Die Handschrift 92 wird in der Forschung gerne als „Sakristeibuch“ 5 bzw. das „Sakristeibuch Albrechts von Brandenburgs“ 6 bezeichnet. Die etwas ungenaue Bezeichnung ist insofern richtig, als sich dieses Buch (wie auch die Handschrift 3) offenbar in der Domsakristei des Mainzer Domes befand und den Sakristanen dort zur Verfügung stand 7 . 1.1 Die Beschreibung der Handschrift 92 Es handelt sich bei der Handschrift um einen Papier-Codex von 279 Blättern im Format 31 × 30 cm, in einem Ledereinband mit zwei Metallschließen gebunden 8 . Das Opus ist von Hand mit abwechselnd schwarzer und roter Schreibfarbe ge- 1 Ordinarius sive Registrum praesentiarum secundum Chorum Ecclesiae Moguntinae: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar Hs 92. 2 Vgl. Helmut Hinkel, Der verbrannte Schatz, in: Domblätter 3 (2001), S. 49-54. 3 Liber fundationum et consuetudinum Ecclesiae cathedralis Moguntinae: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar Hs 3. 4 Sacramentarium Hadrianum - Codex Magontinus: Martinus-Bibliothek im Bischöflichen Priesterseminar Hs 1. 5 Vgl. Franz Falk, Die ehemalige Dombibliothek zu Mainz, ihre Entstehung, Verschleppung und Vernichtung nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Leipzig 1897, S. 119 f.; Ludwig Lenhart, Zum Gottes- und Chordienst des Mainzer Domstiftes beim Ausgang des späten Mittelalters, in: Ludwig Lenhart (Hg.), Universitas. Festschrift für Bischof Dr. Albert Stohr (Bd. 1), Mainz 1960, S. 490, Anm. 21. 6 Adam Gottron, Der alte Mainzer liturgische Farbenkanon, in: AMRhKg 2 (1950), S. 300-308; hier S. 302. 7 Vgl. ähnliche Handschriften wie die des Brixner Dommesners: Andrea Hofmeister-Winter (Hg.), Veit Feichter. Das Brixner Dommesnerbuch, Innsbruck 2001; Heidi Leupi, Der Liber Ordinarius des Konrad von Mure. Die Gottesdienstordnung am Großmünster in Zürich (Spicilegium Friburgense 37), Freiburg/ Schweiz, 1995. 8 Die Handschrift wurde 2007 restauriert. Einleitung 2 schrieben, gelegentlich von einer zweiten bzw. dritten Hand ergänzt. Die ersten vier Blätter sind ohne Paginierung; bis folio 181 ist die Seitenzählung rot, die folgenden Seitenzahlen schwarz. Zum Teil haben die Blätter Ornamente am Rand, auch Wappenbilder sind gelegentlich, vornehmlich am Schluss einzelner Abschnitte eingefügt 9 . Die Handschrift weist überall starke Gebrauchsspuren auf, sowie zahlreiche spätere Änderungen und Zusätze (s. z. B. unten Anmerkung 33). 1.2 Die Inhalte der Handschrift 92 Nach rubrikalen Bestimmungen über den Chorgottesdienst, dem Vorwerk 10 , folgt ein Kalendarium, das die Ordnung für die Gottesdienste im Mainzer Dom enthält. Dieser Teil der Handschrift 92 (fol. 1r - 137v) kann als Ordinarius liber (Liber Ordinarius) klassifiziert werden 11 . Der zweite Teil der Handschrift 92 (fol. 138r - 279r) enthält nicht weniger interessante Angaben: - Die Statuten der Domherren („Statuta Praelatorum, Canonicorum, Domicellorum ac Vicariorum Ecclesie Magontine“), fol. 138r. - Angaben zur Wahl eines Erzbischofs („In Eleccione Archiepiscopi Magontini“), fol. 138v. - Über den Empfang des Palliums des Erzbischofs („De Pallio Archiepiscopi recipiendo“), fol. 139r. - Angaben zur Bischofsweihe („In Consecratione Archiepiscopi“), fol. 139r - 143r. - Maßnahmen beim Eintritt des Todes eines Bischofs, eines Propstes und anderer Kleriker („In Obitu, In Funere, In Exequiis Archiepiscopi“), fol. 143v - 145r. - Angaben zur Konsekration einer Kirche („Necessaria ad Consecracionem Ecclesiae“), fol. 145v - 146r. - Angaben zur Reconciliation einer Kirche und eines Friedhofes („Ordo ad Reconciliandum Ecclesiam et Cimeterium simul“), fol. 146r - 147r. - Angaben zur Abtsweihe („Benedictio Electi et Confirmati in Abbatem“), fol. 147v - 149r. - Angaben zu erfolgten Jubiläen verschiedener Domherren („De Anno Iubileo Domini Laurencii Truchses“), fol. 149v; („Annus Iubileus Henrici de Plawen - 9 Vgl. fol. 137v; 225v; 225r; 229r. 10 Ohne Paginierung. Das Vorwerk enthält einen Vermerk über ein Generalkapitel am Freitag, dem 3. November 1547, sowie Rubriken und Angaben für die Domherren. Eine „Licencia Capparum“, ein Verzeichnis der „Festa Suspendencia“ und der „Festa Capparum“ sowie eine Vorschrift, wie die Primizen im Mainzer Dom zu feiern sind; eine Übersicht, an welchen Tagen den Domherren für ihre Präsenz beim Gottesdienst „Gratias-Wein“ („Vinum Graciae“) und Brot („panis rubeus bzw. panis magnus“) gegeben wurde, wann bei den „Festen der Prälaten“ die Kapläne eingeladen und zu welchen Anlässen in den Kapellen die Kerzen angezündet wurden; schließlich wann beim Stundengebet das große „Venite“ (Invitatorium) nicht gesungen und weder Incens, noch Homilie erfolgten. 11 Er beginnt mit: „Incipit Ordinarius sive Registrum praesentiarum secundum Chorum Ecclesiae Moguntinae“ (fol. 1r). Der Mainzer Ordinarius wird im Folgenden mit LOM (Liber Ordinarius Magontinus) abgekürzt. Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars 3 1527“), fol. 150r); („Iubileus Domini Wilhelm ab Hoinstein 1535“), fol. 150v; („Annus Iubileus Domini Martini Truchses 1538“), fol. 151r - 151v. - Angaben über Ausstattungsstücke des Domes („Gesta Pontificum ac Episcoporum de Ornatibus et Diviciis olim in Ecclesia Magontina habitis“), fol. 152r - 162r. - Ein Verzeichnis der Bischöfe und Erzbischöfe („Catalogus Episcoporum et Archiepiscoporum Ecclesie Magontine“), fol. 164r - 169r. - Ein Ornat- und Kleinodienverzeichnis („De Ornatibus et Clenodiis“), fol. 170r - 173r 12 . - Ein Reliquienverzeichnis (40 Reliquiare, die alle sieben Jahre am Kirchweihfest des Domes (4. Juli) ausgestellt wurden), fol. 173v - 177r. - Eine Abschrift des Testamentes Albrechts von Brandenburg, fol. 180r - 187v. - Ein Inventar des Mainzer Domschatzes, sowie ein Verzeichnis und Beschreibung der aus Halle nach Mainz transferierten Heiltümer und Schätze (Reliquien, Kleinodien, Ornate) aus dem Jahre 1543, fol. 188r - 206v. - Weitere Stiftungen (Kleinodien), fol. 207r - 209r; ein Verzeichnis aller Ornate, fol. 210r - 214v; Ausstattungsstücke, die bei den Exequien gebraucht wurden, fol. 215r - 215v; „Description und Schätzung aller Kleinodien“, fol. 216r - 217v. - Eine Beschreibung der Exequien Kardinals Albrecht von Brandenburg, fol. 222r - 224v. - Die Beschreibung der Wahl seines Nachfolgers Sebastian von Heusenstamm, fol. 225r - 227v. - Die Einnehmung und Huldigung der Rheingauer gegenüber dem Erwählten Erzbischof Christian von Heusenstamm, fol. 228r - 229v 13 . - Angaben zur Domkirchweihe, fol. 234r. - Angaben zur Bischofsweihe Sebastians von Heusenstamm, fol. 240r - 249v. - Ein Firmordo, fol. 250r. - Liturgische Angaben für den Fall, dass der Bischof an Hohen Festen „per se“ zelebriert, fol. 250r f. - Ein Ordo für die Niederen Weihen, fol. 252r - 254v. - Ein Ordo für Subdiakonat, Diakonat und Priesterweihe, fol. 255r - 258v. - Eine Übersicht über Stationsgottesdienste und besondere Prozessionen, die vom Jahre 1511 bis 1546 aus besonderem Anlass stattfanden („Sequuntur Stationes Ordinatae Ecclesiae Moguntinae“), fol. 264r - 272v. - Ergänzungen von späterer Hand, fol. 273r - 279r. 12 Edition dieses Textes bei: Sigrid von der Gönna, Der Mainzer Domschatz im späten Mittelalter. Zwei Inventare aus dem 14. und 15. Jahrhundert, in: AMRhKg 51 (1999), S. 323-381, hier: S. 355-371. 13 Edition dieses Textes bei: Franz-Rudolf Weinert, Die Einnehmung des Rheingaues durch den erwählten Mainzer Erzbischof Sebastian von Heusenstamm im Jahre 1545, in: Rheingau- Forum 1 (2001), S. 19-21. Einleitung 4 1.3 Die Handschrift 92 und ihre Beziehung zur Handschrift 3 14 Hs 3, „Liber fundationum et consuetudinum ecclesiae cathedralis Moguntinae“, ist ein Pergamentcodex, der um 1360 begonnen wurde und Eintragungen bis ins Jahr 1511 aufweist 15 . Er enthält ein Präsenzverzeichnis, weshalb das Buch auch „Dompräsenzbuch“ genannt wird 16 , sowie darin enthalten ein wichtiges Nekrolog der Mainzer Stiftskanoniker (fol. 11-192). Außerdem die älteste liturgische Ordnung für die Fronleichnamsprozession in Mainz von 1396. Das Kalendar der Feste mit Angaben der liturgischen Rangordnung und teilweise ihrer Riten (fol. 193-220) stellt die Verbindung zur Handschrift 92 her, denn die Handschrift 3 diente dem Liber Ordinarius der Handschrift 92 als Vorlage. Die in Hs 92 enthaltene zweite Fronleichnamsprozession 17 entstammt wortwörtlich der Handschrift 3 18 aus dem 14. Jahrhundert; sie wurde aus der Hs 3 als Alternativprozession übernommen. Der direkte Vergleich beider Handschriften soll an ausgewählten Beispielen die Verbindung der Hs 92 zur Hs 3 aufzeigen. Die Unterstreichungen sind die Übereinstimmungen in beiden Handschriften. Beispiel I: Das Fest CATHEDRA PETRI (22. Februar): Hs 3 (fol. 196): „Ad Vesperas super psalmos feriales Antiphona Solve iubente. Capitulum Petrus apostolus. Responsorium Petre amas me. Ad Matutinas Invitatorium Regem regum. In Secundis Vesperis Antiphona Iuravit per totum. Super Magnificat Antiphona Quem dicunt. Cetera ut Breviarium docet. Hs 92 (fol. 19v): Ffestum novem lectionum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Solve iubente. Capitulum Petrus apostolus. Responsorium Petre amas me. Ymnus Iam bone sit Trinitati. Versiculus Ecce sacerdos. Super Magnificat Antiphona Simon Bariona. Cetera Breviarium vide. Ornatus erit blavius et Kyrie de confessoribus, et Credo et Prefacio de apostolis, et datur incensum sub Prefacione. Unde V maldra siliginis. In Secundis Vesperis Antiphona Iuravit Dominus per totum. Super Magnificat Antiphona Quem di- 14 Im Folgenden abgekürzt: Hs 3 bzw. Hs 92. 15 Umfang: 244 Blätter, Format: 30 × 21,5 cm. 16 Vgl. Hinkel, Der verbrannte Schatz, S. 50. Die Handschrift 92 spricht vom „Registrum Presenciarum.“ Vgl. LOM fol. 8r. 17 LOM fol. 65r - 66r „Alia processio“. 18 Fol. 7-8. Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars 5 cunt. Unde dantur XII maldra tritici in Parthenheim et in Gugenheim, ex parte quondam Ottonis de Rudeßheim, Decani Magontini. Apud Anthiochiam Cathedra sancti Petri apostoli, quando ab Anthiochensibus pulso Simone mago, qui eos seduxerat, ut sibi crederent et Petrum lapidarent, ipse Petrus susceptus est et cathedra pontificali exaltatus. Eodem die beati Papie Ierapolitane civitatis episcopi, qui Ioannis apostoli auditor, Policarpi autem condiscipulus et sodalis fuit. Alexandrie sancti Abilii episcopi; Abilius secundus post beatum Marcum Alexandrie episcopus fuit sub quarto Domiciani Cesaris anno. Qui Abilius apud Alexandriam tredecim annis sacerdocio ministrato diem obiit. Cui succedit Cerdon tercius in sacerdocium. Hs 92 hat zusätzliche Hinweise zu den Ornaten, zur Messfeier, zur Präsenz sowie martyrologische Angaben. Beispiel II: Apostel Matthias (24. Februar) Hs 3 (fol. 197) MATHIE APOSTOLI. Festum semiduplex. Super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Capitulum et Collecta de Vigilia apostolorum. Responsorium Cives apostolorum. Exultet celum. Versiculus In omnem terram. Super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Cetera require in Breviario. Et intitulantur socii. Hs 92 (fol. 20r) MATHIE APOSTOLI. Ffestum semiduplex et Sociorum, et pulsentur Halb Schreck. Super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Capitulum et Collecta de Vigilia. Responsorium Cives apostolorum. Ymnus Exultet celum. Super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Cetera require in Breviario. Ornatus erit viridis. Unde datur panis magnus et III floreni super theolonio Lainstein ex parte Domini Ioannis Coci Vicarii. Omnia servantur more solito de apostolis. Si venerit in Quadragesima, tunc Socii intitulati ornantur suis cappis vel palliis in sacristia, et finita Missa progrediuntur extra sacristiam processionaliter ad chorum, et Socius intitulatus incipit Vesperas et non Sacerdos in altari. Nota, quod festum sancti Mathie apostoli semper celebratur illa die, sicut venit vel in prima sillaba mat: qr 19 littera mutatur, sed festum non variatur. 19 Unverständlich! Einleitung 6 Mathias apostolus primus in apostolatum pro Iuda traditore sorte consciscitur; qui erat unus ex discipulis Domini, erat de tribu Iuda civitate Bethleem ex illustris 20 parentibus ortus. Qui post ascensionem Domini apud Iudeam Christi evangelium predicasse atque ita docuisse adversum carnem pugnandum et in nullo prorsus voluptati eius ac libidini concedendum, animam vero alendam sapiencie pastibus et sciencie cibis in maius semper augendam. Hs 3 hat so gut wie keine rubrikalen Anordnungen; Hs 92 dagegen viele und umfangreiche. Beispiel III: Heiliger Martinus (11. November) Hs 3 (fol. 215) Sanctissimi Martini Festum maximum duplex et suspendit per se. Hic intitulantur Archiepiscopus et seniores et pociores ad cantandum et legendum. Et in Primis Vesperis Prelati et Canonici Maiores de domo Martini cantabunt. Antiphona Adest veneranda. Hs 92 (fol. 122r) SANCTISSIMI MARTINI, EPISCOPI ET PATRONI. FESTUM MAXIMUM DUPLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI ET SENIORES AC POciores ad cantandum et legendum. Ad Primas Vesperas hora duodecima compulsatur Duppel Schreck. Interim sub pulsu Vesperarum Sacriste ambo disponunt cappe pro Dominis Capitularibus, quia est Festum Capparum. Item ponuntur XII cappe Sociorum pro Scolasticis et Cantoribus secundarum ecclesiarum ad tria scamna; nam hoc vesperi et cras omnes Prelati ecclesiarum astabunt Cantori, ut eo sollemnius et sine strepitu cantetur. Et in Primis Vesperis Prelati et Canonici Maiores de domo Martini cantabunt primam Antiphonam Adest veneranda. Interim sub primo psalmo ponuntur plures cappe retro altare pro Canonicis secundarum ecclesiarum ad cantandum tres antiphonas. Secundam Antiphonam Sanctus Martinus cantabunt Canonici Sancti Petri cum cappis et palliis, terciam Antiphonam O per omnia Sancti Steffani, quartam Antiphonam Domine Deus noster Sancti Victoris. Tunc fiunt primi novissimi, videlicet Domini Maiores, et cantabunt Antiphonam O Martine. Hs 3 hat noch den Hinweis, dass der Erzbischof für das Fest des Kirchenpatrons intituliert ist; Hs 92 bereits nicht mehr. Hs 3 macht keine Angaben zum Geläute und kennt nicht die Aufteilung der Antiphonen auf die verschiedenen Vorsänger. 20 Sic! Richtig: illustribus. Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars 7 Beispiel IV: Weihnachten Hs 3 - (fol. 219) NATIVITAS DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI. FESTUM MAXIMUM DU- PLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI POCI- ORES ET SENIORES, AD MISSAM ARCHIEPISCOPUS. Nota, quod hodie dictis Laudibus fit processio ad sanctam Crucem cum Antiphona Hec est dies. Et finita secunda Missa reditur ad chorum cum Responsorio Gaude Maria Virgo. Hs 92 - (fol. 134v) NATIVITAS DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI. FESTUM MAXIMUM DU- PLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI SENI- ORES, AD MISSAM ARCHIEPISCOPUS. Prime Vespere pulsantur hora quasi prima et compulsatur Duppel Schreck. Cantor stat ante Atzmann cum suis Ministris. Ornatus erit rubeus preciosissimus cum gemmis ac lapidibus preciosis Domini Alberti Archiepiscopi. Cappe vel pallia Prelatorum portantur suo modo, ut supra in die sancti Martini vel Reliquiarum, precipue quando Dominus Reverendissimus est presens. Alie cappe Canonicorum portantur sub pulsu Vesperarum ad chorum per Sacristas. Nota: Quando Archiepiscopus non est presens, tunc Prelati utuntur infulis more solito hoc modo, videlicet in Primis Vesperis sub primo psalmo usque in finem ipsius et in ultimo psalmo usque ad inchoacionem Magnificat, tunc deponuntur. Sed in Missa in Die sub Et in terra et sub Offertorio et non amplius. ¶ FINITIS PRIMIS VESPERIS post primum Benedicamus itur cum crucibus ad ferreum chorum cum Responsorio Sanctificamini. Super Magnificat O Ierusalem. Versiculus Constantes estote. Collecta de Vigilia Deus qui nos redempcionis. In reditu Responsorium Suscipe verbum. Versiculus Ave Maria. Collecta Deus qui de Beate Marie Virginis utero. Unde datur cuilibet unam mensuram vini non obstante alia prius fundata, ex parte Reverendissimi Domini Alberti, Archiepiscopi Magontini. AD MATUTINAS MATUTINE PULSANTUR HORA QUASI UNDECIMA. Pro Prelato incipienti cappa rubea preciosa Urielis vel Mauricii. Ad Venite ponuntur rubee cappe et albe alternatim. Succentori et Socio duas rubeas ad Atzmann. Ad Lectiones rubea cappa mediocris. Ad Omeliam dalmatica aurea rubea antiqua [qua uti]mur in die Steffani. Eademque utimur ad omne[s Prop]hecias in die Nativitatis Domini ad omnes tres [M]issas. 21 ¶ NOTA: RESPONSORIO VERBUM CARO FACTUM [INCE]PTO portatur puerulus super Altare qui remanet [ibi] usque 21 Textlücken auf dieser und auf den beiden folgenden Seiten durch Beschädigung der Handschrift. Einleitung 8 135r Purificacionem Marie inclusive. Matutine continuantur usque ad Te Deum laudamus, statimque ultimo Responsorio cantato cantatur Prima Missa cum precioso rubeo ornatu aureo Hennebergk, et ministrantes deferunt libros cottidianos ad altare, et Primum 22 unus solus imponit Officium rubea cappa indutus. Hic non datur incensum neque servatur patena et Domini offerunt ad omnes tres Missas. EVANGELIUM LIBER GENERACIONIS IESU CHRISTI PRIMA MISSA FINITA DUO SOCII VOCIFERATI INDUti dalmaticis aureis viridis colore 23 cantant Evangelium Liber generacionis ad latus altaris Prelato manente in altari cum suis ministris usque in finem Evangelii. Tunc Succentor incipit Te Deum laudamus, et continuantur Matutine usque ad finem, et sub Benedictus datur incensum. Sub Te Deum laudamus Socius lecturus Missam sub Laudibus procedit ad Officium. NOTA: IN MATUTINIS ET PRIMA MISSA et in Summa Missa dantur X maldra siliginis de Dornheim, panis magnus, et l quartale vini ex parte Anshelmi de Dyrna, Canonici Magontini. FINITIS MATUTINIS PRELATUS CANTA- TURUS SECUNdam Missam in choro ferreo indutus cum suis ministris precioso ornatu albo Hennebergks progreditur cum libris argenteis deauratis e sacrario duobus Iuvenibus ministrantes portantes 24 duas candelas cum candelabris, processione precedente cum Antiphona Hec est dies ad chorum ferreum. Nota: Si Dominus Archiepiscopus fuerit [presens], tunc Sacrista disponit sedem suam in choro [ferreo. ¶] Nota: In processione eundo et rev[ertendo … et in Secun]da Missa deserviuntur X maldra [siliginis …] ¶ […]ia Missale, calicem […] dalmaticam auream […] Prophecia cantanda. 135 v SECUNDA MISSA FINITA processionaliter revertuntur ad chorum cum Responsorio Gaude Maria. His itaque finitis visitant Memoriam, in qua Prelatus dicit Versiculum Veritas de terra orta est. Respondent Et iustitia de celo prospexit, per totam octavam. Beim letzten Beispiel wird deutlich, wie Hs 92 die gemeinsamen Angaben zu einem Liber Ordinarius, einem liturgischem Regiebuch, ausbaut. Die Angaben, welche Antiphonen zu singen sind, die Hs 3 noch besitzt, übernimmt Hs 92 nicht mehr, da Hs 3, bzw. Antiphonar, Brevier und Missale zur Verfügung standen. Beide Handschriften müssen sich in der Domsakristei in unmittelbarer Nähe befunden haben, so dass sowohl liturgische Texte, konkrete Angaben zur Feiergestalt (Rubriken), wie auch das in Hs 3 enthaltene Präsenzverzeichnis 25 den Domherren 22 Im Text steht priman. 23 Sic! 24 Sic! 25 Darauf verweist die Notiz: „Cetera omnia Registrum Presenciarium docet“ in der Handschrift 92. Vgl. fol. 8r. Die Handschrift 92 in der Martinusbibliothek des Mainzer Priesterseminars 9 und den für die Liturgie Verantwortlichen unmittelbar zur Verfügung standen. Auf diese Tatsache dürfte auch der Deckel der Handschrift 3 hinweisen; daran befindet sich noch heute ein Eisenbeschlag mit dem Rest einer Kette, an der das Buch wohl in der Sakristei des Mainzer Domes befestigt war. Die Kette schützte die Handschrift wegen ihres außerordentlichen Inhalts 26 . 1.4 Die Datierung des Mainzer Liber Ordinarius Eine Datierung des Mainzer Liber Ordinarius ergibt sich aus mehr indirekten Hinweisen. Zwar ist im Vorwerk der Handschrift ein Generalkapitel auf das Jahr 1547 datiert 27 , doch möglicherweise handelt es sich um einen Eintrag, der dem Ordinarius auf den freien Blättern nachträglich beigefügt wurde. Der Ordinarius enthält das 1543 von Kardinal Albrecht gestiftete Reliquienfest 28 , es ist das jüngste Fest. Der LOM erwähnt mehrmals die „neue Marienkapelle“ 29 , die 1498 fertigestellt wurde, und das Jahresgedächtnis des Erzbischofs Uriel von Gemmingen 30 († 1514). Als „derzeitiger Bischof“ (Episcopus modernus), wird Erzbischof Albrecht von Brandenburg angegeben 31 . In seiner Regierungszeit (1514-1545) wurde vermutlich der Codex geschrieben und unter dem Nachfolger Sebastian von Heusenstamm im Wesentlichen fertiggestellt 32 . Aus dem ersten Drittel des 16. Jahrhunderts dürfte der LOM stammen; er benutzt aber ältere Vorgaben, wie die Rückbindung zur Hs 3 zeigt. Festzuhalten ist: Der Ordinarius ist angelegt vor dem Konzil von Trient. Er enthält als ältesten Teil die alternative Fronleichnamsprozession von 1390 und damit die Liturgie aus dem 14. Jahrhundert. Wie Randbemerkungen und Ergänzungen zweiter, dritter und weiterer Hände beweisen, war der Ordinarius bis ins 18. Jahrhundert in Gebrauch 33 . Das bedeutet: Der Mainzer Liber Ordinarius spiegelt wie kaum eine andere liturgische Quelle mehr als drei Jahrhunderte konkrete Bistumsliturgie wider! 26 Vgl. die Abbildung bei Helmut Hinkel, Der verbrannte Schatz, S. 50. 27 „ANNO DOMINI IESU CHRISTI 1547 VENERIS 3 NOVEMBRIS IN GENERALI CAPITULUM CONCLUSUM.“ 28 Fol. 103r - 104r. 29 „Sacellum Beate Mariae Virginis novum“; vgl. z. B. fol. 33r. 30 Vgl. fol. 14v. 31 Vgl. fol. 39v. 32 Darauf weist auch das Verzeichnis der Mainzer Bischöfe und Erzbischöfe in der Hs 92 hin (vgl. fol. 164r - 169r). Mit Albrecht von Brandenburg endet die Eintragung erster Hand, mit der der LOM geschrieben ist. Nun folgen Eintragungen einer jüngeren Hand von 1555. Vgl. Hs 92, fol. 168r. 33 So enthält fol. 12v eine Notiz von späterer Hand zum Fest „Purificatio Mariae“ für das Jahr 1608. Eine weitere Hand schließlich vermerkt, dass das Fest der Verkündigung des Herrn (vgl. fol. 25v) im Jahre 1720 (! ) auf die Zeit nach Ostern verlegt und gefeiert wurde. Einleitung 10 2 Der Liber Ordinarius Moguntinus (LOM) in seiner liturgischen Funktion Ein Ordinarius bzw. „Liber Ordinarius“ gehörte nicht wie das Missale, das Sakramentar oder das Pontifikale zu den gottesdienstlichen liturgischen Büchern im engeren Sinne, war aber dennoch äußerst wichtig für den Ablauf und die Organisation des Gottesdienstes 34 . Der für Kathedral-, Stifts-, und Klosterkirchen angelegte Liber Ordinarius regelte Tag um Tag notierend sämtliche gottesdienstliche Handlungen einer bestimmten Kirche das Kirchenjahr hindurch, „eine Art sakrales Regiebuch“ 35 , das seinen Platz wohl in der (Dom-)Sakristei hatte und somit auch als „Sakristeibuch“ bezeichnet werden kann. Die Priester und Sakristane, die die Liturgie zu feiern bzw. vorzubereiten hatten, besaßen mit diesem Buch ein „Memoriale“, das sie bei den im Kirchenjahr wiederkehrenden Festen und Ereignissen zur Vergewisserung zu Rate zogen. Detailliert werden in solchen Ordnungen die Aufgaben und Handlungen der einzelnen liturgischen Dienste, des Bischofs, des Klerus und der Laien benannt. Die Lesungen innerhalb des Gottesdienstes, die anzustimmenden Gebete und Gesänge, die zu wählenden Prozessionswege werden teilweise angegeben bzw. überliefert. Solche „Regie-Bücher“ gab es zu jener Zeit an allen großen Dom-, Kloster und Stiftskirchen 36 , denn die Gottesdienste waren im Mittelalter alles andere als gleichförmig oder gar für die ganze Welt bis in alle Details verpflichtend geregelt. Zwar gab es eine große Übereinstimmung im grundlegenden Verlauf der Liturgie, aber jedes Bistum, jede Abtei hatte doch, zugeschnitten auf die örtlichen Gegebenheiten, eigene Akzente gesetzt. Während für die täglichen Gottesdienste ein solcher Liber Ordinarius weniger wichtig war, benötigte man für die besonderen und jährlich nur einmal stattfindenden Gottesdienste eine Art schriftliche Gedächtnisstütze. Was musste für die Karfreitagsliturgie vorbereitet werden? Welchen Weg nahm die Fronleichnamsprozession und in welcher Reihenfolge nahm man an der Prozession teil? Diese und ähnliche Fragen sollten die Erläuterungen des Liber Ordinarius beantworten. Mittels einer solchen liturgischen Quelle sind wir noch nach über 500 Jahren in der Lage, einen Blick hinter die Mauern des Mainzer Domes zu werfen. Haben sich viele Gelehrte mit der Architektur des Mainzer Domes befasst, so kann mit Hilfe dieses Liber Ordinarius die Frage geklärt werden, wie damals in Mainz, exemplarisch in der Kapitels, Bischofs- und Pfarrkirche, Gottesdienst gefeiert wurde. 34 Zur Bedeutung der „libri ordinarii“ im Ganzen vgl. Jürgen Bärsch, Libri ordinarii - bemerkenswerte rheinisch-westfälische Zeugnisse des gottesdienstlichen Lebens im Mittelalter, in: Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein (Heft 201), Pulheim 1998, S. 245-253. 35 Adolf Reinle, Die Ausstattung deutscher Kirchen im Mittelalter, Darmstadt 1988, S. 145. 36 Vgl. die Übersicht der bisher veröffentlichten Libri ordinarii bei Jürgen Bärsch, Allerseelen. Studien zu Liturgie und Brauchtum eines Totengedenktages in der abendländischen Kirche (LQF 90), Münster 2004, S. XIX-XXIII. Der Liber Ordinarius Moguntinus (LOM) in seiner liturgischen Funktion 11 2.1 Der Aufbau des LOM Der LOM beginnt mit dem Ersten Januar und endet mit dem 31. Dezember. Das Temporale und das Sanctorale sind - typisch für einen Ordinarius - miteinander verwoben. Weiterhin ist dem Mainzer LOM ein Martyrologium eingefügt; eine Tatsache, die bei Ordines eher selten anzutreffen ist. Man kann dieses Faktum mit dem Typus der Sammelhandschrift der Hs 92 begründen. In ihr war auch der damals gültige Heiligenkalender der Kirche verzeichnet. Man hatte in diesem Buch Vieles zur Verfügung; auch das Martyrologium, den Heiligenkalender der Kirche, der bekanntlich in den Stiftskirchen zur Prim durch die entsprechende „Heiligenkalender-Notiz“ täglich zur Verlesung kam. Der LOM macht keine näheren Angaben darüber, aber wir können wohl doch davon ausgehen, dass im Dom, in dem das gesamte Offizium im Westchor gefeiert wurde, der Vorleser während der Prim, der ersten Gebetsstunde am Tag, zum Lesepult ging, um an dem jeweiligen Tag die Angaben über die Vita des/ der Heiligen zu verlesen; möglicherweise auch im Kapitelssaal. Mit der Verlesung des Passus aus dem Martyrologium an dortiger Stelle wäre der LOM als liturgisches Buch unmittelbar in der Stundenliturgie verwendet worden. 2.2 Der Forschungsstand zum Mainzer Liber Ordinarius In der Vergangenheit war die Handschrift 92 immer wieder Gegenstand der Forschung. Dabei wurde regelmäßig auf die Bedeutung dieser für Mainz so bedeutsamen Quelle hingewiesen: „eine reiche, systematisch noch nicht ausgeschöpfte Quelle für den Gottes- und Chordienst im Mainzer Dom und für viele Fragen der Liturgie“ 37 . Verbunden damit wurde immer wieder der Wunsch nach einer Bearbeitung bzw. Edition dieser Quelle geäußert 38 . Der Mainzer Liturgiewissenschaftler Hermann Reifenberg hat sich am ausführlichsten mit dem LOM beschäftigt 39 . In kleineren Beiträgen hat sich Prälat Adam Gottron damit auseinandergesetzt. So hat er aus den Angaben des LOM den alten liturgischen Mainzer Farbkanon für die Paramente erhellen können 40 . 37 Vgl. Ludwig Lenhart, Zum Gottes- und Chordienst des Mainzer Domstiftes, S. 478-492, hier S. 490, Anm. 21. 38 Vgl. Adam Gottron, Der alte Mainzer liturgische Farbenkanon, in: AMrhKg 2 (1950), S. 300-308; hier: S. 302. Der Mainzer Domkapitular Friedrich Schneider (*1836, †1907) hatte früh die Bedeutung der Handschrift erkannt und im Jahre 1874 von Franz Meister eine Abschrift anfertigen lassen. Diese befindet sich unter der Signatur 17/ 1 im Mainzer Stadtarchiv im Nachlass von Friedrich Schneider. 39 Hermann Reifenberg, Der Mainzer Dom als Stätte des Gottesdienstes, in: Anton Brück (Hg.), Willigis und sein Dom. Festschrift zur Jahrtausendfeier des Mainzer Domes 975-1975 (QAMrhKG XXIV), Mainz 1975, S. 251-331; hier 281-328; Ders., Stundengebet und Breviere im Bistum Mainz seit der Romanischen Epoche (LQF 40), Münster 1964, S. 209-222; Ders., Martinus-Verehrung im Erzbistum Mainz, in: ALw 24 (1982), S. 47-57. 40 Vgl. Adam Gottron, Der alte Mainzer liturgische Farbenkanon, in: AMrhKg 2 (1950), S. 300-308; Ders., Mainzer Musikgeschichte von 1500 bis 1800 (Beiträge zur Geschichte der Stadt Mainz 18), Mainz 1959. Einleitung 12 2.3 Das Ziel der Arbeit: Textedition und Kommentar Die vorliegende Arbeit ediert zum ersten Mal den vollständigen Text dieses Mainzer Ordinarius (Kapitel 7 und 8). Ihm ist ein Kommentar beigefügt, der vor allem das liturgische Jahr zum Inhalt hat (Kapitel 5). Dieser Darstellung gehen Ausführungen zum liturgischen Raum (Kapitel 3) und zu den liturgischen Ämtern und Diensten voraus (vgl. Kapitel 4). B KOMMENTAR 3 Wo sich Gottes Volk versammelt 3.1 Der Mainzer Dom und sein kirchliches Umfeld Der Mainzer Dom, die Kathedrale, war und ist wegen ihrer Bedeutung als Bischofs-, Kapitels- und Pfarrkirche das ranghöchste Gotteshaus der Stadt. Der LOM nennt sie die „größere Kirche“ (Ecclesia Maior) 41 , die „Mainzer Kirche“, (Ecclesia Moguntina) 42 , „unsere“ Kirche (Ecclesia nostra) 43 . Die bischöfliche Hauptbzw. Primarkirche war gleichzeitig auch die erste Pfarrkirche der Diözese; sie war umgeben von einer Reihe von Sekundarkirchen („Ecclesiae Secundariae“). Zur damaligen Zeit waren es die Kollegiatskirchen Sankt Mauritius, Sankt Peter, Sankt Viktor, Sankt Stephan, Sankt Maria im Feld („in Campis“), Sankt Maria ad Gradus („Liebfrauen“) und Sankt Johannes 44 . Zu gewissen Zeiten im Kirchenjahr kamen die Kleriker dieser Kirchen zum Dom, um nach dem Vorbild der römischen Stationsgottesdienste den Gottesdienst gemeinsam und zentral zu feiern 45 . Die Liebfrauenkirche 46 Die 988 erbaute Kollegiats-Kirche wurde im Laufe der Jahrhunderte zu einer der wichtigsten Kirchen der Stadt. In unmittelbarer Nachbarschaft des Domes war sie das Ziel zahlreicher Prozessionen 47 . Die Liebfrauenkirche, „Sancta Maria ad Gradus“, oder auch „Templum Dive Virginis“ 48 genannt, diente dem Dom zudem als Taufstätte, da in der Kathedrale in der Regel nicht getauft wurde. Das aus dem Jahre 1328 stammende und sich heute im Dom befindende Taufbecken stand einstmals in der Liebfrauenkirche 49 . An den Marienfesten zog man in Prozession zu dieser Marienkirche 50 . 41 Fol. 11v. 42 Fol. 39v. 43 Fol. 11v. 44 Vgl. den Lageplan der Kirchen und Klöster in Mainz im Mittelalter im Anhang. 45 So an Gründonnerstag zur Ölweihmesse; vgl. fol. 31v. 46 Vgl. Beate Dengel-Wink, Die ehemalige Liebfrauenkirche in Mainz (Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz), Mainz 1970. 47 Der LOM enthält eine Prozessionsordnung, die den Prozessionsweg vom Dom nach Liebfrauen beschreibt; vgl. fol. 60r: „NOTA ORDINEM EUNDI AD GRADUS“. 48 Fol. 103v. 49 Es wurde nach dem Abriss der Liebfrauenkirche (1804) im Dom aufgestellt. 50 So am Fest der Verkündigung des Herrn (Mariä Verkündigung, 25. 3.), Mariä Heimsuchung (2. 7.), Mariä Himmelfahrt (15. 8.), Mariä Geburt (8. September) und „Mariä Empfängnis“ (8. Dezember). Kommentar 14 Sankt Alban 51 Vor dem Bau des Willigis-Domes war die Abteikirche der Benediktiner St. Alban die größte Kirche von Mainz. Durch ihre Kloster- und Kunstschule war die Abtei ein Brennpunkt des geistlichen Lebens. Die Kirche war aber auch das Mausoleum der Bischöfe; das Gotteshaus, in dem die Bischöfe bis 1483 das Pallium anlegten, und der Ort, an dem die Synoden gefeiert wurden. 1329 wurde St. Alban zerstört und 1419 in eine Stiftskirche umgewandelt. 1552 wurden auch die Baulichkeiten des Ritterstiftes zerstört. Zur Zeit des LOM ist auch diese Kirche das Ziel von Prozessionen, z. B. der Palmsonntagsprozession 52 bzw. am Gedenktag des Heiligen (21. Juni) 53 . Das Stift Sankt Alban ist bei der Ölweihmesse als Sekundarkirche vertreten 54 . Sankt Jakobus Auch das Benediktinerkloster auf dem Jakobsberg im Süden von Mainz (1050 durch Erzbischof Bardo gegründet und erbaut) wurde bei der Feier der Liturgie mit einbezogen; so feierte das Domstift die Karfreitags-Liturgie im Benediktinerkloster St. Jakobus 55 . Sankt Stephan Das von Erzbischof Willigis kurz nach dem Bau der Liebfrauenkirche errichtete Gotteshaus auf dem Stephansberg 56 ist Ziel der Liturgie an Christi Himmelfahrt 57 ; auch am Markustag (25. April) 58 zieht man dorthin. Das seit 922 bestehende Chorherrenstift übernahm zur Zeit des LOM an gewissen Feiertagen den liturgischen Sängerdienst im Dom 59 . Sankt Peter Einst vor der nördlichen Stadtmauer von Mainz gelegen, war Sankt Peter schon seit 945 Stift. Auch diese Kirche ist Ziel von Stationsgottesdiensten, z. B. an den Bitttagen 60 . Zur zentralen Ölweihmesse erscheinen die Kanoniker von Sankt Peter im Dom, ebenso zur Feier des Patroziniums Sankt Martin 61 . 51 Vgl. Reinhard Schmid, Die Abtei St. Alban vor Mainz im hohen und späteren Mittelalter (Beiträge zur Geschichte der Stadt Mainz 30), Mainz 1996. 52 Vgl. fol. 27r. 53 Vgl. fol. 74v: „et est eundum cum processione ad Sanctum Albanum“. 54 Vgl. fol. 31v. 55 Vgl. fol. 34v. 56 Zum Ganzen vgl. Joachim Glatz, Sankt Stephan in Mainz (Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz), Mainz 1990. 57 Vgl. fol. 55v. 58 Vgl. fol. 51v. 59 So heißt es z. B. am ersten Bitttag vor Christi Himmelfahrt: „Domini sancti Steffani canunt apud nos.“ Vgl. fol. 55r. 60 Vgl. fol. 55r. 61 Vgl. fol. 122r. Wo sich Gottes Volk versammelt 15 Sankt Maria im Feld („in Campis“) Wie der Name schon sagt, war das Kollegiatsstift vor den Toren der Stadt Mainz gelegen und wurde seit etwa 1300 „Heilig Kreuz“ genannt. Bei der Ölweihmesse 62 wie bei der Feier des Kirchenpatrons, St. Martinus, ist die Kirche als gegenwärtige Sekundarkirche erwähnt 63 . Sankt Johannes (Baptista) Nach der Fertigstellung des Willigisdomes wurde die Kirche durch Erzbischof Bardo zum „Johannisstift“ (1040). Die Kirche war häufig Ziel von Prozessionen; so z. B. während des in Mainz zweimal jährlich stattfindenden Bannfastens, bei den Bußprozessionen in der Fastenzeit, selbstverständlich auch an den Festen des Täufers Johannes, dem die Kirche geweiht ist 64 . Zu den ältesten Kollegiatsstiften gehörten auch St. Mauritius, unter Bischof Luitbert entstanden (863-889) 65 , und das südlich von Mainz gelegene, im Jahr 994 erhobene Kollegiatsstift Sankt Viktor 66 . Die Kirchen Sankt Ignatius in der südlichen Mainzer Altstadt 67 , im ehemaligen Ortsteil Seelenhofen, sowie Sankt Nikolaus 68 , werden ebenfalls im Rahmen von Stationsgottesdiensten bzw. beim Bannfasten erwähnt. 3.1.1 Der Blick in das Innere des Domes Die Angaben des LOM sind aufschlussreich hinsichtlich der Frage, wie der Mainzer Dom zur damaligen Zeit im Inneren ausgesehen hat bzw. ausgestattet war 69 . 3.1.2 Der Stiftschor mit Chorgestühl und Altar im Westchor Der im Mainzer Dom im Westen gelegene Chorbereich wird im LOM „Chorus maior“ 70 bzw. „Chorus noster“ 71 genannt. Seit der zweiten Domkirchweihe (4. Juli 1239) wurde dort der Stiftsgottesdienst gehalten. Hier befand sich das Chorgestühl für das Chorgebet der Stiftsherren und der dem Hl. Martinus geweihte Altar. 62 Vgl. fol. 31v. 63 Vgl. fol. 121v. 64 Vgl. die Angaben am Geburtsfest Johannes des Täufers (24. Juni), sowie an seinem Todestag (Enthauptung, 29. August). 65 Nach St. Mauritius zieht man während des Bann-Fastens (vgl. fol. 47v, bzw. fol. 118v.) 66 Vgl. fol. 31v. 67 Fol. 55r. 68 Fol. 21v. 69 Zum Ganzen vgl. die profunden Untersuchungen von Fritz Arens, Die Raumaufteilung des Mainzer Domes und seiner Stiftsgebäude bis zum 13. Jahrhundert, in: Anton Ph. Brück (Hg.), Willigis und sein Dom. Festschrift zur Jahrtausendfeier des Mainzer Domes 975-1975 (QAMrhKG XXIV), Mainz 1975, S. 185-249; Hans-Jürgen Kotzur, Raumbilder. Die Ausstattung des Mainzer Domes im Wandel der Zeit, in: Lebendiges Rheinland-Pfalz 39, Heft 2, Mainz 2002. 70 Vgl. fol. 29r. 71 Vgl. fol. 55v. Kommentar 16 Das Chorgestühl bestand aus mehreren Reihen, wobei man die „sedes superiores“, und die „sedes inferiores“ unterschied 72 , das Chorgestühl für die höheren, bzw. niederen Stiftsgeistlichen. Der Hauptaltar, „summum altare“ 73 genannt, war mit Tüchern („cortinae“) umgeben, die bei der Stiftsmesse, der „Missa Maior“ 74 bzw. „Missa Summa“ 75 zubzw. aufgezogen wurden 76 . „Gemäß dem Brauch der Mainzer Kirche“ standen acht Leuchter um den Altar 77 . Der Westchor war auch der Ort, wo die große Reliquienschreine an besonderen Festtagen zu sehen waren bzw. zu stehen kamen 78 . Ein Hinweis darauf dürfte auch das Wächterhäuschen im Nordquerhaus des Domes sein, von dem man nicht nur das Geschehen der Liturgie verfolgte, um dann den Glöcknern im Westturm ein Signal zum Läuten zu geben, sondern es hatte wohl auch die Funktion, die aufgestellten Reliquien im Auge zu haben 79 . 3.1.3 Der Ostchor oder „Eiserne Chor“ (Chorus Ferreus) Gegenüber dem Stiftschor im Westen befand sich im Osten der Pfarrchor, auch Eiserner Chor (Chorus Ferreus) 80 genannt, da er mit einem eisernen Gitter abgeschlossen war. Dort stand ein Kreuzaltar 81 . Der Ostchor war dem zweiten Patron des Domes, St. Stephanus, geweiht. Passend für den Ort fand an den Gedenktagen des Heiligen Stephanus (3. August und 26. Dezember) hier der Stiftsgottesdienst statt 82 , aber auch an den beiden Kreuzfesten (3. Mai/ 14. September) und am Samstag der Osteroktav 83 . 3.1.4 Die Memorie Der ehemalige Kapitelsaal des Stiftes war zur Zeit des LOM zum Ort des Totengedächtnisses geworden; noch heute trägt der Raum den Namen „Memorie“ - von 72 Z. B. fol. 39v. 73 Fol. 137r. 74 Vgl. fol. 21v. 75 Vgl. fol. 137r. 76 Vgl. fol. 67v: An Fronleichnam ziehen die Stäbler nach der Sumierung der Eucharistie durch den Priester die Vorhänge am Altar auf. Die noch erhaltenen Velumsäulen aus St. Stephan von 1509 vermitteln einen möglichen Eindruck dieser Chorausstattung. Vgl. Helmut Hinkel (Hg.), 1000 Jahre St. Stephan in Mainz 1975 (QAMrhKG 63), Mainz 1990, S. 460 f. 77 So die Angabe z. B. am Fest des Hl. Christophorus; vgl. fol. 89r. 78 Vgl. die Angabe zum Fest Allerheiligen fol. 119v: „AD MISSAM reliquie portantur ad altare.“ 79 Vgl. Friedrich Schneider, Die Wächterstube im Dom zu Mainz, in: Mainzer Journal Nr. 200 vom 28. August 1897. 80 Vgl. z. B. fol. 107v: „… itur ad Chorum Ferreum …“. 81 Vgl. fol. 92v: „Missa cantantur in choro altaris Sancte Crucis in Choro Ferreo; “ vgl. fol. 80r: „ad Sanctum Crucem in Choro Ferreo“. 82 Am Tag der Auffindung des Hl. Stephanus (3. August) heißt es: „cantatur in choro altaris Sancte Crucis in Choro Ferreo … et cantatur Credo, quia patronus … (fol. 92v); am 26. Dezember: „cantatur in Choro Ferreo sollempniter“ (fol. 136r). 83 „Post primum Benedicamus itur ad Chorum Ferreum“ (fol. 42r). Wo sich Gottes Volk versammelt 17 „memoria defunctorum“ 84 . Er wurde immer wieder in die Liturgie mit einbezogen, wie etwa in der Feier der Osternacht: Nach der Messe und der Matutin geht man mit Stangenkerzen zur Memorie und verkündet an diesem Ort der Totenruhe die österliche Botschaft mit den Worten: „Der Herr ist wahrhaft auferstanden und ist dem Simon erschienen“ 85 . In gleicher Weise wird an Weihnachten nach der zweiten Messe und während der ganzen Oktav den Toten das Heil Gottes verkündet, jetzt mit den Worten aus Psalm 85: „Wahrheit sprosst aus der Erde hervor, Gerechtigkeit blickt vom Himmel hernieder“ 86 . In der Allerheiligenvesper, bei der die Gräber mit Weihwasser aspergiert werden 87 , hält man in der Memorie kurze Statio und liest u. a. Psalm 130 (De profundis) 88 . Die seit gotischer Zeit in der Memorie befindliche Aegidius-Kapelle („Aegidius-Chörlein“) ist am 1. September, am Gedenktag des Heiligen Egidius, Ziel der Vesperprozession 89 . 3.1.5 Der Martins-Chor Im Mainzer Dom gab es zur damaligen Zeit noch einen zweiten Martins-Chor, „capella vel sacellum divi Martini in medio Ecclesie“ 90 . Erzbischof Johannes II. von Nassau, der Erbauer des Domkreuzgangs, ließ 1417/ 18 am Ostende des Mittelschiffs eine zweigeschossige Kapelle bauen, die im Untergeschoss (Krypta) noch erhalten ist. Der ursprünglich in der Oberkapelle stehende Baldachinaltar wurde 1683 abgebrochen; auf ihm stand ein mantelteilender Martinus. Die Unterkapelle des „Martinschörleins“ war durch zwei schmale Treppen von Norden und Süden zugänglich, die heute noch sichtbar sind 91 . Diese Krypta diente in mehrfacher Hinsicht als liturgischer Ort; vor allem als Heiliges Grab am Karfreitag und Karsamstag bzw. als Ausgangspunkt der Liturgie der Osternacht 92 . 3.1.6 Die Gotthardkapelle 93 Die 1137 geweihte Doppelkapelle war von Erzbischof Adalbert I. von Saarbrücken in Auftrag gegeben worden, der eine private Hofbzw. Palastkapelle wollte, die er von seinem Bischofshof erreichen konnte. Die Kapelle ist dem hl. Gotthard 84 Vgl. Ludwig Lenhart, Die Memorie des Mainzer Domes in ihrer künstlerischen Gestalt und ihrem sakralen Gestaltwandel, in: Mainzer Almanach 1962, S. 113-122. 85 Vgl. fol. 39r. 86 Vgl. fol. 135v. 87 Diesen Brauch gibt es auch heute noch. Im Anschluss an die Messfeier am Allerseelentag aspergiert der Bischof die Gräber im Dom und auf dem Domfriedhof. 88 Vgl. fol. 120r. 89 Vgl. fol. 102v. 90 Fol. 35v. 91 Vgl. Hans Jürgen Imiela, Martinschörlein und Nassauer Unterkapelle im Mainzer Dom, in: Mainzer Zeitschrift 70 (1975), S. 101-105; Hans-Jürgen Kotzur, Die Instandsetzung der Nassauer Kapelle, in: Domblätter 3 (2001). S. 33-37. 92 Vgl. Franz-Rudolf Weinert, Die Liturgie des Heiligen Grabes in der Nassauer Kapelle um das Jahr 1500 und heute, in: Domblätter 2 (2000), S. 25-28. 93 Vgl. Wilhelm Jung, Die Gotthardkapelle des Mainzer Domes. Zum Abschluß umfassender Restaurierungsarbeiten. Sonderdruck aus: Neues Jahrbuch für das Bistum Mainz 1983, hg. von Ingobert Jungnitz, Mainz 1989, S. 3-24. Kommentar 18 geweiht, der 1022-1028 Bischof von Hildesheim war und 1131 kanonisiert wurde. Nach Angaben des LOM werden am Gründonnerstag in der Gotthardkapelle die Hl. Öle aufbewahrt 94 . 3.1.7 Die Seitenkapellen Die Seitenkapellen des Domes entstanden im Zeitalter der Gotik. Die auf der Nordseite am weitesten östlich gelegene St. Viktor-Kapelle war der erste Anbau dieser Zeit; die Kapelle wurde 1279 geschaffen. Bis 1319 war die nördliche Kapellenreihe fertiggestellt. 1498 wurde noch eine Kapelle, die „neue“ Marienkapelle 95 zwischen Nordquerhaus und Marktportal hinzugefügt (seit 1960 Sakramentskapelle). Auf der Dom-Südseite entstanden um das Jahr 1300 weitere Seitenkapellen; 1319 war auch diese Kapellenreihe fertig. Wieviele Kapellen bzw. Altäre sich dort tatsächlich befanden, lässt sich nicht mehr genau ermitteln. Die Angaben des LOM machen es allerdings möglich, die meisten Kapellen/ Altäre von ihrer liturgischen Verwendung her zu bestimmen. Die Kapellen sind immer wieder Ziel von Stationsprozessionen, z. B.: - an Epiphanie (6. Januar) zieht man zur Drei-Königs-Kapelle 96 ; - am 2. Februar (Darstellung des Herrn) in der Vesper zur „neuen Marienkapelle“ 97 ; - am 7. Juli, am Fest des Hl. Kilian, zieht man zur Kapelle des Heiligen (Kilianskapelle) 98 ; - in der Margaretenkapelle findet am Gründonnerstag die Rekonciliation der Büßer statt 99 . So ergeben sich folgende Kapellen und Altäre 100 : - Drei-Königs-Kapelle (mit Hieronymus-Altar) 101 - Die „neue Marienkapelle“ 102 - Viktor-Kapelle 103 - Kilian-Kapelle 104 - Nikolaus-Kapelle 105 - Andreas-Kapelle 106 - Thomas und Dionisius-Kapelle 107 94 Vgl. fol. 30v. 95 Fol. 33r: Sacellum Beate Mariae Virginis novum. 96 Fol. 3r: Sacellum Trium Regum. 97 Fol. 11r: Ad sacellum Beate Mariae Virginis novum. 98 Fol. 82v. 99 Fol. 31r. 100 Vgl. die verschiedenen Grundrisse des Domes im Anhang. 101 Fol. 3r; Hieronymus-Altar: Fol. 112r/ v. 102 Fol. 11r: Sacellum Beate Mariae Virginis novum. 103 Fol. 114v. 104 Fol. 82v. 105 Fol. 21r. 106 Fol. 129v. 107 Fol. 133v. Wo sich Gottes Volk versammelt 19 - Allerheiligen-Altar 108 - Michaels-Kapelle 109 - Aegidius (Egidius)-Kapelle 110 - Lampertus- und Dorotheen-Altar 111 - Peter- und Paul-Kapelle 112 - Bonifatius-Kapelle 113 - Nazarius-Altar 114 - Christophorus-Altar (im Eisenchor) 115 - Laurentius-Kapelle 116 - Bartholomäus-Kapelle 117 - Magnus-Kapelle 118 3.1.8 Die Sakristeien Die Sakristeien legen sich noch heute wie ein Halbkreis um den Westchor des Domes (von Norden bis Südwesten). Der älteste Teil, die heutige Pfarrsakristei, wurde 1235-1239 erbaut; von hier hatten die Stiftsgeistlichen unmittelbaren Zugang in den Westchor. Die sich anschließende zweite Sakristei, heute Kapitelssakristei, wurde 1501 durch Erzbischof Berthold von Henneberg für die Aufnahme des Domschatzes erbaut. Die dritte Sakristei ist ein Anbau von 1540, den Erzbischof Albrecht von Brandenburg bauen ließ, um sein von Halle geflüchtetes „Heiltum“, seine große Reliquiensammlung, aufzunehmen 119 . In der Sakristei, die der LOM auch „armarium“ bzw. „sacrarium“ 120 nennt, versahen die Sakristane ihren Dienst. Hier war auch der Ort, wo sich der Liber Ordinarius befand und eingesehen werden konnte. 3.2 Die liturgischen Funktionsorte 3.2.1 Der Lettner („Sinagoga“) zwischen Westchor und Langhaus Um ungestört die Gebetszeiten verrichten zu können, schloss man vor 1239 den Stiftschor in der Vierung vom Langhaus durch einen Lettner ab 121 . Wie der Name 108 Fol. 119v. 109 Fol. 112r. 110 Fol. 102v. 111 Fol. 15r. 112 Fol. 77r. 113 Fol. 69r. 114 Fol. 72v. 115 Fol. 89r. 116 Fol. 94v. 117 Fol. 99r. 118 Fol. 100r. 119 Vgl. Franz-Rudolf Weinert, Virtueller Reliquienkult, in: Domblätter 6 (2004), S. 55-57. 120 Vgl. fol. 80v. 121 Vgl. Ernst Neeb, Zur Geschichte der heutigen Chorbühnen und des ehemaligen Lettners im Westchor des Mainzer Domes, in: Mainzer Zeitschrift 11 (1916), S. 38-48. Kommentar 20 bereits andeutet (Lettner von „lectorium“) hatte er auch eine liturgische Funktion 122 . Er war mit einer Art Tribüne versehen, von welcher man dem Volk die Lesung (Epistel) und an Festen das Evangelium vorlas 123 . Besondere Ereignisse, wie z. B. Bischofsernennungen, wurden von hier aus dem Volk verkündet 124 . Auch der Sängerchor und die Orgel fanden dort ihren Platz. An Ostern sangen die Choralisten einen Teil der österlichen Gesänge vom Lettner 125 . An besonderen Tagen wurde der Lettner mit zwei Kupferkreuzen und mit Fahnen geziert 126 . Dieser besondere Ort wurde „Sinagoga“ (oder Lettener) genannt, „vulgariter den Lettner“ 127 . 3.2.2 Weitere Orte der Verkündigung Im Westchor des Domes standen verschiedene Vorsänger-/ Lesepulte, von denen aus bestimmte Gebete, Lesungen etc. gesprochen bzw. gesungen wurden. Das große Pult „pulpitus magnus“ wurde auch „pulpitus Atzmann“ genannt 128 und stand „in medio chori“ 129 . Dieses Pult, das in Gestalt eines lebensgroßen buchtragenden Leviten/ Diakons ausgeführt war, präsentierte als „stummer Diener“ in der Stundenliturgie dem Vorsänger die benötigten liturgischen Bücher. Der Atzmann 130 war der ursprüngliche Platz des Domkantors. Am Atzmann wurden auch die Chormäntel bereitgelegt, die die Kantoren und Sänger dann trugen, wie aus der Anweisung für den Quatember „Ad Atzmann nigram cappam“ 131 hervorgeht. Bestimmte Antiphonen und Hymnen wurden zur entsprechenden Zeit und ausschließlich von diesem Pult gesungen. So ist beispielsweise für den 8. Dezember (Hochfest der Erwählung Mariens) erwähnt, dass der Succentor (Stellverteter des Cantors) von diesem Tag an bis Weihnachten den Hymnus Conditor alme 122 Zum Lettner insgesamt vgl. Monika Schmelzer, Der mittelalterliche Lettner im deutschsprachigen Raum. Typologie und Funktion, Regensburg 2004. 123 Vgl. Hs 92 fol. 225r: „Epistula et Evangelium legebatur super Sinagoga vulgariter Lettner“ Vgl. fol. 138v: „in quo cantatur evangelium in festis Dominorum.“ 124 So proklamiert der Dekan dem Volk den erwählten Bischof: „Electo Episcopo et introducto ad chorum fit proclamatio per Decanum Eclesie Magontine super sinagoga uff dem lettner, in quo cantatur Evangelium in festis Dominorum …“ (fol. 138v). 125 Vgl. fol. 39v: „Deinde Chorales super Sinagogam cantant Dicant nunc Iudei.“ 126 Vgl. fol. 79v. Vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere im Bistum Mainz seit der Romanischen Epoche (LQF 40), Münster 1964, S. 220. Vgl. den Rekonstruktionsvorschlag in: Hans-Jürgen Kotzur, Raumbilder, S. 6. 127 Vgl. fol. 79v: „super sinagogam, vulgariter den Lettener“. Nach Adam Gottron handelt es sich bei der Bezeichnung „Synagoge“ um einen Spottnamen; vgl. Ders., Handbuch der Liturgik, Paderborn 1950, S. 197. Synagoge wohl deshalb, weil sich auf dem Lettner eine personifizierte Darstellung der Synagoge befand, analog zur Ecclesia. 128 Vgl. fol. 132v. Zum Ganzen vgl. Franz Falk, Der „Atzmann“ in mittelrheinischen Kirchen, in: Geschichtsblätter für die mittelrheinischen Bisthümer 1 (1883-1884) Sp. 12-13. 129 Vgl. fol. 121v: „In medio chori circa ac retro pulpitum vulgariter Atzmann nuncupatum.“ Fol. 120r: „… supra magno pulpito in medio chori“; (vgl. fol. 132v.). Vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 15. 130 Verschiedene Erklärungen des Namens „Atzmann“ (mit Literatur) bei Ludwig Lenhart, Zum Gottes- und Chordienst, S. 484 mit Anmerkung 29 (Sic! , richtig wäre 30). 131 Vgl. fol. 22r. Wo sich Gottes Volk versammelt 21 siderum und die Magnificat-Antiphon vom Atzmann aus zu singen hat 132 . Der Atzmann des Mainzer Domes ist nicht mehr erhalten; im Lapidarium des Dom und Diözesanmuseums befindet sich allerdings ein Atzmann aus dem ehemaligen Kloster St. Jakobus (um 1510) 133 , der einen Eindruck eines solchen steinernen Pultes vermittelt. Das zweite Chorpult („pulpitus minor“) war für den Leiter der am Chordienst mitwirkenden Schüler der Domschule bestimmt (Scholaren) 134 . An diesem Pult standen die Sänger an Tagen mit geringerer Festlichkeit. Auch am Gründonnerstag sangen drei Jungen den Hymnus Tellus ac ethra „in choro ad pulpitum minorem“ 135 ; am 5. Juli, am Tag der Übertragung des Heiligen Martinus, wurde „ante communem pulpitum“ gesungen 136 . Auch in der Fastenzeit erklang der Hymnus der Vesper „in medio chori ad pulpitum minorem puerorum“ 137 . 3.2.2.1 Die Kanzeln 138 Zur Zeit des LOM gab es eine bischöfliche Stiftskanzel inmitten der Kirche, in etwa wo sich die heutige Kanzel 139 noch befindet. Am Gründonnerstag ist sie ausdrücklich erwähnt; der Pleban des Eisenchors, der Dompfarrer, hält dort an Gründonnerstag die Predigt 140 . Die Dompfarrei hatte im Eisernen Chor einen eigenen Ort der Verkündigung (Predigt). An Aschermittwoch heißt es, dass der Pleban im Eisenchor eine Predigt hält. Im Anschluss teilt er dort den Pfarrangehörigen die Asche aus 141 . Die steinerne Pfarrkanzel aus dem 16. Jahrhundert ist in Teilen noch vorhanden und befindet sich heute im Obergeschoss des Dom- und Diözesanmuseums. 3.3 Die Orgeln des Mainzer Domes Das wohl älteste schriftliche Zeugnis für liturgisches Orgelspiel im Mainzer Dom dürften die Angaben zur Fronleichnamsprozession aus der Hs 3 sein. Nach der Stadtprozession wird im Dom die Terz gesungen; im Anschluss folgt die feierliche Messe mit Orgelbegleitung 142 . Zur Zeit des LOM dürften sich gleich drei Orgeln 132 Vgl. fol. 132v; ähnliche Angaben für den Advent. 133 Vgl. F. Th. Klingelschmitt, Führer durch das Bischöfliche Dom- und Diözesanmuseum zu Mainz, Mainz 1925, S. 39. 134 Vgl. Ludwig Lenhart, Gottes- und Chordienst, S. 485. 135 Fol. 33v. Vgl. Andreas Ludwig Veit, Mainzer Domherren, S. 23 f. 136 Vgl. fol. 81v. 137 Fol. 21v. 138 Zum Ganzen vgl. Alexander von Knorre, Die Pfarrkanzel des Gerhard von Wolff von 1585/ 87 im Mainzer Dom und Bemerkungen zu den beiden anderen Domkanzeln, in: Mainzer Zeitschrift 71/ 72 (1976/ 1977), S. 158-163. 139 Die heutige Kanzel stammt im Wesentlichen aus dem Jahr 1834. Sie wurde nach den Wünschen des damaligen Domdekans Franz Werner neu gestaltet. 140 Vgl. fol. 30v. 141 Vgl. fol. 17r. 142 Handschrift 3 fol. 8: „Et sequitur Missa festiva in organis“. Vgl. LOM fol. 66r: „Et tunc incipiatur Tercia. Et sequatur Missa festiva in organis.“ Kommentar 22 im Dom befunden haben: die älteste, die im Ostchor auf dem Ostlettner stehende Orgel von 1468, die Langhausorgel von 1514 und die im Jahre 1547 im Westchor „uff dem Lettner über dem Chor“ aufgestellte Orgel 143 . Die Orgeln werden als liturgische Instrumente im Gottesdienst verwendet, erklingen aber auch als eigenständiges Orgelspiel. Wenn es sich um Messfeiern mit Orgelbegleitung handelt, liegt vielfach eine Stiftung zugrunde. So heißt es z. B. am Samstag nach dem Fest Epiphanie: „cantatur Missa sollemniter in organis de Assumpcione gloriose Virginis Marie.“ Dompropst Andreas von Bruneck († 14. 9. 1338) hatte diese Stiftung getätigt 144 . Am Fest des Papstes Calixtus wird die Messe im Chor und mit Orgel gefeiert 145 . Am Dreifaltigkeitsfest spielt die Orgel bei der Rückkehr der Prozession von Liebfrauen 146 ; es handelt sich um eigenständiges Orgelspiel. Ähnlich an Ostern 147 , Domkirchweih 148 und am Reliquienfest 149 . 3.4 Die Glocken und das Geläute des Mainzer Domes Nach Fertigstellung des gotischen West- und Ostturmes der Kathedrale hatten sich zwei unterschiedliche Geläute für verschiedene liturgische und weltliche Funktionen von Domstift und Dompfarrei entwickelt. Die „Stiftsglocken“ befanden sich „in Campana Capitulari“ 150 bzw. „in turri maiore“, d. h. im Kapitelsbzw. Stiftsturm (Westturm). Die „Pfarrglocken“ in der „turris minor“ bzw. „turris ferrea“ 151 , im Turm des Ostchores 152 . Zeitweise hingen bis zu 25 Glocken im Westturm; im Pfarrturm sollen neun, vielleicht sogar sechzehn Glocken untergebracht gewesen sein 153 . Zur Zeit des LOM wurde fast zu jeder Gebetstunde des Domstiftes mit Glockengeläute Zeichen gegeben; die Gottesdienste der Stiftsherren begannen teilweise um Mitternacht bzw. morgens (3 Uhr! ). Natürlich wurde auch zu den Pfarrgottesdiensten geläutet, die aber der LOM nicht eigens aufführt. Die aus dem LOM hervorgehende Läuteordnung für die Stiftsgottesdienste ist nicht einheitlich. An den höchsten Festen im Kirchenjahr (Weihnachten, Ostern, Kirchweih, Patronats- und Reliquienfest) kennt die Mainzer Domkirche ein besonderes Fest- 143 Vgl. dazu: Adam Gottron, Die Orgeln des Mainzer Domes, in: Mainzer Zeitschrift 32 (1937), S. 53-58. 144 Vgl. fol. 4r.: „ex parte Reverendi Domini Andree de Bruneck, Prepositi Magontini.“ Vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 11. 145 Vgl. fol. 114v. 146 Fol. 60v: „Organista incipit ludere in organis“. 147 Fol. 39v. 148 Fol. 80r. 149 Vgl. fol. 103r: „Ante inchoacionem Vesperarum organista canit ac ludit in organis.“ 150 Vgl. Hs 92 fol. 225r. 151 Fol. 109v. 152 Vgl. Franz Falk, Die ehemaligen Glocken im Mainzer Dome, in: Geschichtsblätter für die mittelrheinischen Bistümer 2 (1884-1885), Sp. 245-248. 153 Vgl. Franz-Rudolf Weinert, Die Sprache der Glocken. Das Geläute des Mainzer Doms, in: Domblätter 3 (2001) S. 63-68. Wo sich Gottes Volk versammelt 23 geläute, „DuppelSchreck“ 154 genannt, d. h. es wurde mit den Glocken beider Türme geläutet. Zuerst wurden drei Zeichen gegeben „cum duabus campanis magnis tria signa ante compulsacionem“ 155 , danach „Doppelschreck“ mit allen Glocken geläutet: „postea pulsatur DuppelSchreck cum omnibus campanis“ 156 . „Schreck“-Läuten war ebenfalls ein festliches Geläute 157 ; man läutete mit den größeren Glocken eines Turmes. So heißt es beispielsweise am 2. Februar (Fest der Darstellung des Herrn): „cum maioribus campanis vulgariter Schreck“ 158 . Dabei kann es sich um ein „festum maximum duplex (Allerheiligen), ein „festum maius duplex“ (Darstellung des Herrn) oder auch ein „festum minus duplex“ (Peter und Paul) handeln. „Halbschreck“, meint das Läuten einiger Glocken, so. z. B. am 25. Juli, am Fest des Apostels Jakobus: „et compulsatur Halbschreck“ 159 . Die „Creutzglocken“ oder „Gewitterglock“ ist mehrfach erwähnt; sie wurde an besonderen Tagen geläutet: an Palmsonntag 160 , am Gründonnerstag 161 , an Christi Himmelfahrt 162 . Die Glocke hing nach Adam Gottron im Ostturm des Domes 163 . „Holzglocken“ („lignee campanee“), so gibt der LOM an 164 , fanden in der Zeit von Gründonnerstag bis Ostern Verwendung. Es handelte sich hierbei wohl nicht um Glocken im eigentlichen Sinn, sondern um Holzklappern bzw. „Ratschen“, wie sie teilweise heute noch an diesen Tagen der Heiligen Woche als Glockenersatz verwendet werden. Im Gottesdienst selbst ist das Läuten der Glocken zweimal bezeugt. Am Sonntag Septuagesima, mit dem einst die Vorfastenzeit begann, läuten „nach Mainzer Brauch“ noch einmal alle Glocken zum Halleluja, um damit diesen österlichen Gesang gewissermaßen zu verabschieden, da es von nun an bis zur Osternacht zu verstummen hatte 165 . Auch wenn der Domdekan dem Volk den erwählten Bischof verkündete und das Te Deum gesungen wurde, läuteten die Glocken 166 . 154 Vgl. für Weihnachten fol. 134v.: „…et compulsatur Dupppel Schreck“, Kirchweih (fol. 80r), Martinusfest (fol. 122r), Reliquienfest (fol. 103v). Zum Ganzen vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 19. 155 Vgl. Kirchweih (fol. 80r). 156 Ebda. 157 Vgl. fol. 91r: „et fiet compulsacio sollemnis, scilicet Schreck“. 158 Fol. 11r; auch am 25. März, am 29. Juni, am 2. Juli, 8. Dezember und an vielen anderen Tagen. 159 Fol. 88r. 160 Vgl. fol. 27r. 161 Vgl. fol. 30v. 162 Vgl. fol. 55v, im Anschluss an die große Glocke „wie an Palmsonntag“. Auch am Ostertag (fol. 39v.). 163 Vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 18. „Kreutz- oder Gewitterglock - gegossen 1491“. 164 Vgl. die Anmerkung für Gründonnerstag: fol. 33v: „Hora duodecima absque pulsu, sed ligneis vocatur campanis.“ Vgl. die gleichen Angaben für Karfreitag fol. 34v und Karsamstag fol. 36v. 165 Vgl. fol. 14r. 166 Vgl. fol. 138v (Hs 92 - Teil II): „Et interim pulsantur omnes campane ecclesie nostre quando Electus descendit de altare …“ Kommentar 24 4 Ämter und Dienste am Mainzer Dom Der Mainzer Liber Ordinarius gibt teilweise sehr konkret an, welche Personen welche Funktionen innehatten und was diese Ämter und Dienste beinhalteten. 4.1 Der Erzbischof Der Erzbischof wird im LOM stolz bei seinem Titel genannt: „Reverendissimus Dominus Archiepiscopus Magontinus“ 167 , oder „Dominus Mogontinus“ 168 . An gewissen Festen, den „festa archiepiscopalia“ (Weihnachten, Ostern, Pfingsten, Kirchweihe, und Martinus) fuhr der Erzbischof feierlich zur Domkirche, um das Pontifikalamt zu zelebrieren; eine Rubrik heißt dann: „Ad Missam Archiepiscopus“ 169 . Auch die Weihe der Heiligen Öle am Gründonnerstag war Offizium des Erzbischofs 170 . War er verhindert oder abwesend, was öfter vorkam 171 , vertrat einer der infulierten Prälaten seine Stelle 172 . Vor 1419 feierte der Abt von St. Alban stellvertretend das Pontifikalamt 173 . Der Erzbischof hatte einen Kaplan, der ihm bei den liturgischen Handlungen den Bischofsstab trug 174 . Als gegenwärtigen, amtierenden Erzbischof („Archiepiscopus Magontinus modernus“) nennt der LOM ausdrücklich Albrecht von Brandenburg 175 . 4.2 Die Stiftsgeistlichen Die Stiftsherren waren allgemein die Geistlichen, die gemeinsam an der Mainzer Kathedrale „canonice“, also nach ihren Canones/ Statuten, lebten; deshalb auch „Kanoniker“. Zusammen bildeten sie das Stifts- oder Kollegiats-Kapitel. Der Name „Kapitel“ leitet sich von den Versammlungen der Geistlichen ab, bei denen kapitelweise aus der Regel (Statuten) vorgetragen wurde. Die Bezeichnung ging dann auf die Geistlichen, die „Kapitulare“ über. Bei den Domherren unterschied man die höheren („Domini Maiores“) 176 von den niederen, jüngeren Domherren („Canonici Inferiores et Iuniores“) 177 . An den „festa canonicorum“ (Allerheiligen, 167 Vgl. fol. 40v. 168 Fol. 76r; vgl. fol. 12r. 169 Vgl. fol. 134 v. 170 Vgl. fol. 31v: „NOTA, QUOD ARCHIEPISCOPUS PONITUR AD TABULAM AD Officium“. Auch heute noch gibt es eine klare Festlegung in den Statuten des Mainzer Domkapitels, wann der Bischof Zelebrant eines Domgottesdienstes ist. Vgl. Statuten des Bischöflichen Domkapitels Mainz, Mainz 2000, S. 26. 171 Mehrfach heißt es im LOM: NOTA: QUANDO ARCHIEPISCOPUS NON EST PRE- SENS“; vgl. fol. 103v. 172 Vgl. fol. 134v: „Nota: Quando Archiepiscopus non est presens, tunc Prelati utuntur infulis more solito …“ 173 Vgl. Ludwig Lenhart, Gottes- und Chordienst, S. 482. 174 Vgl. fol. 41r. 175 Vgl. fol. 39v. 176 Vgl. fol. 123r. 177 Vgl. fol. 125r. Ämter und Dienste am Mainzer Dom 25 Epiphanie, St. Matthias, Bekehrung der heiligen Maria Magdalena, Gründonnerstag, Oktav von Christi Himmelfahrt, St. Alban, St. Jakobus, St. Laurentius, Oktav von Mariä Geburt, St. Mauritius, St. Thekla, St. Michael, St. Dionysius, St. Simon und Judas und anderen) waren die Kanoniker für den liturgischen Dienst vorgesehen 178 . Der Ort ihrer Versammlungen war der Kapitelssaal. Zum Status eines Kanonikers gehörte sein Platz im Chorgestühl und sein Stimmrecht in den Kapitelsversammlungen. Die wichtigste geistliche Aufgabe der Kanoniker war der Chordienst, das Chorgebet. Zu den geistlichen Dignitäten gehörten der Propst, der Dekan, der Kustos, der Scholaster und der Kantor 179 . Sie waren allesamt Priester. An erster Stelle des Mainzer Domkapitels stand der Propst (von „Praepositus“ - Vorgesetzter). Er war der geistliche Leiter des Stiftes; in seiner Funktion wird er am Gründonnerstag erwähnt, wenn in seinem Haus, der Propstei, das „Mandatum“ (Händewaschung und Agape) stattfindet 180 . In der damaligen Hierarchie folgte dem Propst der Dekan. Am Gründonnerstag wäscht er im Rahmen des Mandatums den Bediensteten die Hände 181 . Der Dekan wird auch in Zusammenhang mit der feierlichen Ostervesper erwähnt; er hat einen eigenen Sängerchor, wie auch der Kustos 182 . Der Kustos war der Kanoniker, der mit der Bewahrung des Kirchenschatzes, der Oberaufsicht über die Sakristei und die in ihr beschäftigten Personen, der Beschaffung und Instandhaltung der liturgischen Geräte wie der Sorge für Hostien und Wein betraut war 183 . Dem „Kantor“ oblag die Leitung des Sängerchores, er gehörte ebenfalls zu den Dignitäten in den mittelalterlichen Dom- und Stiftskapiteln und wurde deshalb auch bisweilen „Chorbischof“ („episcopus chori“) bzw. „Praecentor“ genannt 184 . An den Hochfesten Weihnachten, Ostern, Pfingsten, Kirchweihe und Martinusfest nahm er als Dignität mit Inful, an Darstellung des Herrn, Mariä Himmelfahrt, Allerheiligen, Geburtsfest Johannes des Täufers, Epiphanie ohne Inful seinen liturgischen Dienst wahr. Der Kantor hatte auch die besondere Aufgabe, bei der Liturgie um den „Präsenzwein“ („Gratias-Wein“) zu bitten 185 . Der „Succentor“ (Subcantor) war der Stellvertreter des Praecentors in der Leitung des liturgischen Sängerchores und zugleich Leiter des respondierenden Gegenchores. Oft musste er an die Stelle des Kantors treten, wie aus der stehenden Formulierung „Succentor stat ante Atzmann“ sichtbar wird 186 . Er war wie der Kantor ein Stiftsherr, doch keine Dignität 187 . Der LOM erwähnt den Succentor beispielsweise für den 8. De- 178 Eine häufig wiederkehrende Formulierung heißt dann: „Hic intitulantur Canonici“; vgl. fol. 3v. 179 Vgl. die Angaben bei der Feier des Kirchenpatrons St. Martinus, fol. 122r. 180 Vgl. fol. 34r. 181 Vgl. fol. 33v. 182 Vgl. fol. 40r. Zur Zeit des LOM gab es am Mainzer Dom drei Chöre, die explizit in der Ostervesper erwähnt sind; der Chor der Domicellare, der Chor des Domdekans und der Chor des Kustos. 183 Vgl. Josef Braun, Liturgisches Handlexikon, Regensburg 1922, S. 61. 184 Ebda., S. 236. 185 Vgl. Gliederungspunkt 4.4.2. 186 Vgl. Ludwig Lenhart, Gottes- und Chordienst, S. 484. 187 Vgl. Josef Braun, Liturgisches Handlexikon, S. 287. Kommentar 26 zember (Hochfest der Erwählung Mariens); von diesem Tag an bis Weihnachten hat er vom „Atzmann“ den Hymnus Conditor alme siderum und die Magnificat- Antiphon zu singen 188 . Der Scholaster war der für die Ausbildung verantwortliche Kleriker des Domstiftes. Prälaten waren Adlige, die die höchsten Würden, Prälaturen, besaßen. Im Vorwerk des LOM werden die „festa Praelatorum“ erwähnt: es waren die Feste Weihnachten, Ostern, Pfingsten, Kirchweihe und St. Martinus 189 . An diesen Tagen nahmen die Stiftsprälaten am Gottesdienst in Pontifikalkleidung und mit Inful teil. Ihre Kapläne standen ihnen dann im Chor zur Seite. In der Osternacht hatten drei Prälaten das geistliche Osterspiel („Visitatio sepulchri“) aufzuführen 190 . Die Vikare („Vicarii“) waren die Stellvertreter der Kanoniker und vertraten diese in ihren geistlichen Pflichten, vor allem beim Chorgebet und bei den Messfeiern, die an den zahlreichen Altären des Domes stattfanden. Sie erhielten dafür eine geringe Entlohnung. An den Festen der Domvikare („festa sociorum chori“) zum Unterschied von den „festa Canonicorum“, führten Domvikare den Chor und standen der Messe vor. Domicellare waren Anwärter auf einen Platz im Kapitel. Die Domicellare bildeten mit ihrem Ludimagister einen eigenen Chor, der in der Ostervesper sang 191 . Der Mainzer Dom war und ist nicht nur die Kathedrale des Bischofs, die Kirche des Domkapitels, sondern auch die erste Pfarrkirche der Diözese. Seit den Anfängen des Mainzer Domkapitels war ein Mitglied des Domkapitels der Seelsorger am Dom, der „plebanus“ (Leutpriester) bzw. „plebanus Chori Ferrei“, benannt nach dem im Osten des Domes befindlichen „Eisernen Chor“, wo die Pfarrangehörigen ihren Altar hatten und ihren Gottesdienst feierten 192 . Namentlich ist im LOM der Dompfarrer Johannes Stumpf von Eberbach (1515-1533) als „plebanus Chori Ferrei“ genannt 193 . 4.3 Die weiteren Dienste Wer zur Zeit des LOM am Mainzer Dom noch einen Dienst innehatte bzw. zum Mainzer Domstift gehörte, wird deutlich in einer Auflistung am Gründonnerstag, wenn verschiedenen Personen im Rahmen des Mandatums eine Erfrischung gereicht wird 194 . Im Anschluss an die Händewaschung erhalten die Bediensteten des Domes Wein und Oblaten 195 . Es sind u. a. die Sakristane, Domicellare, Glöckner, Choralisten, Sakristeidiener, Modiatoren und die Stäbler 196 . 188 Vgl. fol. 132v. 189 Vorwerk: „Festa Prelatorum, in quibus invitantur Capellani“. 190 Vgl. fol. 39r. 191 Vgl. fol. 40r. 192 Zum Ganzen vgl. Anton Ph. Brück, Die Mainzer Dompfarrer des 16. Jahrhunderts, in: AMrhKG 12 (1960), S. 148-174. 193 Vgl. fol. 101r. Vgl. Anton Ph. Brück, Die Mainzer Dompfarrer, S. 164-166. 194 Vgl. fol. 34r. Vgl. auch die Angaben am Kirchweihfest (4. Juli). 195 1/ 4 Liter Wein und 25 Oblaten. 196 Vgl. fol. 34r. Ämter und Dienste am Mainzer Dom 27 Die Sakristane waren Geistliche, denen die Oberaufsicht für die Sakristei oblag. Im Mainzer Dom gab es zwei Sakristane, auch Custodes 197 (Küster) genannt, die mit ihren Gehilfen („famuli“) einen vielfältigen Dienst taten. Der erste Sakristan hatte die Asche an Aschermittwoch zu benedizieren 198 . Er verteilte auch während der drei Heiligen Tage die geweihten Öle an die sie abholenden Geistlichen 199 . In der Osternacht hatten beide Sakristane anwesend zu sein 200 . Auch einen Wochensakristan 201 kennt der LOM. Die „Stäbler“ („stabellarii“) sind nach den Stäben benannt, die sie trugen, wenn sie bei den Prozessionen vorangingen („stabellarii precedentes“) 202 . Eine andere Bezeichnung ist „caduceatores“ 203 (von „caduceus - Heroldsstab“). Eigene Anweisungen besagen, wann die Stäbler anwesend zu sein hatten 204 . Dompräsenz, Präsenzkammer, Domfabrik bezeichnen den Verwaltungsapparat des Domstiftes, der u. a. für die Ausgaben der Gottesdienste verantwortlich war. An Allerheiligen bestand die Aufgabe der Präsenz darin, Kerzen im Chorumgang aufzustellen, „wie an Festen üblich“ 205 . Der Vorsitzende der Präsenz war der „Praesenciarius“ 206 . Der „rector fabricae“ war der Baupfleger; ein Geistlicher, der für die Verwaltung der Domfinanzen zuständig war. Er hatte u. a. Kerzen für die Gottesdienste zu stellen, die z. B. während des Stundengebetes an Gründonnerstag neben den geweihten Ölen brannten 207 . Auch ein „Magister Curiae“ ist erwähnt; am Fest der Darstellung des Herrn ist es seine Aufgabe, dem Erzbischof, unmittelbar nach der Verkündigung des Evangeliums, eine geweihte Kerze von drei Pfund zu übergeben 208 . Die Glöckner („campanatores“) versahen in erster Linie den Läutedienst in den beiden Glockentürmen des Domes. Der LOM unterscheidet den Glöckner des Eisenturms (Ostturm), den „campanator in turri ferrea“ vom Glöckner des Chorturms (Westturm) dem „campanator summi chori“ 209 . Sie hatten „subcampanatores“ 210 als Gehilfen. Außer dem Läutedienst 211 hatten die Glöck- 197 Vgl. fol. 31v: „custodes vel sacriste.“ 198 Vgl. fol. 17r: „Sacrista benedicit cineres“. 199 Vgl. fol. 34r. 200 Vgl. fol. 38v. 201 „Sacrista Hebdomadarius“; vgl. fol. 35v. 202 Vgl. fol. 38v. Noch heute gibt es im Mainzer Dom zwei „Domschweizer“, die bei den Stiftsgottesdiensten mit Stab und Hellebarde die liturgische Prozession anführen. 203 Vgl. fol. 1r: „caduceatores vel stabellarii“. 204 Vgl. die Angabe zum 1. Januar (fol. 1r): „In Primis Vesperis et Missa caduceatores vel stabellarii adesse debent.“ 205 Für den 1. November (Allerheiligen) heißt es beispielsweise: „Et Presencia ponet candelas in circuitu chori et alias, pro ut in festivitatibus consuetum est.“ Vgl. (fol. 119v). Am 22. August: „Et Presencia ponet candelas infra Missam ardentes.“ 206 Vgl. fol. 104v; 136v. 207 Vgl. fol. 34r. 208 Vgl. fol. 12r. 209 Vgl. fol. 109v. 210 Vgl. fol. 38r. 211 Vgl. Kapitel 3.4: Die Glocken und das Geläute des Mainzer Domes. Kommentar 28 ner noch andere Aufgaben; z. B. die Waschung der Altäre mit Wein und Wasser am Gründonnerstag 212 . Die Domprediger sind eigens erwähnt; am Karfreitag beipielsweise hält der „Concionator“ eine Predigt über die Passion Christi 213 . Der Dompfarrer, der diese Frühpredigt hielt, wurde „concionator“ genannt, nicht zu verwechseln mit dem Domprediger („Praedicator“), der an allen Sonn- und Feiertagen die Mittagspredigt zu halten hatte 214 . Der „Omeliarius“ 215 war der Liturge, der bei der Matutin aus dem Homiliar die Homilien der Kirchenväter vorzutragen hatte 216 . Als „Praedicator“ nennt der LOM namentlich Johannes von Lutra 217 . Der Hebdomadar war ebenfalls ein Geistlicher. Ihm kam der wöchentlich wechselnde liturgische Dienst zu. Er wird erwähnt am Fest der Unschuldigen Kinder, wo er „unter den Laudes“ die Messe feiert 218 , bzw. am Kirchweihfest beim Austeilen des Weihwassers 219 . Als erster Verkünder des Evangeliums verkündete der Kapitular-Diakon die Frohbotschaft in den Messfeiern; so auch am Palmsonntag, wenn das Evangelium vom Einzug Jesu nach Jerusalem verkündet wird 220 . In der Osternacht weiht er die Osterkerze durch die Verkündigung des Osterlobes (Exsultet) 221 . Bei der Messfeier trägt er als Gewand die Dalmatik, in der Fastenzeit ein „Joch“ auf seiner Stola 222 . Die Choralisten („Chorales“) waren Laiensänger, die beim Chorgebet im Stiftschor musikalisch aushalfen und unterstützten. So sangen am Karfreitag drei Choralisten den Hymnus Crux fidelis, während die Prälaten, Kanoniker, Domicellare das Kreuz verehrten 223 . Nach Ludwig Lenhart versahen die Choralisten noch 1930 (! ) in Talar und Rochett ihren Dienst; sie wurden von den Mainzer Bürgern schalkhaft „Dombrummler“ genannt 224 . Der Chorknecht („Chorreknecht“) findet Erwähnung bei der Prozession der Ölweihmesse, wo er unmittelbar vor dem Bischof geht 225 ; er hatte die Aufgabe, die liturgischen Bücher im Chorgestühl aufzulegen und auch die Präsentien zu verteilen. 212 Vgl. fol. 33v. 213 Vgl. fol. 34v. 214 Zum Ganzen vgl. Anton Ph. Brück, Die Mainzer Domprediger des 16. Jahrhunderts, in: Hessisches Jahrbuch für Landesgeschichte Bd. 10 (1960), S. 132-148. 215 Vgl. fol. 26r; fol. 38r. 216 Vgl. Joseph Braun, Liturgisches Handlexikon, S. 118. 217 Vgl. fol. 111r: „Ioannis de Lutra, Vicarii et Predicatoris.“ 218 Vgl. fol. 137r. 219 Vgl. fol. 80v. 220 Vgl. fol. 27v. 221 Vgl. fol. 37r. 222 Vgl. fol. 108v. Es handelt sich dabei um die „stola larga“, die der Diakon während der Bußzeiten schärpenartig über der Schulter trug, auch „stola latior“ genannt. Vgl. Robert Lesage, Liturgische Gewänder und Geräte (Der Christ in der Welt 7), Aschaffenburg 1962, S. 97. 223 Vgl. fol. 35r. 224 Vgl. Ludwig Lenhart, Zum Gottes- und Chordienst, S. 479. Vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 13. 225 Vgl. fol. 41r. Ämter und Dienste am Mainzer Dom 29 Auch der Küchenmeister („magister coquine“) wird Im LOM genannt; namentlich der Ritter Emerch(i)o 226 . 4.4 Die Präsentien für die Domherren: Brot und Wein 4.4.1 „Panis magnus - Panis rubeus“ Für ihre Anwesenheit beim Gottesdienst wurde den Klerikern des Mainzer Domstiftes Brot, (Getreide) und Wein gegeben. Man unterschied das große Brot („panis magnus“) 227 vom roten Brot („panis rubeus“) 228 , das wohl wegen seiner rotbraunen Kruste so genannt wurde und schwerer wog als das große (weiße) Brot 229 . Während der Konventmesse, unmittelbar nach dem Begleitgesang zur Brotbrechung (Agnus Dei), legte man ihnen das Brot auf ihren Platz im Chorgestühl 230 . Die Domherren hatten keine Bedenken, das Lebensmittel unter dem Arm nach Hause zu tragen. Dieser Art von Bezahlung lag vielfach eine Stiftung zugrunde. So heißt es in einer Notiz für die Österliche Bußzeit, dass jeder, der in der Großen Messe („in Maiori Missa“) präsent ist, die ganze Quadragesima hindurch ein rotes Brot erhält, außer an Aschermittwoch, den Fastensonntagen und an Karfreitag. Diese Stiftung verdankte sich dem Kantor Emmerich von Ygstadt, einem Kantor an der Liebfrauenkirche 231 . An den Fastensonntagen kam das rote Brot aus Gütern in Bischofsheim, nahe bei Mainz 232 . Ein weiteres Gut, das Brot lieferte, war z. B. Mommenheim in Rheinhessen 233 . 4.4.2 Feste mit Verteilung von Gratiaswein („Vinum Gracie“) Bei dem „Gratias-Wein“ handelte es sich ebenfalls um eine Form des Präsenzgeldes. Eine eigene Aufstellung im LOM verzeichnet die Feste, an denen „Vinum Gracie“ gereicht wurde 234 . Bis 1513 waren es folgende Feste: Pfingsten, das Fest des hl. Bonifatius, das Dreifaltigkeitsfest, das Marienfest Mariä Heimsuchung, das Kirchweihfest, das Reliquienfest, das Allerheiligenfest, das Fest des Kirchenpatrons, des hl. Martinus, das Fest „Mariä Empfängnis“, Epiphanie, „Maria Reinigung“ (2. Februar) und Verkündigung des Herrn. Im Jahre 1513, so vermerkt ein Eintrag späterer Hand im Vorwerk, wurden diesen Festen noch sechs weitere Feste hinzugefügt, an denen ebenfalls „Vinum Gracie“ gereicht wurde: an Ostern, 226 Z. B. fol. 113r; seine häufige Erwähnung erfolgt wegen einer von ihm gemachten Stiftung. 227 Im LOM oft mit PM abgekürzt; in der Edition aufgelöst. Vgl. fol. 1r; fol. 113r. 228 Im LOM mit PR abgekürzt; in der Edition aufgelöst. Vgl. z. B. fol. 8r. 229 Wahrscheinlich handelte es sich beim panis rubeus um Roggenbzw. Gerstenbrot, beim panis magnus um Weizenbrot. In einer eigenen Notiz erwähnt der Ordinarius, wann welches Brot verteilt wurde; so z. B. am 26. Februar der Hinweis, dass an allen sechs Fastensonntagen „datur panis magnus“. Vgl. fol. 21r. 230 Vgl. Veit, Volksfrommes Brauchtum, S. 62; vgl. Ludwig Lenhart, Gottes- und Chordienst, S. 489, Anm. 15. 231 Vgl. fol. 20v. 232 Vgl. fol. 21r. 233 Vgl. fol. 20v. 234 Vgl. Vorwerk: „festa, in quibus datur Vinum Gracie“. Kommentar 30 Christi Himmelfahrt, Fronleichnam, Peter und Paul, Mariä Himmelfahrt und Weihnachten 235 . Gemäß einem uralten Brauch wurde der Wein an diesen Tagen während der Festmesse vom Domkantor für die Anwesenden erbeten und nach dem Gottesdienst verteilt 236 . Nach Ludwig Lenhart wurden die Präsentien an Wein „aus den gewaltigen Domkapitel’schen Weinkellern „Zum Kalten Loch“ unter dem Kapitelshaus entnommen“ 237 . Auch für die Mitfeier gewisser Anniversarien erhielten die Domherren ein „Viertel Wein“, wie z. B. am Jahrgedächtnis des Erzbischofs Uriel von Gemmingen 238 . 4.5 Die liturgische Gewandung der Kleriker Die Pontifikalgewänder des Bischofs sind im LOM an einer Stelle ausdrücklich erwähnt, bei der Reconziliation der Büßer am Gründonnerstag 239 . Es sind das Humerale, die Albe, das Zingulum, der Manipel, die Stola, das rote Pallium, das Pektorale, sowie Mitra und Stab. Die Mitra, die liturgische Kopfbedeckung der Bischöfe, wird auch Inful genannt 240 . Zur Zeit des LOM hatten auch bestimmte Kanoniker das Recht „infuliert“ zu sein. Ein eigener Hinweis besagt, dass die zum Gottesdienst anwesenden Prälaten zu bestimmten Zeitpunkten ihre Mitren aufsetzen dürfen, aber nur, wenn der Erzbischof nicht da ist 241 . 4.5.1 Die Chorkleidung Die Chorkleidung beim Stundengebet wird immer wieder eigens vermerkt. „Festa capparum“ 242 waren Feste, an denen Domherren wie Vikare beim Gottesdienst ihre Chormäntel trugen. So heißt es z. B. beim Reliquienfest ausdrücklich: „Omnes Canonici Capitulares in Primis Vesperis et in Missa sunt cappati“ 243 . Eigens vermerkt der LOM für den 15. August, dass es sich nicht um ein „Kappenfest“ handelt: „et non est festum capparum“ 244 . An Fronleichnam werden die Chormäntel („Kappen“) nur bei der Prozession getragen. Die „Licencia Capparum“ war die Erlaubnis (Lizenz) für einen Domherren (Kapitular), einmalig einen Urlaub von einem Jahr zu bekommen, wofür er als Gegenleistung der Sakristei einen Rauch- 235 Vgl. Vorwerk: „His festis addita sunt anno 1513 alia nova festa Gratiae“. 236 Vgl. z. B. fol. 69v (Fest des Hl. Bonifatius): „In Missa Cantor petit Vinum Gracie.“; Allerheiligen: „Cantor stat cum suis; unde datur Vinum Gracie“; 8. Dezember: „In Missa Dominus Cantor imponit Officium propter Vinum Gracie“; an Pfingsten: „Deinde sequitur Missa sollemniter, in qua Vinum Gracie per Cantorem petitur, ut moris est.“ 237 Vgl. Ludwig Lenhart, Gottes- und Chordienst, S. 489, Anm. 15. 238 Vgl. fol. 14v. 239 Vgl. fol. 30v. 240 Nach den beiden Zierbändern an der Mitra. 241 Vgl. die ausführlichen Angaben beim Reliquienfest (fol. 103v). 242 Vgl. die Angaben im Vorwerk des LOM. Die Übersicht FESTA CAPPARUM: „FESTA CAPPARUM: 1. Nativitatis Christi 2. Pasche 3. Penthecostes 4 Corporis Christi in processione. 5 Udalrici. 6. Assumptionis B.M in Missa. 7. Reliquiarum. 8 Martini.“ 243 Vgl. fol. 103r. 244 Vgl. fol. 96r. Ämter und Dienste am Mainzer Dom 31 mantel (Cappa) oder 7 Mark Gold stiften musste. Daher der Name: „Licencia Capparum“, oder auch „Kappenurlaub“ 245 . Das „Superpelliceum“ war ein faltenreiches, weites Gewand, das im Winter über den Pelzkleidern („super pellicam“) angelegt wurde 246 ; ausdrücklich heißt es an mehreren Tagen im Kirchenjahr: „et itur cum superpelliciis“ 247 . 4.5.2 Die Mess-Ornate Aus den Angaben des LOM gehen mehrere Mess-Ornate hervor, die teilweise namentlich nach ihren Stiftern benannt sind. Für Weihnachten, die Erste Weihnachtsmesse, sah die Liturgie den gemmengeschmückten Ornat des Kardinals Albrecht 248 , für die Zweite Weihnachtsmesse den gold-roten „Hennebergk-Ornat“ 249 vor, der im Mainzer Domschatz ein besonderes Glanzstück darstellte 250 . Der Ornat war in verschiedenen liturgischen Farben vorhanden; so wird beispielsweise am 2. Februar in der Messe der gold-weiße Hennebergk-Ornat verwendet 251 . Weiterhin gab es den Ornat des Erzbischofs Uriel von Gemmingen 252 , sowie den Ornat des Markgrafen Albrecht von Brandenburg 253 . 4.6 Die Farben der liturgischen Gewänder - der alte Mainzer Farbkanon Die liturgischen Paramente waren nach einem eigenen Farbkanon geordnet. Es ist der Verdienst von Adam Gottron, den alten Mainzer Farbkanon aus den Angaben des LOM erarbeitet zu haben 254 . 245 So heißt es im Vorwerk: „LICENCIA CAPPARUM UNUSQUISQUE CANONICUS Capitularis potest semel uti in diebus vite et habebit licenciam ad anni spacium abessendi, ubicumque voluerit; et qui utitur, dabit ad Sacristam septem marcas auri, et una marca facit 27 alb. Sic actum est cum Dominis Ioanne Grombach et Laurencio Truchses anno 30 et cum Domino Valentino de Teteleben et Henrico Stolbergk anno 46.“ Vgl. Ludwig A. Veit, Volksfrommes Brauchtum, S. 225, Anm. 15; Ludwig Lenhart, Zum Gottes- und Chordienst, S. 485. 246 Vgl. Joseph Braun, Handbuch der Paramentik, Freiburg 1912, S. 103-108; Karin Stolleis, Messgewänder aus deutschen Kirchenschätzen vom Mittelalter bis zur Gegenwart: Geschichte, Form und Material, Regensburg 2001, S. 113. 247 Vgl. z. B. fol.130v; 131r. 248 Vgl. fol. 134v. 249 Vgl. fol. 135r. 250 Erzbischof Berthold hatte Stoffe dem Kapitel gestiftet, die von eigenen Paramentenstickern (Seidenstickern) in der Sakristei oder Schatzkammer zu liturgischen Gewändern verarbeitet wurden; Ludwig Lenhart, Gottesdienst und Chordienst, S. 485; Andreas Ludwig Veit, Die Domsakristei, die Domschatzkammer und die Domstiftsseidensticker, in: Mainzer Journal Jg. 74 (1921), Nr. 1; F.-R. Weinert (Hg.), Der Mainzer Dom-Ornat. Neue Messgewänder für den Mainzer Dom, Mainz 2002; S. 7. 251 Vgl. fol. 12r. 252 Vgl. fol. 119v. 253 Vgl. fol. 11v. 254 Vgl. Adam Gottron, Der alte Mainzer liturgische Farbenkanon, S. 300-308. Kommentar 32 Rot („ornatus rubeus“ bzw. „rubeus simplex vel rubeus dominicalis“) ist die liturgische Farbe an den Märtyrerfesten 255 . Am Fest des Erzmärtyrers Stephanus feiert man die Liturgie „cum rubeo ornatu aureo antiquo“ 256 , ebenso in der Messe der Pfingstvigil 257 . Am Oktavtag von St. Stephanus (2. Januar) ist der Ornat „rubeus dominicalis samet,“ 258 und am Oktavtag der Unschuldigen Kinder (4. Januar) „ornatus rubeus“ 259 . Im Advent und an Weihnachten benutzt man einen „ornatus rubeus cum rotis“ 260 . Grün („ornatus viridis“) findet Verwendung an Apostelfesten; so am Oktavtag des Evangelisten Johannes (3. Januar) 261 , beim Apostel Timotheus (24.1.) 262 , am Fest der Bekehrung des hl. Paulus (25. 1.) 263 , am 29. Juni (Peter und Paul) 264 . Weiß („ornatus albus“) gebrauchte man in der Vigil zu Epiphanie („ornatus albus communis“) 265 , bei den Marienfesten 266 , am Fest heiliger Jungfrauen, wie z. B. der hl. Agnes 267 (21. Januar). Silber goldbestickt („ornatus argenteus vel cum aureis floribus albus“) am Festtag Epiphanie 268 . Goldgrün („ornatus aureus viridis coloris“) für die Evangeliensänger an Weihnachten 269 . Blau („ornatus blavius“) ist gemäß dem Mainzer Farbkanon die Farbe der Bekenner, an erster Stelle bei der Feier des Diözesanpatrons Martinus 270 ; weiterhin am 1. Januar (Beschneidung des Herrn) 271 , am Dreifaltigkeitsfest, am Fest Kathedra Petri, bei der Erteilung der Niederen Weihen, bei den Heiligen Antonius (17. 1.), Johannes Chrysostomus (27. 1.); ebenso in den Bußzeiten: am Donnerstag vor dem 255 Vgl. die Angaben am Fest des Hl. Vinzenz (22. Januar): „Ornatus erit rubeus sicut de uno martire.“ (fol. 8r). 256 Vgl. fol. 136r. 257 Vgl. fol. 57r. 258 Vgl. fol. 1v. 259 Vgl. fol. 2v. 260 Vgl. fol. 129r f. 261 Vgl. fol. 2r: „Ornatus erit viridis sammet.“ 262 Vgl. fol. 8v. 263 Vgl. fol. 9r. 264 Vgl. fol. 77r. 265 Vgl. fol. 3r. 266 Vgl. die Angaben zum Fest Visitatio Mariae fol. 78v: „Altare ornatur albo ornatu, ut moris est … Ornatus albus ut in festivitatibus Beate Marie Virginis.“ 267 Vgl. fol. 8r: „Ornatus erit albus.“ 268 Vgl. fol. 3v. 269 Vgl. fol. 135r. 270 Vgl. fol. 122v. 271 Vgl. fol. 1r: „Ornatus erit omnino blauius damast.“ Das liturgische Jahr 33 Sonntag Septuagesima, an Aschermittwoch, während der Fastenzeit, am Karsamstag und an den Quatembertagen. Ein besonders feierlicher Ornat wird in der Osternacht verwendet: „Suffraganeus utitur blavio antiquo damascheno cum signo ressurectionis“ 272 . 5 Das liturgische Jahr Der Mainzer Liber Ordinarius beginnt mit dem 1. Januar und endet mit dem 31. Dezember. Aus der Fülle der Informationen zum liturgischen Jahr, aus den Angaben zum Temporale, ergibt sich zunächst folgende Übersicht: 5.1 Das Herrenjahr und seine Feier in chronologischer Übersicht Beschneidung des Herrn (Circumcisio Domini) - 1. Januar Erscheinung des Herrn (Epiphanie) - 6. Januar Vorfastenzeit: Sonntag Septuagesima Sonntag Sexagesima Sonntag Quinquagesima Aschermittwoch Erster Fastensonntag Zweiter Fastensonntag Dritter Fastensonntag Bannfasten Vierter Fastensonntag Fünfter Fastensonntag Palmsonntag Gründonnerstag - Rekonziliation der Büßer - Ölweihmesse - Mandatum Karfreitag Karsamstag Ostern Osternacht 1. Sonntag nach Ostern (Dominica Quasimodogeniti) 2. Sonntag nach Ostern (Dominica Misericordia) Fest der Lanze und Nägel 4. Sonntag nach Ostern (Dominica Cantate) Letzter Sonntag nach Ostern (Dominica Vocem iocunditatis) Bitttage Christi Himmelfahrt 272 Vgl. fol. 38r. Kommentar 34 Sonntag nach Christi Himmelfahrt (Dominica Exaudi) Pfingsten Dreifaltigkeitsfest Fronleichnam Verklärung des Herrn (6. August) Kreuzerhöhung (14. September) Advent Weihnachten 5.1.1 Die Hochfeste und Feste in ihrer liturgischen Rangordnung 5.1.2 Festum maximum duplex Der LOM gibt das im liturgischen Rang am höchsten stehende Fest mit der Klassifizierung „festum maximum duplex“ an. Es handelt sich um die Hochfeste Weihnachten (fol. 134r), Pfingsten (fol. 56v), das Kirchweihfest (fol. 80v), das Fest des Kirchenpatrons St. Martinus (fol. 122r) und das von Kardinal Albrecht von Brandenburg gestiftete Reliquienfest (fol. 43v - 45r). Diese Hochfeste sind von den gleichen Charakteristika geprägt, die der LOM folgendermaßen angibt (exemplarisch für die Feier der Geburt des Herrn) 273 : - „Suspendit per se“: eine Befreiung vom Chordienst ist an diesem Festtag nicht möglich. Die Hochfeste sind „festa suspendencia“, d. h. eine Nichtbeachtung der Präsenzpflicht führt zum Verlust der Präsentien. - „Hic intitulantur Canonici seniores“: Die älteren und höheren Kanoniker („Capitulares pociores et seniores“) werden „intituliert“, d. h. sie leiten die Liturgie. - „Ad Missam Archiepiscopus“: der Erzbischof ist zur Messfeier anwesend bzw. soll zur Messfeier anwesend sein. - „Compulsatur Duppel-Schreck“: beide Glockentürme, West- (= Stifts-) und Ost- (= Pfarr-)turm läuten mit allen Glocken („cum omnibus campanis“). „Cantor stat ante Atzmann“: Der Chorführer („Primus“, „Cantor“) steht während der Liturgie an einem besonderen Chorpult, dem „Atzmann“. - „Est festum capparum“: an diesem Tag werden besondere Chormäntel („Cappe“) getragen 274 . 5.1.3 Festum maius duplex Die Bezeichnung „festum maius duplex“ tragen jeweils folgende Feste: Epiphanie (6. Januar), Darstellung des Herrn (2. Februar), Verkündigung des Herrn (25. März), Christi Himmelfahrt, Geburtsfest Johannes des Täufers (24. Juni), Heimsuchung Mariens (2. Juli), Dreifaltigkeitsfest (Sonntag nach Pfingsten), Mariä Geburt (8. September), Erzengelfest (29. September), Allerheiligen (1. November) 273 Vgl. fol. 134v f. 274 Beim Reliquienfest heißt es: „Est festum capparum, ita, quod omnes Canonici Capitulares in Primis Vesperis et in Missa sunt cappati.“ Vgl. das Vorwerk des LOM, das noch weitere festa capparum bezeugt. Das liturgische Jahr 35 und Erwählung Mariens (8. Dezember). Die Feste sind teilweise von den gleichen Charakteristika geprägt wie die Hochfeste. - „Non suspendit“ bzw. „per se suspendit absentes“ 275 . - „Festum Canonicorum“ bzw. „Canonici in superioribus sedibus“; die Kanoniker im oberen Chorgestühl sind die Liturgen. - „Compulsatur Schreck“, es wird nur mit den Glocken eines Turmes, des Stiftsturmes, geläutet. Im Rahmen der Vesper erfolgt oftmals eine Prozession zu entsprechenden Orten im Dom (Altäre und Kapellen). Eine Homilie kennzeichnet ebenfalls die Feste; vgl. Dreifaltigkeitsfest, Darstellung des Herrn, Erwählung Mariens, Verkündigung des Herrn, Christi Himmelfahrt. 5.1.4 Festum minus duplex - Festum semiduplex Eine Vielzahl von Festen ist im LOM mit „festum minus duplex“ klassifiziert; sie werden mit „Schreck“ eingeläutet: Das Fest der Apostelfürsten Peter und Paul (29. Juni), Hl. Laurentius (10. August), der Oktavtag von Domkirchweih (11. Juli), der 1. Januar. An diesen Festen sind in der Regel die jüngeren Kanoniker im unteren Chorgestühl, die „Canonici inferiores et iuniores“ 276 intituliert, oder auch die „socii“ 277 . Ein „festum semiduplex“ wird mit „Halb-Schreck“ eingeläutet 278 ; es sind die „socii“ intituliert 279 . Als solche Feste galten die Feste der Apostel Mathias (24. Februar), Jakobus (25. Juli), Bartholomäus (24. August), des Evangelisten Matthäus (21. September), der Apostel Judas und Simon (28. Oktober), auch das Marienfest „Praesentatio Mariae“ (21. November), sowie Kreuzerhöhung (14. September). 5.1.5 Festum Presencie An einem „festum Presencie“ teilten sich entweder die Domstiftsfabrik und das Präsenzamt die Auslagen für die Durchführung des Gottesdienstes, oder Domfabrik oder Präsenzamt hatten jeweils alleine dafür aufzukommen. Ein Fest der Dompräsenz war z. B. das Fest des Hl. Bischofs Gothard (5. Mai) 280 , sowie eine Vielzahl anderer Heiligenfeste 281 . 275 Vgl. die Angaben zu Epiphanie (fol. 3v). 276 Vgl. die Angaben am 18. November (Oktavtag des Kirchenpatrons Martinus), fol. 125r. 277 Vgl. z. B. die Angaben zum Fest des Hl. Alban (21. Juni); fol. 74v. 278 Z. B. am Fest des Hl. Jakobus (25. Juli; fol. 88r). 279 Vgl. z. B. die Angaben zum Fest des Hl. Bartholomäus (24. August; fol. 99r: „festunm sociorum“). 280 Fol. 58r. 281 Vgl. z. B. die Angabe für das Fest des Hl. Liborius (fol. 87r). Kommentar 36 5.1.6 Festa chori - Festa fori „Festa chori“ waren die rein kirchlichen Feste, deren Feier auf das Innere des Kirchengebäudes beschränkt blieb 282 , an denen der Besuch der Messe und die Enthaltung von knechtlicher Arbeit nicht vorgeschrieben war 283 . „Festa fori“ waren solche Feste, deren Feier auch im bürgerlichen Leben, vornehmlich durch die damit verbundene „Sonntagsruhe“ verbunden war. Am Festtag der Heiligen Achilleus und Pankratius (12. Mai) wird erwähnt, dass an diesem festum chori die Scholaren zum Stiftschor kommen und man in der Zweiten Vesper in Prozession zum Eisenchor zieht 284 . Das Kreuzfest Kreuzerhöhung (14. September) wird wie das Marienfest „Praesentatio Mariae“ (21. November) „in choro ac foro“ gefeiert 285 . 5.1.7 Feste mit besonderer Beleuchtung Das Vorwerk des Liber Ordinarius verzeichnet in einer Übersicht die Feste, an denen in den Kapellen des Domes eigens Kerzen entzündet wurden; so an Ostern, Pfingsten, Kirchweih, Maria Himmelfahrt, Reliquienfest, Allerseelen, Martinusfest, Weihnachten 286 . Mit dem tag- und nächtlichen Stundengebet war ein großer Wachsverbrauch gegeben. Dem Domkustos oblag die Sorge, den Chor stets so zu beleuchten, dass die Gottesdienste würdig gefeiert werden konnten. 5.2 Der Weihnachtsfestkreis 5.2.1 Der Advent Der Weihnachtsfestkreis beginnt heute mit der Ersten Vesper zum Ersten Advent und schließt mit dem Fest der Taufe des Herrn. Bis 1969 bildete das Fest der Darstellung des Herrn (2. Februar) den Abschluss des Weihnachtsfestkreises. Die Adventszeit, „Adventus Domini“ 287 , ist im LOM äußerlich durch den roten Ornat gekennzeichnet 288 . Täglich werden im Advent zwei Messen gehalten, außer an den Herrentagen. Die Singweise dieser Zeit wird mit der Formulierung „iuxta tenorem registri Adventus“ bezeichnet 289 . So wird das erste Responsorium „satis tractim“ gesungen. Für die kalte Jahreszeit (Dezember) erwähnt der LOM ausdrücklich, dass die Domherren das Superpelliceum tragen können 290 . In die Adventszeit fallen zwei besondere Feste, die eigens Erwähnung finden sollen: das Fest des Heiligen Nikolaus (6. Dezember) und das Marienfest „Conceptio Mariae“ (8. Dezem- 282 Vgl. Heinrich Kellner, Heortologie, Freiburg 1901, S. 9. 283 Vgl. Joseph Braun, Liturgisches Handlexikon, S. 95. 284 Vgl. fol. 61r. 285 Vgl. fol. 107v, bzw. 126r. 286 „FESTA, IN QUIBUS CANDELE IN CAPELLIS ACCENDANTUR: Paschae, Penthecostes, Dedicacionis, Assumptionis, Reliquiarium, Animarum, Martini, Nativitatis Christi.“ 287 Fol. 129r f. 288 Ebda. „ornatu rubeo cum rotis“. 289 Fol 129r. Vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere im Bistum Mainz seit der Romanischen Epoche (LQF 40), Münster 1964, S. 217. 290 Vgl. die Angaben zum 6. Dezember (fol. 131r); 8. Dezember (fol. 132r). Das liturgische Jahr 37 ber). Das Fest des Hl. Nikolaus hat den liturgischen Rang „semiduplex“ 291 ; der Heilige wird in blauem (Bekenner-) Ornat gefeiert. Am Ende der Ersten Vesper zieht man zur Kapelle des Heiligen. Eine Notiz erwähnt, dass der „Kinderbischof“ seinen Platz beim Hochaltar („versus chorum“) hat - zusammen mit seinen Kaplänen 292 . 5.2.1.1 Exkurs: Der „Kinderbischof“ Im Hochmittelalter war es vielerorts üblich, zu einem bestimmten Zeitpunkt des Jahres den Bischof oder in Klöstern den Abt für kurze Zeit durch einen Kinderbischof („Episcopus puerorum“) zu ersetzen. Mit der zeitlichen Absetzung der Oberen sollten die kirchlichen Amtsinhaber daran erinnert werden, dass ihnen alle Gewalt von Gott und nur auf Zeit gegeben worden sei und von Gott auch jederzeit wieder genommen werden könne. Biblisch berief man sich auf die Stelle des Magnifikats, in der es heißt: „Er stürzt die Mächtigen vom Thron und erhöht die Niedrigen“ (Lk 1,52). Die Wahl solcher Kinderbischöfe erfolgte gewöhnlich am Tag der Unschuldigen Kinder (28. Dezember). An diesem Tag übte dann der „Kinderbischof“ auch seine Herrschaft aus. Die Wahl zum Kinderbischof wurde später auf den 6. Dezember verlegt und so wurde aus dem Kinderbischofsfest ein Patronatsfest um und für den hl. Nikolaus 293 . Auch in Mainz ist dieser Brauch für den Dom bezeugt 294 . Am 6. Dezember hat der gewählte bzw. vom Ludimagister ernannte Kinderbischof während des Stiftsgottesdienstes seinen Platz beim Hochaltar, mitsamt seinen Kaplänen 295 . „Von da bis zur ersten Vesper der Unschuldigen Kinder sieht man ihn nicht mehr im Dom, denn er ist als Bischof von der Residenz und Präsenzpflicht befreit. Er macht in dieser Zeit in Begleitung aller Chorknaben seinen Besuch beim Erzbischof, der ihn zur Audienz zulässt, dann bei allen Domherren und bei der Nobilität, die den kleinen Bischof zu Tisch laden oder sich durch Geschenke an die Sängerschar loskaufen“ 296 . Auch am 28. Dezember haben die Kinder und ihr Bischof noch einmal das Sagen; die Scholaren und Jungen (nicht die Domkantoren) singen das Stundengebet im Ostchor 297 . Der Kinderbischof leitet es und gibt den Segen 298 . Der Messfeier, die der Hebdomadar an diesem Tag 291 Fol. 131r. 292 Ebda. 293 Vgl. Dietz-Rüdiger-Moser, Bräuche und Feste im christlichen Jahreslauf, Graz/ Wien/ Köln 1993, S.44; Hermann Kirchhoff, Christliches Brauchtum. Feste und Bräuche im Jahreskreis, München 1995, S. 33. Eine Darstellung eines Kinderbischofs aus der Diözese Bamberg findet sich in: Roman Mensing, Nikolaus von Myra, Strassburg (ohne Jahr), S. 23. 294 Vgl. S. 39; vgl. Franz A. Dürr, Commentatio Historica de Episcopo puerorum, Mainz 1755. 295 Fol. 131r: „Nota: Episcopus puerorum habet suam sessionem apud summum Altare versus chorum cum suis capellanis.“ 296 Andreas L. Veit, Mainzer Domherren vom Ende des 16. bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts in Leben, Haus und Habe, Mainz 1924, S. 24 f.; vgl. Franz A. Dürr, Commentatio, S. 19. 297 Vgl. Franz A. Dürr, Commentatio, S.20. 298 Vgl. fol. 137r: „INNOCENTIUM. Scolares ac pueri cantant Primas Vesperas et per totum diem.“ Kommentar 38 zelebriert, wohnt der Episcopus puerorum nur bei. Nach Andreas Veit gab es diesen Brauch in Mainz noch bis in das Jahr 1779 299 . Am Fest „Conceptio Mariae“ bzw. „In Conceptione sanctae Mariae Virginis“, das als „festum maius duplex“ 300 gefeiert wird, tragen die Domherren das Superpelliceum. Der Festtag intituliert die Kanoniker, und es wird mit „Schreck“ geläutet. Zur Vesper trägt man, wie am Geburtsfest Mariens (8. September), den Goldornat des Markgrafen Johannes Albert. Am Ende der Ersten Vesper zieht man in Prozession zur Liebfrauenkirche, mit weißen Fahnen und Kerzen, „ut moris est“ 301 . Bei der Messe hat der Kantor das Offizium („propter Vinum Graciae“). Eine abschließende Rubrik besagt, dass von heute an bis Weihnachten der Chorführer gehalten ist, den Hymnus „Conditor alme siderum“ sowie das Magnificat vor dem Atzmann zu singen 302 . Von diesem Zeitpunkt an werden auch die kleinen Fürbitten („preces minores“) nicht mehr gesprochen, wegen der besonderen O-Antiphonen. Auch singt man den Bußpsalm 51 (50) in der Komplet nicht. Nach dem Fest der Hl. Luzia (13. Dezember) ist Winter-Quatember. Die liturgischen Gewänder sind blau, wie in der Quadragesima 303 . 5.2.2 Hochfest der Geburt des Herrn Das Geburtsfest Jesu Christi („NATIVITAS DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI“) 304 gehört wie Pfingsten, das Martinusfest und das von Kardinal Albrecht von Brandenburg 1543 gestiftete Reliquienfest zu den höchsten Festen im Kirchenjahr. Das Weihnachtsfest ist, wie diese anderen, durch die oben genannten Besonderheiten gekennzeichnet: Die Teilnahme der Domherren an der Liturgie ist verpflichtend; eine Nicht-Teilnahme suspendiert „per se“. Ein eigener Hinweis besagt, dass der Erzbischof zur Messfeier anwesend ist bzw. da zu sein hat. Die älteren und damit in der Hierarchie würdigeren Kanoniker des Mainzer Domstiftes stehen der Liturgie vor. Das „festum maximum duplex“ ist durch das Festgeläute „Duppel Schreck“ gekennzeichnet. Der Chorführer steht während der Liturgie am Atzmann. Die Liturgiefarbe der Ornate wird als überaus festlich beschrieben: rotgoldene, gemmengeschmückte Paramente mit kleinen Edelsteinen aus der Stiftung des Erzbischofs Albrecht von Brandenburg bzw. der sogenannte Hennebergk- Ornat. Die Prälaten tragen, falls der Erzbischof abwesend ist, die Inful. Diese Bestimmung gilt für die Vesper und die Messe. Die Erste Vesper am 24. Dezember (1 Uhr = 13 Uhr) eröffnet das Weihnachtsfest. Gegen Ende der Vesper ziehen die Chorherren in Prozession mit Kreuzen vom Stifts-Chor zum Pfarrchor („Eisenchor“); dabei singt man das Responsorium Sanctificamini. Am Eisenchor wird das Magnificat gesungen mit der Antiphon O Ierusalem civitas Dei mit Versikel (Constantes estote) und einer Oration (Deus, qui nos redempcionis). Nun zieht man zum 299 Vgl. Andreas Veit, Mainzer Domherren, S. 24. 300 Vgl. fol. 132r. 301 Vgl. die Gesänge bei Stephan A. Würdtwein, Commentatio Historico-Liturgica de Stationibus Ecclesiae Moguntinae, Mainz 1782, S. 73 und 75. 302 Vgl. fol. 132v. 303 Vgl. fol. 133r. 304 Fol. 134v f. Das liturgische Jahr 39 Stifts-Chor zurück; dabei erklingt das Responsorium Suscipe verbum virgo Maria mit Versikel (Ave Maria) und Oration (Deus, qui de Beate Marie Virginis utero). Jeder der Domherren erhält nun sein Präsenzgeld in Form eines Weinpräsentes aus dem Besitz des Erzbischofs Albrecht. Nach einer längeren Pause versammelt man sich um 23 Uhr wieder zur Matutin, dem nächtlichen Lesegottesdienst. Für den Prälaten, der das Gebet leitet, hält man einen besonderen Chormantel bereit, aus dem Ornat des Uriel von Gemmingen bzw. Mauricius. Nach den entsprechenden Psalmen und Lesungen ereignet sich ein kleines szenisches Spiel. Zwar gab es im damaligen Dom noch keine Weihnachtskrippe 305 , aber die Weihnachtsbotschaft wurde doch sichtbar vor Augen gestellt. Zum Responsorium „Und das Wort ist Fleisch geworden“ 306 wurde eine Jesuskind-Figur („puerulus“) zum Hochaltar gebracht, wo es bis zum Abschluss der Weihnachtszeit (2. Februar) verblieb 307 . Im Anschluss an die Matutin wird die erste Weihnachtsmesse (Missa in nocte) in festlichem gold-roten Ornat („Hennebergk-Ornat“) gefeiert. Nach der ersten Messe singen zwei Kantoren mit guter Stimme („vociferati“) und mit goldgrünen Dalmatiken angetan den Anfang des Matthäus-Evangeliums, den Stammbaum Jesu Christi („Evangelium Liber generacionis Iesu Christi“) 308 . Im Anschluss ertönt der altchristliche Lobgesang, das Te Deum, das den Abschluss der Weihnachtsmette bedeutet und das der Chorführer (Succentor) anstimmt. Die zweite Weihnachtsmesse (Missa in aurora), der ein Prälat im weißen Hennebergk-Ornat vorsteht, wird am Kreuzaltar am Eisenchor gefeiert. Mit dem Gesang Hec est dies 309 zieht man in Prozession dorthin. Nach dieser Messfeier zieht man wiederum mit einem marianischen Responsorium (Gaude Maria virgo) zurück zum Hochchor 310 . Nach dem Gesang besucht man die Memorie, den Ort des Totengedächtnisses, wo ein Prälat den Psalmvers „Veritas de terra orta est“ rezitiert (Psalm 85,12a) und alle antworten: „Et iustitia de celo prospexit“ (Ps 85,12b) 311 . So verfährt man die ganze Weihnachtsoktav über. Damit ist das liturgische Pensum dieser Nacht bewältigt. Am Morgen, nach der Prim (6 Uhr), wird die dritte Weihnachtsmesse (Missa in die) in feierlichen Festgewändern (weiß-goldenem Ornat) gefeiert 312 . Die zweite Vesper am Hochaltar wird um 1 Uhr (= 13 Uhr) gefeiert und mit „Schreck“ eingeläutet 313 . Am Ende der Weihnachtsvesper wählen Diakone und Subdiakone den „Kinderbischof“. Sie erhalten Chormäntel, Mitren (Inful) und Kerzen, mit denen sie in Prozession zum Pfarrchor ziehen 314 . 305 Zu den Weihnachtsdarstellungen im Mainzer Dom vgl. F.-R.Weinert, Weihnachten im Bild. Christi-Geburt-Darstellungen im und am Mainzer Dom, in: Domblätter 7 (2005), S. 22-26. 306 Vgl. den Text bei Würdtwein, Commentatio, S. 93. 307 Vgl. fol. 134v/ 135r. 308 Es handelt sich dabei um ein Zusatzevangelium, ähnlich wie an Epiphanie die Genealogie nach Lukas gesungen wurde. 309 Vgl. den Text bei Würdtwein, Commentatio, S.90. 310 Vgl. fol. 135v. 311 „Wahrheit sprießt aus der Erde hervor, Gerechtigkeit blickt vom Himmel hernieder“. 312 Vgl. fol. 135v. 313 Ebda. 314 Vgl. fol. 135r. Kommentar 40 Die Weihnachtsoktav 315 ist durch die Feier der „Gefolgsleute (Comites) Christi“ gekennzeichnet: Sankt Stephanus 316 , den Evangelisten Johannes 317 und die Feier der „Unschuldigen Kinder“ 318 . Am Stephanus-Tag wird im Ostchor die Liturgie gefeiert, da diese Stätte dem Heiligen geweiht ist. Das „festum magnum duplex“ verlangt die Kanoniker als Liturgen und es wird mit „Schreck“ geläutet. Messe, Prim, Terz, Sext und Non werden von den Kanonikern und Prälaten „sollemniter“ im Eisenchor gefeiert, im „alten rotgoldenen Ornat.“ Nach der Zweiten Vesper zieht man zur Johanneskirche 319 . Am Fest des Apostels und Evangelisten Johannes (27. Dezember) - die Liturgiefarbe ist grün - wird vom geistlichen Sakristan während oder nach der Matutin Johanniswein gesegnet. Zur Praxis, dem Trinken des gesegneten Weins, macht der LOM keine Angaben. Es darf aber angenommen werden, was die pfarramtlichen Aufzeichnungen des Florentius Diel für die Pfarrei St. Christoph aus dieser Zeit bezeugen: „Am heutigen Tag wird nach beendigter Messfeier der Wein gesegnet in amorem sancti Joannis Ev; nach der Segnung wird er in einen Messkelch gegossen, aus dem der Priester selbst davon kostet, bevor er dem Volk gereicht wird“ 320 . Am Oktavtag des Weihnachtsfestes (1. Januar), wird das Fest der Beschneidung des Herrn („Circumcisio Domini“) 321 gefeiert. Das Fest hat den liturgischen Rang „minus duplex“, intituliert die Socii und wird nach dem LOM in blauer Liturgie-Farbe begangen 322 . Zur Ersten Vesper und zur Messe haben die Stäbler da zu sein 323 . 5.2.3 Hochfest Epiphanie Das Fest der Erscheinung des Herrn wird mit einer Vigil am Vortag begonnen 324 und in weißer Liturgiefarbe gefeiert. Als „festum Canonicorum“ verlangt es die Präsenz der Kanoniker. Wie an Heiligenfesten üblich, begibt man sich am Ende der Vesper in Prozession zur entsprechenden Kapelle, um dort Statio zu halten; an Epiphanie ist dies die „Kapelle der drei Könige“ 325 . Am Festtag selbst (6.Januar) 326 beginnt das Stundengebet mit der Matutin um 3 Uhr, bzw. 3 Uhr 15 in der Frühe. Das Fest hat den Rang „maius duplex“ und suspendiert die Abwesenden „per se.“ 315 Vgl. fol. 136r f. 316 Fol. 136r. 317 Vgl. fol. 136v. 318 Fol. 137r. 319 Würdtwein, Commentatio, gibt die Gesänge an. 320 Franz Falk, Die pfarramtlichen Aufzeichnungen (Liber consuetudinum) des Florentius Diel zu St. Christoph in Mainz (1491-1518), Freiburg 1904, S. 344. Zum Brauchtum der Segnung und Konsumation des Johannisweines vgl. F.-R. Weinert, Die Segnung des Johannisweins. Ein besonderer Brauch im Dom zur Weihnachtszeit, in: Domblätter 8 (2006), S. 79-82. 321 Fol. 1r. 322 „Plavius plaw damast vel consimilem“; vgl. fol. 1r. 323 Den liturgischen Angaben folgen weitere Erklärungen zum Tag, zum bürgerlichen Jahresbeginn und zum heidnischen Janus-Kopf. Vgl. fol. 1r. 324 Vgl. fol. 3r f. 325 Gesänge bei Würdtwein, Commentatio, S.97. 326 Vgl. fol. 3v f. Das liturgische Jahr 41 Das Invitatorium wird nicht gesungen, aber eine Homilie 327 gehalten. Zur Messe wird ein ganz silberner Ornat mit silber-weißen Blumen getragen. Die Deutung der Festnamen, die der Ordinarius gibt, („apparicio“, „manifestatio“), greift die Fülle der Offenbarungen auf: die Anbetung der Magier, die Taufe Jesu, das Weinwunder zu Kana, sowie die Speisung der 5000, die Brotvermehrung. Am Oktavtag von Epiphanie ist das Leseoffizium mit neun Lesungen ausgestattet 328 . 5.2.4 Darstellung des Herrn Bis zur Liturgiereform des Zweiten Vatikanischen Konzils endete der Weihnachtsfestkreis mit dem 2. Februar. Das damit verbundenen Fest am 40. Tag nach Weihnachten wurde lange „Purificatio Mariae“ („Reinigung Mariens“) genannt; so auch im LOM 329 . Die Bezeichnung erinnert an die jüdisch-kultischen Reinheitsvorschriften, gemäß denen eine Frau nach der Geburt eines Kindes 40 Tage lang als unrein galt und entsühnt werden musste. Im Osten wurde der Festtag 40 Tage nach Epiphanie, am 14. Februar gefeiert. Für Jerusalem bezeugt die Nonne Egeria: „Der 40. Tag nach Epiphanie wird hier mit den allergrößten Ehren gefeiert … mit höchster Freude, wie an Ostern, wird alles nach seiner Ordnung vollzogen“ 330 . Im Westen, wo man sich bei der Feier des Weihnachtsfestes am Datum des 25. Dezember orientierte, fiel der 40. Tag auf den 2. Februar. Es war eher ein Marienfest (vgl. „Mariä Reinigung“) und wurde erst mit der Liturgiereform wieder zu einem Herrenfest. Heute heißt das Fest offiziell „Darstellung des Herrn“ (Messbuch deutsch) bzw. „In Presentatione Domini“ (Messbuch lateinisch). „Hypapante“ („Fest der Begegnung“) wird das Fest in der Ostkirche genannt 331 . Die mit dem Festtag verbundene Prozession leitet sich von einer Lichterprozession ab, die eigentlich nur zufällig mit dem Fest verbunden war. Als Papst Sergius das Fest im 7. Jahrhundert in Rom einführte, verband er es mit einer Bittprozession. Um das Dunkel der Nacht zu erhellen, trug man brennende Kerzen, wie auch sonst bei nächtlichen Prozessionen 332 . Das Fest hat im LOM den Rang „maius duplex“; es wird mit „Schreck“ geläutet, intituliert die Socii, und man trägt weiße Gewänder. Nach der Ersten Vesper zieht man zur „neuen Marienkapelle“, begleitet von mehreren Responsorien. Zur Prim wird um 6 Uhr geläutet. Danach formiert sich die Prozession zur Liebfrauenkirche 333 . Eine Besonderheit weist die Prozession auf: eine Reliquienbahre, ein „feretrum“ 334 wird mitgeführt; Reliquien werden auf die 327 Es handelt sich bei dieser Homilie um den Vortrag einer Kirchenväter-Homile, wie im Stundengebet der Matutin an Hochfesten üblich. 328 Vgl. fol. 5v. 329 Vgl. fol. 11r. 330 Vgl. Egeria, Itinerarium-Reisebericht, G. Röwekamp (Hg.), (Fontes Chistiani 10), Freiburg 1995, cap. 26. 331 Der LOM deutet in seiner Festerklärung die alten Namen „Apparicio“, „Representatio“, sowie „Hypapante“ und erklärt den Sinn der Lichterprozession aus mehreren (sechs) Gründen. Vgl. fol. 12r. 332 „Mariä Lichtmess“ hieß das Fest lange. 333 Begleitgesänge bei Würdtwein, Commentatio, S. 128. 334 Vgl. den Artikel „Feretrum“ in: Joseph Braun, Liturgisches Handlexikon, S. 92. Kommentar 42 Bahre gestellt und von zwei jüngeren Vikaren getragen. Im Chor der Liebfrauenkirche werden nach der Terz die Kerzen mit Weihwasser und Weihrauch gesegnet 335 . Eine Notiz besagt, dass der Erzbischof („Dominus Magontinus“), falls er anwesend ist, eine geweihte Kerze von drei Pfund erhält; der „Magister Curiae“ gibt sie ihm unmittelbar nach der Verkündigung des Evangeliums 336 . 5.3 Der Osterfestkreis 5.3.1 Die Österliche Bußzeit Die Österliche Bußzeit beginnt heute mit dem Aschermittwoch. Im Frühmittelalter war der 40-Tage-Zeit (Quadragesima) in der römisch-fränkischen Liturgie eine Vorfastenzeit vorgelagert. In dieser nochmals etwa 30-tägigen Zeitspanne, beginnend mit dem Sonntag Septuagesima „verlangte man kein eigentliches Fasten. Die liturgische Farbe war allerdings violett und man verzichtete wie in der wirklichen Fastenzeit auf Gloria, Halleluja und Tedeum“ 337 . In der ersten Vesper des Sonntags wird mit der Magnificat-Antiphon Hymnum cantate nobis Alleluja das Halleluja verabschiedet und zum letzten Mal gesungen 338 . Ausdrücklich wird betont, dass es ein Brauch der Mainzer Kirche sei, alle Glocken zu läuten, während die Magnificat-Antiphon angestimmt und gesungen wird 339 . Bei der Eröffnung der Komplet wird statt des Halleluja von nun an Laus tibi glorie rex eterne Domine gebetet 340 . Die Anordnung, das Halleluja in den Antiphonen oder Responsorien zu ersetzen, galt natürlich für alle Horen, und zwar bis zur Abendsmahlsmesse am Gründonnerstag 341 . An den beiden folgenden Sonntagen Sexagesima 342 und Quinquagesima 343 verfährt man wie am Sonntag Septuagesima. Neben dem Halleluja unterbleibt in dieser Zeit auch das Gloria und das Te Deum, so wie man auf festliche Gewänder verzichtet und (schwarze) „Trauergewänder“ trägt 344 . Am Dienstag nach dem Sonntag Quinquagesima beginnen nach der Vesper die Vorbereitungen für den Aschermittwoch. Zunächst wird der Altar „quadragesimal“ ge- 335 Vgl. Theodor Klein, Die Prozessionsgesänge der Mainzer Kirche aus dem 14.-18. Jahrhundert (QAMrhKG 7), Speyer 1962, der S. 40 f. die weiteren Antiphonen angibt, die während der Segnung gesungen wurden. 336 „Und nicht während der Präfation“. Vgl. fol. 12r. 337 Adolf Adam, Die Fastenzeit. Vorösterliche Bußzeit, Leutesdorf 2000, S. 10. 338 „Super Magnificat Antiphona Ymnum cantate. In finem huius antiphone clauditur Alleluia ab hinc usque Vigiliam Pasche.“ Zum Text vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere S. 136, Anm. 857; Adalbert Kurzeja, Der älteste Liber Ordinarius der Trierer Domkirche (LQF 52), Münster 1972, S. 108, Anmerkung 348; F.-R. Weinert, Den Osterfestkreis verstehen und feiern, Regensburg 2001, S. 20. 339 Vgl. fol. 14r. „Est autem consuetudo eclesie Magontine, ut dum hec Antiphona inchoatur, omnes campanas pulsare ac resonare usque terminetur.“ Vgl. fol. 14r. 340 Vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere, S. 59, Anm. 390. 341 Vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere, S. 68, Anm. 456. 342 Fol. 14v. 343 Fol. 16r: „Dominica Esto mihi.“ 344 Vgl. fol. 14r: „Ecclesia nigris lugubribusque palliis ac cappis utitur.“ Das liturgische Jahr 43 schmückt 345 . Die Reliquienschreine werden mit blauen Hüllen umgeben, schwarze Vorhänge kommen um den Altar. Zwei Prozessionskreuze werden verhüllt: ein großes kupfernes Kreuz mit einem Tuch aus weißer Seide, das an Aschermittwoch ein Scholar in blauer Albe nach St. Jakobus zu tragen hat, sowie ein Eisenkreuz, das mit einem weißen Seidentuch mit schwarzem Kreuz verhüllt ist 346 ; es wird bei den Stationsprozessionen an den Montagen, Mitwochen und Freitagen getragen. 5.3.1.1 Exkurs: Die allegorische Deutung der Vorfastenzeit 347 Die Septuagesima wird allegorisch als die 70 Jahre währende babylonische Gefangenschaft verstanden, in der die Juden fern von Jerusalem in der Fremde leben mussten. Wie die Juden damals ihre Harfen niederlegten und sich fragten: ‚Wie können wir Freudengesänge weit ab von der Heimat singen? ‘ (vgl. Psalm 137,4) und keine festlichen Kleider trugen, so unterbleiben in der Zeit vor Ostern auch die kirchlichen Freudengesänge und man trägt dunkle Trauergewänder 348 . Dieser Verzicht bringt zum Ausdruck, dass die himmlische Heimat, in der das österliche Halleluja fortwährend erklingt, noch nicht erreicht ist. Der Sonntag Sexagesima wird mit der Witwenschaft der Kirche in Zusammenhang gebracht; die Zeit der Trennung der Kirche von ihrem Bräutigam Christus 349 . Der fünfzigste Tag vor Ostern (Sonntag Quinquagesima) 350 , nach den Anfangworten des Introitus „Esto mihi“ benannt, wird ebenfalls allegorisch gedeutet: Die Quinquagesima ist eingeführt worden, um die 40-tägige Fastenzeit wieder aufzufüllen, die durch den Wegfall der fastenfreien Sonntage verringert war. Die Quinquagesima bezeichnet die Zeit der Vergebung, des Erlasses der Schuld. Jedes 50. Jahr war im Alten Bund ein „Jobeljahr“; ein Jahr des Schuldenerlasses, ein Jahr der Befreiung der Sklaven 351 . 5.3.1.2 Der Aschermittwoch In Mainz beginnt das nächtliche, frühmorgendliche Officium (Matutin) in der Regel um 4 Uhr; am Aschermittwoch bereits um 3 Uhr 352 . An die Matutin schließt sich die Predigt des Dompfarrers an 353 . Dazu wird wie an Sonntagen „mit drei 345 Vgl. fol. 16v. 346 Ebda. Hier wird deutlich, dass nicht erst am Passionssonntag die Kreuze verhüllt werden, sondern schon in der Fastenzeit, beginnend mit Aschermittwoch. 347 Vgl. fol. 14r. 348 An den Sonntagen der Vorfastenzeit ist roter Sonntagsornat vorgeschrieben; vgl. fol. 14v. Vgl. Rupert von Deutz, Liber de divinis officiis - Der Gottesdienst der Kirche. Helmut und Ilse Deutz (Hgg.), (Fontes Christiani) 33/ 1-4. Freiburg 1999, hier Bd. II, S. 498-520. 349 Vgl. fol. 14v. 350 Fol. 16r f. 351 Im 50. Jahr erhielten Sklaven die Freiheit. Sollte ein Sklave nicht befreit werden wollen, so wurden ihm mit einem Pfriem (subula) die Ohren durchstochen, was dann ein Zeichen seines ständigen Sklavenstandes war. 352 Vgl. fol. 17r f. 353 Die mittelalterlichen Fastenpredigten wurden nicht wie heute am Abend, sondern in der Frühe gehalten, im Anschluss an die Matutin. Der Besuch dieser Predigt war für jeden Geistlichen des Stiftes Pflicht. Vgl. Ludwig Andreas Veit, Volksfrommes Brauchtum und Kirche im deutschen Mittelalter, Freiburg 1936, S. 224, Anm. 9. Kommentar 44 Zügen“ 354 geläutet. Wegen der Predigt des Dompfarrers, die er für das Volk am Eisernen Chor hält, muss die Messfeier zur Ehren der seligen Jungfrau Maria entfallen. Nach der Predigt und Messe teilt der Dompfarrer an die Pfarrangehörigen die Asche aus. Das zweite Chorgebet beginnt um 6 Uhr; die Laudes und Sext werden gebetet, die Non ausgenommen. Zwischenzeitlich benediziert der geistliche Sakristan die Asche für den Aschenritus. Nach der Sext, alle Chorherren sind nun im Chor der Kirche, beginnt der Succentor mit dem Officium, wie es im Processionale 355 verzeichnet ist 356 . Ein Prälat oder ein anderer würdiger älterer Priester mit schwarzer Stola teilt nun an alle Kanoniker die Asche aus, in der Reihenfolge der Dignität. Neben ihm steht ein junger Kanoniker in schwarzem Gewand, das Gefäß mit der Asche haltend. Nach der Auflegung der Asche zieht die Chorgemeinde zum Benediktinerkloster St. Jakobus 357 . Diese Bußprozession folgte einem römischen Vorbild, der Bußprozession von St. Anastasia nach St. Sabina 358 . In St. Jakobus wird die Non gesungen und die Messe gefeiert, die eigentliche Kapitelsmesse. Auf dem Rückweg in die Kathedrale betet man die Litanei; man singt so lange, bis man den Eingang der Stadt erreicht hat. Im Dom angekommen, folgt die Vesper. Der Ordinarius vermerkt, dass in Abwesenheit der Domherren die Stiftsherren von St. Stephan im Stiftschor das Chorgebet singen, im blauen Fastenornat. Eine abschließende Notiz besagt 359 , dass während der gesamten Quadragesima - bis zum Sonntag Judica exclusive - beim Officium blauer Ornat getragen wird 360 . Wie bei der Vorfastenzeit gibt auch der Ordinarius eine biblische bzw. allegorische Deutung der Quadragesima und orientiert sich dabei an der Zahl 40 361 . Der Apostel Petrus habe als erster die Quadragesima vor Ostern eingesetzt. Nicht nur mit der Stimme, sondern auch mit Fasten gefalle der Mensch Gott. Das gemeinsame Fasten aller Glieder ist eine Art Genugtuung. Das Fasten nahm Gott voraus, als er Adam und Eva auftrug, nicht vom Baum der Erkenntnis von Gut und Böse zu essen. Mose harrte 40 Tage auf dem Gottesberg aus, ohne Speise und Trank zu sich zu nehmen. Auch Elija wanderte - nach 40 Tagen Fasten - zum Gottesberg Horeb. Schließlich der Hinweis, dass Jesus Christus 40 Tage in der Wüste gefastet habe. Dieses Fasten führt zum Erfolg: Elija wurde im feurigen Wagen in den Himmel aufgenommen; Mose war nach dem Fasten befähigt, mit Gott zu sprechen; Jerusalem erhielt die Befreiung von Sanherib auf Grund seines Fastens. Es folgt ein Hinweis auf die Fastenspeise; in der Fastenzeit werden Fische „als Fleisch“ gegessen. Die Begründung dafür lautet: Gott hat das Wasser nicht verflucht 362 . 354 Vgl. fol. 17r: „tribus vicibus“. 355 Die Martinusbibliothek im Mainzer Priesterseminar bewahrt unter der Signatur Hs 100 ein Processionale aus dieser Zeit, eine Pergamenthandschrift des 15. Jahrhunderts. Vgl. Quellenverzeichnis. 356 Vgl. Theodor Klein, Prozessiongesänge, S. 57; Würdtwein, Commentatio, S. 106 f. 357 Zu den Prozessionsgesängen vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 57. 358 Vgl. Ildefons Schuster, Liber Sacramentorum, Bd. III, Regensburg 1929, S. 46. 359 Sie ist unterstrichen. 360 Vgl. fol. 17r. 361 Vgl. fol. 17v. 362 Ebda. Das liturgische Jahr 45 Der Aschenritus am Aschermittwoch wird mit bekannten Bibelworten gedeutet; mit dem Wort vom Sündenfall: „Staub bist du, zum Staub kehrst du zurück,“ (Gen 3,19) und dem Worte Hiobs: „Ich widerrufe und tue Buße, in Staub und Asche“ (Ijob 42,6) 363 . In diesem Zusammenhang ist auch das Fastentuch erwähnt 364 . Von Aschermittwoch bis Karfreitag hing im Altarraum zwischen Altar und Chor ein „velum quadragesimale“, ein Fastenvelum 365 , das durch den gesamten Chorumgang verlief. Die Sitte, in der Fastenzeit vor dem Altar ein großes Tuch aufzuhängen, ist schon um die Jahrtausendwende bezeugt 366 . Die Verhüllung des Altares bedeutete in der Fastenzeit einen Akt der Trauer und der Buße, eine gewisse Form des Ausschlusses vom Gottesdienst, ähnlich wie für die Büßer, und sollte Geistliche wie Laien sinnenfällig an die Sündhaftigkeit des Menschen erinnern und zur Pflege wahrhaft bußfertiger Gesinnung antreiben 367 . In Pfarrkirchen hing das Hungertuch zwischen Schiff und Chor, in Stifts- und Klosterkirchen zwischen Chor (Presbyterium) und Altar 368 . „Zurückgezogen wurde es an den Sonntagen, an den Festen von 12 oder 9 Lektionen … und bei der Vornahme gewisser gelegentlich einfallender feierlicher Funktionen, wie z. B. bei der Erteilung der Weihen“ 369 . Der Ordinarius kennt die spirituelle Bedeutung des Hungertuches als geistige Hülle des alten Gesetzes, die vor der Passion Christi verhinderte, den klaren Sinn des Gesetzes zu erfassen 370 . Wenn das Tuch am Karfreitag entfernt wurde, war es Ausdruck dafür, dass Christus in seiner heilbringenden Passion die Tore zum Himmel geöffnet und den Menschen die geistige Einsicht in das Gesetz offenbart hatte. Nun war es möglich, das Geheimnis seines Leidens zu verstehen. Der LOM bezeugt, dass das Fastentuch am Karfreitag während der Passion weggenommen wurde; die Begründung lautet: weil nach dem Evangelium beim Tod Jesu der Vorrang des Tempels zerriss 371 . Die Mittwoche und Freitage der Quadragesima waren damals besondere Fasttage, zu denen mit Geläute zur eigenen „Fastenpredigt“ gerufen wurde. Die Fastenpredigten fanden nicht nur am Aschermittwoch, sondern auch am Freitag danach und fortan jeden Mittwoch und Freitag - die ganze Quadragesima über - im Anschluss an die Matutin statt. Während der Matutin wurde dazu „mit drei Zügen“ geläutet 372 . Eine Besonderheit der Stundenliturgie bestand darin, dass für 363 Ebda. 364 Vgl. fol. 17v. 365 Ebda.: „Hac die suspenditur velum seu cortine per circuitum chori inter altare et chorum.“ 366 Vgl. Johannes Braun, Handbuch der Paramentik, Freiburg 1912, S. 269 f. 367 Ebda., S. 270. 368 Vgl. Adolf Reinle, Die Ausstattung deutscher Kirchen im Mittelalter, Darmstadt 1988, S. 243 ff. 369 Vgl. Joseph Braun, Handbuch der Paramentik, S. 269. Die Kirchenordnung aus St. Quintin (1585) notiert: „Das Hungertuch zeugt man alle samstage vorm Salve uff und laßt’s uffgezogen bleiben, bis den folgenden Sonntag nach dem Salve.“ Zitiert nach Carl Forschner, Geschichte der Pfarrei und der Pfarrkirche Sankt Quintin in Mainz, Mainz 1905, S. 149. 370 Vgl. fol. 17r f. 371 Ebda: „In Parasceve vero velum tollitur, quia in passione Domini velum templi scissum est.“ 372 Fol. 18r: „Sexta feria post Cinerum per totam Quadragesimam sub Matutinis Laudibus pulsantur tres pulsus ad sermonem.“ Kommentar 46 diese geprägte Zeit eigene Kollekten und Lesungen verzeichnet waren. Die kleinen Fürbitten („preces minores“) und der Buß-Psalm 51 („Miserere“) erhielten dadurch einen Akzent, dass man beim Beten kniete 373 . 5.3.1.3 Die Fastensonntage Der Erste Fastensonntag, benannt nach den Anfangsworten des Introitus „Invocavit“ 374 , verzeichnet für den Hebdomadar, der die Weihwasserausteilung vornimmt, blaue Paramente. Der Priester, der das Evangelium zu verkünden hat, trägt heute und an allen Fastensonntagen beim sonntäglichen Taufgedächtnis anstelle des Kreuzes das Evangelienbuch durch den Kreuzgang 375 . Eine Aufwertung dieser liturgischen Zeit besteht auch darin, dass an allen Fastensonntagen die Responsorien der Prim, Terz, Sext, Non und der Tractus in der Messe von den älteren und würdigeren Vikaren 376 gesungen werden müssen. Die Zeit ist durch eigene Gebetskollekten und Lesungen gekennzeichnet. Der Erste Fastensonntag offenbart auch die alte Praxis der Stationsgottesdienste: die alte stadtrömische Tradition, bei der an Stelle des je eigenen Pfarrgottesdienstes in der Quadragesima, wie an einigen anderen großen Festtagen im Jahr, ein gemeinsamer Gottesdienst durch den Papst selbst gehalten wurde, zu dem Abordnungen aus der ganzen Stadt zusammenkamen. Dieser Gottesdienst fand jedesmal in einer anderen Kirche statt. „Dieser Gottesdienst war bewusst darauf angelegt, der geistlichen Erneuerung und Vorbereitung auf Ostern zu dienen“ 377 . Die Mainzer Liturgie folgt hier dem römischen Vorbild. Bis zum Beginn der Heiligen Woche (Palmsonntag) zieht man unter Gesang von Litaneien zu benachbarten Kirchen und feiert dort Gottesdienste. Die Einheit soll deutlich werden, wenn man in einer bestimmten Ordnung Kirchen, Kapellen oder Altäre besucht, deren Heilige durch eine Antiphon begrüßt werden 378 . Jeweils nach der Non zieht man in Prozession am Montag nach St. Nikolaus, am Mittwoch zur Johannes-Kirche, am Freitag nach Liebfrauen 379 . Die weiteren Fastensonntage 380 sind nach ihren Introiten benannt: Zweiter Fastensonntag „Reminiscere“, Dritter Fastensonntag „Oculi“, Vierter Fastensonntag „Laetare“. Der Zweite Sonntag der Quadragesima trägt auch den Namen „Dominica Vacat“. Die Begründung dafür lautet: „weil ihm ein eigenes Officium fehlt“ 381 . Der Dritte Sonntag ist nach dem Ordinarius der Sonntag des 373 Fol. 21v: „Nota, quod infra Caput ieiunii et Pascha qualibet die habentur proprie Collecte et Capitula. Ad omnes Horas per totum Quadragesimam exceptis festivis ac sacris diebus dicimus Preces Minores geniculando et addicimus psalmum Miserere flexis genibus.“ 374 Fol. 21v. 375 Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 113. 376 Fol. 21v: „Seniores ac Digniores Vicarii“. 377 Josef Andreas Jungmann, Liturgie der christlichen Frühzeit, Freiburg 1967, S. 245. 378 Texte bei Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 58; vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 118 ff. 379 Vgl. fol. 21v. Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 119. Vgl. Klein, Prozessiongesänge, S. 58. 380 Vgl. fol. 23v f. Vgl. die Angabe der Gesänge bei Würdtwein, Commentatio, S. 130 ff. 381 Wegen der Erteilung der Weihen am Abend des vorhergehenden Quatembersamstags fanden am Zweiten Fastensonntag ursprünglich in Rom keine Stationsgottesdienste statt. Im 8. Jh. erhielt die römische Messordnung dann ein eigenes Formular mit dem Evangelium Mt 17,1-9 (Verklärung Christi). Das liturgische Jahr 47 Schuldbekenntnisses und des Lobes, von dem der Introitus sich herleitet: Oculi mei semper ad Dominum „Meine Augen schauen alle Zeit auf den Herrn.“ Der Vierte Fastensonntag wird auch „Freudensonntag“ genannt, denn er repräsentiert die Freude der Kinder Israels, die von Babylon mit überaus großer Freude nach Jerusalem kamen. Und weil auch die Christen einmal von dieser Welt freudig in das himmlische Jerusalem eingehen werden, werde an diesem Sonntag „Freue dich, Jerusalem“ gesungen. Eine Notiz macht auf den päpstlich-römischen Brauch aufmerksam, beim Weg zur Stationskirche eine goldene Rose mitzuführen, die der Papst einer Persönlichkeit des öffentlichen Lebens schenkte 382 . Dieser Brauch geht wahrscheinlich auf einen alten römischen Volksbrauch zurück, aus Freude über den nahen Frühling die ersten Blüten zu segnen. Seit 1049 ist dieser Brauch für die Kirche bezeugt. Auf dem Weg zur römischen Stationskirche Heilig Kreuz, wo am Vierten Fastensonntag der Gottesdienst stattfand, trug der Papst eine Rosenblüte und später eine geschmiedete goldene Rose, die er dann im Gottesdienst weihte. Er füllte das Innere der Rose mit wohlriechenden Duftstoffen, damals Balsam und Moschus, und predigte anschließend über die Rose. Das Gold wurde auf das Königtum Christi gedeutet, die rote Farbe auf sein Leiden, der Duft auf die Herrlichkeit seiner Auferstehung. Am Freitag nach Laetare werden nach der Komplet der Altar und die Reliquienkapseln mit roten Tüchern umhüllt 383 . Alles, was bisher blau war, wird gegen die rote Farbe ausgetauscht, denn es naht der Passionssonntag. Der heutige Fünfte Fastensonntag heißt im Ordinarius: „Dominica quinta in Passione Domini“ bzw. „Dominica Iudica vel in Passione“ 384 . Zwei Wochen vor Ostern erinnert man sich an das Leiden des Herrn, wie auch derer, die vor und unter dem Gesetz waren „bis zur Zeit der Gnade“. Von nun an entfällt das Gloria Patri im Chorgebet; dies wird im LOM damit begründet, dass die Doxologie zum Dreifaltigkeitslob diene, diese aber in der Passion des Herrn Leid erfuhr und so entehrt wurde. Dieses Entfallen des Lobspruches „Ehre sei dem Vater…“ deutet bereits Durandus von Mende damit, dass die Heiligste Dreifaltigkeit im Leiden des Herrn entehrt worden sei 385 ; ähnlich Amalar von Metz: „Wegen der bevorstehenden Demütigung unseres Hauptes, Christus, unterlassen wir den Lobpreis der Dreifaltigkeit“ 386 . Weil Christus in seiner Passion entehrt wurde, präsentiert sich die Kirche von heute an ebenfalls „entehrt“ und verzichtet auf das Gloria Patri. Auch weil der Herr sich bis zum Paschafest verbarg 387 , verzichtet man auf die Doxologie. Der Ornat am Passionssonntag ist rot. 382 Fol. 23r. „Nota, quod in hac Dominica Sanctissimus Dominus Papa ad eclesiam pergens auream in manu gerens rosam sub aspectu populi, deinde donat nobiliori et potenciori, qui tunc in Curia reperitur, in quo nobilitas et excellencia illius peculiaris populi Domini designatur.“ Vgl. F.-R. Weinert, Osterfestkreis, S. 44-47. 383 Vgl. fol. 24r. Eine Bemerkung zweiter Hand am Rand notiert: „abolevit, quia contra Rubricis Romanis“ - „abgeschafft, da gegen die Römischen Rubriken“ - eine Folge des Tridentinums. 384 Fol. 24r. 385 Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 135. 386 Vgl. Rupert von Deutz, Liber de divinis officiis, II 5,3, S. 644. 387 Das Sich-Verbergen sehen die Messerklärer im Schlusssatz des Tagesevangeliums dieses Sonntags angedeutet: „Jesus aber verbarg sich und ging aus dem Tempel“ (Joh 8,59). Kommentar 48 Am Samstag nach dem Passionssonntag steht im Ordinarius wie am Zweiten Fastensonntag: „Sabbatum Vacans“ 388 . Begründet wird das fehlende Messformular damit, dass nach römisch-päpstlichen Brauch der Papst an diesem Tag Almosen an die Armen verteile, das „Mandatum“ halte. Diese Sitte am Samstag vor Palmsonntag sollte das Beispiel Jesu nachahmen, der beim Osterfest Judas den Auftrag gab, Geld an die Armen zu verteilen 389 . Eine spirituelle Deutung leitet Durandus von Mende aus der Zeitangabe des Johannes-Evangeliums ab: „Sechs Tage vor dem Paschafest …“ und der Salbung Jesu durch die Frau (vgl. Joh 12,1-3): „Die Füße des Herrn sind die Armen, die Geringsten … So oft die Reichen die Armen mit wohltuender Barmherzigkeit stärken, so oft salbt die Frau die Füße des Herrn“ 390 . Einen ganz praktischen Grund für das Mandatum gibt der Ordinarius noch an: Wegen der Größe und Erhabenheit der Abendmahlsliturgie kann der Papst am Gründonnerstag diesem Liebeserweis nicht nachkommen, deshalb ist der Samstag vor dem Palmsonntag dafür frei. 5.4 Die Heilige Woche Die Liturgie der Heiligen Woche beginnt mit dem Palmsonntag. „Palmsonntag - vom Leiden des Herrn“ 391 lautet die Überschrift im lateinischen Messbuch und macht auf die Doppelliturgie dieses Tages aufmerksam. Der Hauptgottesdienst der Gemeinde beginnt an einem geeigneten Ort außerhalb der Kirche (Statio). Dort wird das Evangelium vom Einzug Jesu nach Jerusalem verkündet, die Palmzweige gesegnet, und die Prozession zieht zur Kirche, wo der Wortgottesdienst mit der Passionsgeschichte und die Messe gefeiert werden. 5.4.1 Der Palmsonntag Der Ordinarius erwähnt zunächst die notwendigen Vorbereitungen für diese Feier 392 . Ein Holzkreuz und Fahnen, wie sie an den Bitttagen vor Christi Himmelfahrt gebraucht werden, sind vorzubereiten. Weitere liturgische Utensilien werden von Vikaren zum Jakobsberg gebracht. Die Benediktiner von St. Jakobus sind gehalten, dort einen Bischofsthron für den Bischof bzw. seinen Suffragan herzurichten. Um 2 Uhr in der Frühe beginnt der Palmsonntag mit dem nächtlichen Stundengebet (Matutin) 393 . Danach war offenbar eine Pause. Um 5 Uhr läutet die große Glocke des Domes zur Prim; danach werden drei Schläge mit der 388 Fol. 24r. 389 Vgl. Ildefons Schuster, Liber Sacramentorum III, Regensburg 1929, S. 181. 390 Vgl. Rupert von Deutz, Liber de divinis officiis, II 5,6, S. 670. 391 „Dominica in Palmis de Passione Domini“; vgl. Missale Romanum, Editio Tertia, Rom 2002, S. 273 f. 392 Vgl. fol. 27r. Die Vorbereitungen finden am Samstag vor Palmsonntag statt. Eine spätere Hand, über der ersten Zeile eingefügt, besagt, dass am Tag zuvor der Hirt aufgesucht werden muss („pridie pastor adeundus“) - nämlich um den Palmesel abzuholen. 393 Vgl. fol. 27r. Das liturgische Jahr 49 „Creutzglocken“ 394 geläutet . wegen der Sekundarkirchen 395 , die sich heute alle im Dom einfinden. Als Festfarbe gibt der LOM Rot an. Nach dem Stundengebet führt eine erste Prozession zum Benediktinerkloster St. Alban. Die Ortsangabe im Johannes-Evangelium („Sechs Tage vor dem Osterfest kam Jesus nach Bethanien“ (Joh 12,1) wurde in der mittelalterlichen Liturgie zum Ausgangspunkt einer eigenen Prozession; man zog dem Herrn entgegen, nach „Betanien“, von wo er (über den Ölberg) nach Jerusalem gehen wollte (vgl. Joh 12,12). Der Bischof (Weihbischof) ist bei dieser Liturgie anwesend und zieht in der Prozession als letzter zum Albansberg. Bei dieser Vorprozession wird die Allerheiligen-Litanei im Wechsel gesungen; das Kyrie erklingt dabei „more Moguntino“. In der Mitte der Litanei, bei der Anrufung Omnes sancti, wird wegen der Beschwerlichkeit der Wegstrecke eine kleine Singpause eingelegt; die Litanei wird erst weitergesungen, nachdem man den Berg erklommen hat. In der Kirche St. Alban angekommen 396 , spricht der Bischof eine kurze Oration und es folgt die gesungene Terz. Nun beginnt der Wortgottesdienst, wie er für die Palmweihe vorgesehen ist. Der Hebdomadar der Kathedrale liest die „Prophetie“, wie es das Pontifikale angibt 397 . Danach singen drei Vikare die Antiphon Collegerunt pontifices wie im Processionale verzeichnet 398 . Der Diakon verkündet nun das Evangelium vom Einzug Jesu nach Jerusalem. Der Chor antwortet auf das Evangelium mit der Antiphon Osanna filio David 399 . Nun folgt die eigentliche Palmbenediktion durch den Weihbischof oder einen anderen Prälaten. Die Palmweihe geschieht durch den Bischof bzw. einen Priester, so begründet der Ordinarius, weil Christus die Apostel gesandt hat zu segnen und auszuteilen. Die Benediktion wird eingeleitet mit der Antiphon Osanna filio David, darauf folgen neun Orationen und die entsprechende Präfation 400 . Nach den Gebeten werden die Zweige mit Weihwasser und Weihrauch gesegnet, an die Gläubigen verteilt, und die Prozession verlässt die Albanskirche, um sich nun mit der Antiphon Ante sex dies sollemnis pasche 401 und den weiteren im Processionale angegebenen Antiphonen und Gesängen 402 in der eigentlichen Palmprozession zum Jakobsberg zu begeben 403 . Gerade die Antiphonen Cum audisset populus und Ante sex dies 394 Wie auch an Gründonnerstag und anderen besonderen Festtagen. 395 Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 141. 396 Man darf sich den Prozessionsweg nach St. Alban heute wohl so vorstellen: Augustinerstraße, Graben, Neutorstraße, Auf der Steig, Am Frankenhag, Am Albansberg. 397 Ex 15,27-16,10. 398 Vgl. Römisch-Germanisches Pontifikale, C. Vogel/ R. Elze (Hgg.), Le Pontifical Romano- Germanique du Dixième Siècle (Studi e Testi 226), Vatikanstadt 1963, (PRG) XCIX, S. 41. Zur Rollenverteilung beim Vortrag des Responsoriums vgl. Hermann J. Gräf, Palmenweihe und Palmprozession in der lateinischen Liturgie (Veröffentlichungen des Missionspriesterseminars St. Augustin, Siegburg Nr. 5), Kaldenkirchen 1959, S. 110. 399 Vgl. fol. 27v. 400 Vgl. PRG XCIX, S. 41. Vgl. die Übersetzung bei Hugo Dausend, Germanische Frömmigkeit in der kirchlichen Liturgie, Wiesbaden 1936, S. 38. 401 Ganzer Text bei Würdtwein, Commentatio, S. 149. 402 Die Gesänge verzeichnet Theodor Klein, Prozessionsgesänge, S. 42. 403 Man darf sich den Prozessionsweg heute vorstellen: Rosengarten, Salvatorstraße, Zitadellenweg. Kommentar 50 interpretieren den Prozessionszug als Anamnese des Pascha-Mysteriums 404 . „Ad locum stationis“ findet nun an einem bestimmten (freien) Platz eine Kreuzverehrung statt, durch den Weihbischof oder einen anderen Prälaten, worüber der LOM aber hier keine näheren Auskünfte gibt, sondern auf das Processionale bzw. die „libri stationum“ verweist 405 . Nach den Angaben des PRG darf man sich die Kreuzverehrung wohl so vorstellen: Man erreicht den Ort, an dem ein Kreuz (Kreuzaltar) aufgestellt ist. Die Kinder, die bei der Prozession mitgegangen sind, schreiten auf das Kreuz zu, werfen ihre Mäntel zur Erde und verehren kniend das Kreuz. Dabei singt man die Antiphon: „Die Kinder der Hebräer trugen Zweige in ihren Händen.“ Eine weitere Gruppe Kinder folgt ihnen und unter dem Gesang des Kyrie eleision werfen sie ihre Palmzweige vor dem Kreuz nieder und verehren so das Kreuz. Jetzt erklingt der alte Hymnus des Theodulf von Orleans: „Ruhm und Preis und Ehre sei Dir, Erlöser und König“. Zum Abschluss verehrt der Bischof kniend das Kreuz. Nach der Kreuzverehrung wird die festliche Palmsonntagsprozession, die des Einzugs Jesu in Jerusalem gedenkt, fortgesetzt. Sie findet ihren Abschluss im Dom, wo Sext und Messe gefeiert werden. Über die Messfeier informiert der LOM, wie es seiner Art entspricht, nur knapp. Dass es sich an Palmsonntag um „Vorostern“ handelt, macht die liturgische Farbenauswahl deutlich: zur Prim und zur Messe wird wie an Ostern die weiße Farbe gebraucht 406 . Mit dem Palmsonntag hat man in Mainz das Tor der Heiligen Woche durchschritten. Die Palmsonntagsliturgie war kein dramatisches Nachspielen, sondern wirklich eine Huldigung an den Christus-König. Zugleich vergegenwärtigte die Prozession mit der eingefügten Kreuzverehrung den Gang Christi zum Kalvarienberg und den Akt der Erlösung. Am Montag und Mittwoch der Heiligen Woche beginnt das Leseofficium im Dom jeweils um 3.30 Uhr; es wird alles „in choro maiori“, also im Stiftschor (Westchor) gefeiert 407 . Im Anschluss an die Non hält man die übliche Bußprozession, wie sie in der Quadragesima üblich war: am Montag nach St. Johannes, am Mittwoch nach Liebfrauen 408 . Schließlich gibt der LOM noch zwei liturgische Hinweise: Am Dienstag sollen die alten Reste der Heiligen Öle verbrannt und die Asche im Rhein zerstreut bzw. in einer Grube an einem geweihten Ort vergraben werden 409 . Am Mittwoch wird im Anschluss an die Messfeier das Viaticum in der Sakristei aufbewahrt, weil der Chor der Kirche gereinigt wird; danach wird die 404 Vgl. Jürgen Bärsch, Die Feier des Osterfestkreises im Stift Essen nach dem Zeugnis des Liber Ordinarius (Quellen und Studien 6). Münster 1997, S. 60. 405 Vgl. fol. 27v. Würdtwein, Commentatio, S. 143, verweist mit dem Directorium chori Marianum auf die Kreuzverehrung; vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakramentalien I, S. 542 f. Zur Verdeutlichung kann auch auf die Kirchenordnung aus Sankt Quintin verwiesen werden; Carl Forschner, Geschichte der Pfarrei und Pfarrkirche St. Quintin, S. 150. 406 Vgl. fol. 27v: „Hodie itur in albis ad Primas et ad Missam.“ An dieser Stelle überliefert der LOM auch das Prozessionslied zum Palmsonntag, den Hymnus „Gloria, laus et honor tibi sit“ des Theodulf von Orléans im Wortlaut. 407 Vgl. fol. 29r. 408 Ebda., Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 155; vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 59. 409 Vgl. fol. 28v. Kohlen zum Verbrennen hat der Glöckner (Campanator), Holz der Zimmermann (Carpentarius) zu geben. Das liturgische Jahr 51 Eucharistie wieder in den Tabernakel reponiert 410 . Abschließend der Hinweis, dass die Sakristane gehalten sind, am Gründonnerstag den Bediensteten des Domes eine Erfrischung (Mahlzeit) zukommen zu lassen. 5.4.2 Der Gründonnerstag Der Gründonnerstag ist im LOM nach dem Letzten Abendmahl benannt und heißt deshalb: „In die cene“ 411 . Es ist „festum Sociorum“. Der Succentor steht zu den Gesängen am Atzmann in schwarzem Chormantel. Der Tag beginnt mit Stundengebet und Predigt. Die erste Komplet (am Vorabend) wird auf den Nachmittag (3 Uhr) antizipiert; darauf folgt eine Predigt ans Volk („sermo ad populum“), zu der während der Komplet mit drei Zügen („tria signa“) geläutet wird. Die Matutin betet man um 2 Uhr morgens; gegen 5 Uhr hält der Dompfarrer „am Ambo, inmitten der Kirche“ 412 eine Predigt. Zur Prim wird um 6 Uhr „cum campana maiori“, mit der großen Glocke des Westturmes, geläutet. Darauf ertönt, wie am Palmsonntag, die „Creutzglocken“, denn an der Ölweihmesse nehmen wieder die Sekundarkirchen teil. Zuvor erfolgt jedoch die Rekonziliation der Büßer. 5.4.2.1 Die Rekonziliation der Büßer Die Bußpraxis der Alten Kirche war bekanntlich dreigeteilt: Wer schwere Schuld auf sich geladen hatte, wurde nach dem Bekenntnis vor dem Bischof aus der Gemeinschaft der Glaubenden für eine gewisse Zeit ausgeschlossen (Exkommunikation). Die Büßer (Pönitenten), bisweilen „in Sack und Asche“ gekleidet, hatten an gewissen Tagen der Österlichen Bußzeit (vornehmlich mittwochs und freitags) in ihrer Büßerkleidung in der Kirche zu erscheinen, damit über sie und für sie Gebete gesprochen würden. Nach einer entsprechenden Zeit der Buße folgte die Wiederversöhnung, die Wiederaufnahme in die Kirche durch den Bischof. Das geschah sinnvollerweise im Blick auf Ostern, zu Beginn der Österlichen Drei-Tage-Feier, am Gründonnerstag 413 . Von der Rekonziliation berichtet auch der Mainzer Ordinarius. Nachdem alle Gebetsstunden, bis zur Vesper einschließlich verrichtet wurden, beginnt die Feier der Wiederversöhnung. Der Weihbischof (Suffragan) oder der Bischof selbst steht in vollem Pontifikalornat der Feier vor 414 . Diese beginnt mit der Rezitation der sieben Bußpsalmen. Währenddessen zieht der Bischof in Prozession zur Margaretenkapelle des Domes 415 , wo er kniend das Ende der Bußpsalmen erwartet. Nun folgt die Liturgie wie im Pontifikale angegeben 416 . Die Oration Adest, o venerabilis Pontifex, tempus acceptum wird vom Archidiakon 410 Ebda. 411 Fol. 30v f. 412 Es handelt sich um die bischöfliche Kanzel, die aus dem Ende des 15. bzw. Anfang des 16. Jhs. stammt und sich heute noch - in veränderter Form - an ihrem ursprünglichen Platz befindet. 413 Vgl. F.-R. Weinert, Osterfestkreis, S. 22. 414 Vgl. fol. 30v f. 415 Vgl. fol. 31r. 416 Vgl. PRG XCIX, Nr. 225 f.; Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakramentalien I, S. 349. Kommentar 52 aus dem Pontifikale im Lektionston gesprochen 417 . Der Bischof singt leise Venite „Kommt herbei“. Der Diakon: Flectamus genua „Beugen wir die Knie! “. Zweimal singt nun der Bischof Venite, Venite und schließlich die ganze Antiphon Venite filii „Kommt, ihr Söhne“ 418 . Die Büßer werden nun von Stäblern zum Bischof geführt. Die Antiphon Cor mundum crea in me Deus wird zusammen mit Bußpsalm 51 gebetet. Die Büßer liegen auf dem Boden und die Litanei sowie eine Reihe von Bußgebeten wird über sie gesprochen 419 . Schließlich werden sie mit Weihwasser besprengt und mit Weihrauch inzensiert. Der Bischof berührt die auf dem Boden liegenden Pönitenten mit seinem Bischofsstab und spricht: Surge qui dormis. Surge a mortuis, quia illuminabit te Cristus „Steh auf, du Schläfer, steh auf von den Toten, denn Christus will dein Licht sein.“ Die Rekonzilierten (Wiederversöhnten) erheben sich, der Bischof ermahnt sie noch einmal 420 , kehrt zur Sakristei zurück und bereitet sich für die unmittelbar anschließende Feier der Heiligen Messe, in der die Heiligen Öle geweiht werden. Eine Notiz besagt in diesem Zusammenhang, dass die Glocken zur Messfeier zum letzten Mal läuten und dann bis Ostern schweigen 421 . Wie lange es diesen Ritus der Rekonziliation gab, ist nicht genau zu sagen, doch selbst nach Änderung der Bußpraxis hatte sich in Mainz lange der Brauch gehalten, dass zwölf arme Mainzer Bürger, in schwarze Mäntel und Kutten gekleidet, in der Karwoche die alten Büßer symbolisch darzustellen hatten. Kardinal Albrecht von Brandenburg hatte in seinem Testament angeordnet: „Jedes Jahr um die Zeit der Char oder Marterwochenn (sollen) zwölf hausarme fromme Bürger zu Mentz mit Rock und Kappen aus grauem Wolltuch am Grünen Donnerstag morgens auf dem Domkirchhof erscheinen und … sich mitten in der Domkirche niederlegen, wie es mit den Poenitenten gepflegt wurde und dafür ihre Belohnung empfangen“ 422 . Für diese Stiftung vermachte Kardinal Albrecht dem Domstift 850 Gulden, 24 Gulden für die jährlich zu schaffenden Bußgewänder, zwölf Gulden Pension für sechzig Pfund Kerzenwachs, sowie ein halber Gulden Pension „Macherlohn“ für die „Kerzenmacher“ 423 . Nach Franz Falck erschienen die Mainzer Bürger noch bis 1793 im Mainzer Dom 424 . Sie wurden vom Volke wegen ihrer traurigen Figur „die Protzer“ genannt 425 . 417 Fol. 31r; vgl. PRG XCIX, Nr. 225. 418 Vgl. PRG XCIX, Nr. 228. 419 Ebda., Nr. 229-250. 420 Laut PRG Nr. 251 ermahnt der Bischof die Pönitenten zuvor noch einmal. 421 Vgl. fol. 31r. 422 Vgl. den zweiten Teil der Hs 92, fol. 182v. 423 Fol. 182v. 424 Vgl. Franz Falk, Die „Protzer“ im Dom zu Mainz, in: Monatsschrift für rheinisch-westfälische Geschichtsforschung und Altertumskunde 1 (1875), S. 384-385. 425 Ebda., S. 385; Ders., Alte Gebräuche im Dome zu Mainz, in: Kirchenschmuck. Ein Archiv für kirchliche Kunstschöpfungen und christliche Alterthumskunde 12 (1868) Bd. 23, S. 64; vgl. F.-R. Weinert, Alte Bräuche im Mainzer Dom, in: Domblätter 4 (2002), S. 35-40. Das liturgische Jahr 53 5.4.2.2 Die Weihe der Heiligen Öle 426 Seit dem fünften Jahrhundert werden am Morgen des Gründonnerstag die Heiligen Öle geweiht; das Katechumenen-, das Kranken- und das Chrisamöl 427 . Der LOM erwähnt zunächst wieder die Vorbereitungen für die Feier: Die Sakristane bereiten drei (halbvolle) Ampullen Olivenöl, die sie zum Erwärmen in die Gotthard-Kapelle bringen. Dort werden sie durch den Glöckner und einen Diener der Kirchen-Fabrik bewacht und erwärmt. In der „neuen Marienkapelle“ 428 haben die Sakristane einen Tisch für das Öl zu bereiten. Mit Großbuchstaben vermerkt der Ordinarius, dass der Erzbischof beim Officium als Offiziant „aufgesteckt“ 429 wird, d. h. Zelebrant ist, und alle Sekundarkirchen zum Gottesdienst kommen 430 . So kommen am Morgen des Gründonnerstag zu diesem zentralen Gottesdienst Vertreter der Kirchen von St. Peter, Stephan, Viktor, Liebfrauen, Maria im Felde und St. Alban. Sie sind vertreten durch je zwei Priester, zwei Diakone, zwei Subdiakone, so dass vor der Gotthard-Kapelle 36 Kleriker Aufstellung nehmen. Die Weihe der Öle geschieht innerhalb der Abendmahlsmesse, die damals noch am Morgen gefeiert wurde. Der Suffragan (Weihbischof) feiert die Messe bis zur Präfation des eucharistischen Hochgebetes. Nach der Präfation ziehen die Priester der Sekundarkirche in den Chor und stellen sich um den Altar. Ein Domicellar holt das Krankenöl aus der Sakristei und bringt es vor den Weihbischof. Dieser fährt jetzt im Hochgebet fort bis zum Gedächtnis der Verstorbenen. Dann legt er Mitra und Ring ab und beginnt mit der Weihe des Krankenöles, unterstützt von allen den Altar umstehenden Priestern. Der Ordinarius gibt den Grund an, warum das Öl von mehreren geweiht werden muss. In Bezugnahme auf Mk 6,13 („Die Zwölf … salbten viele Kranke mit Öl und heilten sie“), ist das Sakrament von mehreren eingesetzt worden, und deshalb darf das Öl nicht von einem konsekriert werden 431 . Der an der rechten Seite des Altares Stehende spricht das erste Exorzismusgebet über das Krankenöl: Exorciso te, immundissime spiritus 432 . Es schließt sich sofort das alte römische Weihegebet über das Krankenöl an: Emitte, quesumus, Domine, Spiritum Sanctum. Unmittelbar im Anschluss an das Weihegebet fährt der Zelebrant im Hochgebet mit den Worten Per quem haec omnia … („Durch ihn erschaffst du immerfort diese guten Gaben, gibst ihnen Leben und Weihe und spendest sie uns“) fort und bezeichnet Kreuze über die Hostie und das Öl, verbunden mit dem Friedenswunsch. Nun bringen Domicellare (mit Stäblern und Leuchtern) das geweihte Krankenöl in die neue Marienkapelle, wo es später verteilt wird. Zwischenzeitlich fährt der Bischof in der Feier der Heiligen Messe fort bis zur Kommunion einschließlich. Nachdem er Leib und Blut Christi empfangen 426 Fol. 31r f. 427 Zum Ganzen vgl. Peter Maier, Die Feier der Missa chrismatis (Studien zur Pastoralliturgie 7), Regensburg 1990. 428 1498 fertiggestellt, heute Sakramentskapelle. 429 „NOTA, QUOD ARCHIEPISCOPUS PONITUR AD TABULAM AD Officium“; vgl. fol. 31v. 430 Ebda. 431 Vgl. fol. 32r. 432 Bereits im PRG bezeugt; vgl. XCIX, Nr. 260. Vgl. Peter Maier, Missa chrismatis, S. 128. Kommentar 54 hat, nach der Oration Corpus tuum Domine, erhält er keine Ablution, sondern mit der Mitra, Stab und Ring begibt er sich zu seinem Sitz, wo er auf das Hereinbringen der Tauföle wartet 433 . In feierlicher Prozession, die genau beschrieben ist, zieht man zum Chor und singt dabei den Hymnus O Redemptor „O Erlöser“; dabei fällt wieder die Zwölfzahl auf: zwölf Subdiakone, zwölf Diakone und zwölf Priester 434 . Der Archidiakon hält die Ampulle mit dem Chrisam; der Bischof spricht ein Weihegebet und der Suffragan vermischt das Öl mit dem Balsam mit den Worten: Haec commixtio liquorum fiat omnibus perunctis propitiatio et custodia salutaris … 435 . Der Bischof haucht dreimal über das Chrisam. Mit ruhiger Stimme spricht der Bischof ohne Gebetseinladung das Exorzismus-Gebet über das Chrisam: Exorciso te, creatura olei, per Deum …. 436 . Nach dem Weihegebet verehren der Bischof und seine Assistenz das unverhüllte Chrisamgefäß mit dem Ruf: Ave Sanctum Crisma. Danach wird das Chrisam zu einer Trage („feretrum“) gebracht, wo es während der Weihe des Katechumenenöls verbleibt. Nun folgt die Weihe des Katechumenenöls durch den Suffragan. Er haucht dreimal in das Gefäß und exorzisiert wieder das Öl mit der Formel: Exorciso te creatura olei in nomine Dei … 437 . Im Anschluss an das Weihegebet verehren der Suffragan und seiner Assistenz das Katechumenenöl. Nach Aspersion und Inzens werden die Gefäße mit den geweihten Taufölen in der gleichen feierlichen Prozession, wie sie hereingetragen wurden, in die neue Kapelle der Jungfrau Maria geleitet, wo sie nach dem Gottesdienst ausgeteilt werden. Der Bischof teilt nun die Kommunion aus und beendet die Messe 438 , indem er „ex more“ die übrigen Partikel der Eucharistie in das Corporale legt. Es folgt die Vesper 439 ; sie wird mit dem Gebet: „Respice quesumus“ beendet. Der Diakon entlässt die Gemeinde mit dem Ruf: „Benedicamus Domino.“ Eine Notiz vermerkt, dass in Kriegszeiten bzw. wenn es den Domherren nicht möglich ist, am Karfreitag nach St. Jakobus zu ziehen, der Suffragan in der Messe des Gründonnerstags zwei große Hostien konsekrieren soll; die eine für diese Messfeier und die andere für die Karfreitags-Kommunion (in der Kathedrale). In einem großen Corporale hat er sie aufzubewahren 440 . Eine abschließende Notiz gibt noch an, dass der Magister der Fabrik („magister fabricae“) zwei Kerzen zu stellen hat, die während des Stundengebetes neben den geweihten Ölen zu brennen haben; der Sakristan (mit roter Stola) erwartet dort nämlich während der drei Heiligen Tage diejenigen, die das geweihte Öl abholen 441 . 433 Ganz in der Tradition des PRG; vgl. XCIX, Nr. 267. 434 Vgl. fol. 32v. Vgl. die Begründung bei Rupert von Deutz, Liber de divinis officiis, Bd. II 5, 18, S. 731. 435 Vgl. PRG XCIX, Nr. 273. 436 Vgl. fol. 33r. Vgl. PRG XCIX, Nr. 274. Vgl. Peter MAier, Missa chrismatis, S. 132. 437 PRG XCIX, Nr. 278. 438 Eine Notiz besagt, dass am Ende kein Segen üblich sei, wegen des bischöflichen Segens beim Begleitgesang zur Brotbrechung, dem Agnus Dei. Vgl. fol. 33r. 439 Vgl. PRG XCIX, Nr. 284. 440 Vgl. fol. 33v. 441 Fol. 34r. Das liturgische Jahr 55 5.4.2.2.1 Die Entblößung und Waschung der Altäre „Von der Vesper des Karfreitags bis zum Morgen des Samstags sind die Altäre zu entblößen“ heißt es im Römisch-Germanischen Pontifikale 442 . Das Abdecken der Altäre war ursprünglich wohl nach jeder Opferfeier üblich, so wie man den Altartisch zu Beginn des eigentlichen eucharistischen Teils des Gottesdienstes herantrug bzw. deckte. Diese Tischsitte erhielt - am Gründonnerstagabend vorgenommen - einen ganz besonderen Akzent. Die „Denudatio“ (Entblößung) am Vorabend des Karfreitags wurde als Zeichen der Trauer verstanden über die Wegnahme der Kleider des Herrn. Denn schon früh galt der Altar als Symbol für Christus selbst und die Altartücher als seine Kleider, seine „vestimenta“. Ebenfalls früh bezeugt ist der Brauch, während der Entblößung des Altares Psalm 22 mit Vers 19 als Antiphon zu beten: „Sie verteilen unter sich meine Kleider und werfen das Los um mein Gewand“. Auch in Mainz wurde im Dom am Gründonnerstag der Altar entblößt und mit Wasser und Wein abgewaschen 443 . Das war die Aufgabe des Glöckners. Die Entblößung des Altares und dessen Waschung mit Wein und Wasser ist im LOM mit einer bekannten allegorischen Erläuterung versehen: Wasser und Wein sollen auf das aus der geöffneten Seite Christi heraustretende Wasser und Blut hindeuten 444 . Eine Notiz besagt, dass die Domglocken heute zur Messfeier zum letzten Mal läuten und dann bis zur Osternacht (am Karsamstag! ) schweigen 445 . 5.4.2.2.2 Das Mandatum 446 Unter Mandatum versteht man die am Gründonnerstag in den Kathedralen vorgenommene liturgische Fußwaschung als symbolischer Ausdruck der Liebe Jesu, wie er sie seinen Jüngern beim letzten Abendmahl erwiesen hatte. Seinen Namen hat der Ritus von der ihn einleitenden Antiphon Mandatum novum do vobis „Ein neues Gebot (Mandatum) gebe ich euch“ (Joh 13,15) 447 . Diese Fußwaschung fand ursprünglich nicht wie heute in der Messe statt (vor der eucharistischen Liturgie), sondern im Anschluss an die Messfeier, was in Klöstern und geistlichen Gemeinschaften nahelegte, diese Zeichenhandlung in das Refektorium (Speisesaal) zu verlegen und mit der Segnung von Brot und Wein und einer Agape zu verbinden. Die Fußwaschung im Zusammenhang mit dem Reichen von Brot und Wein ist bereits im 12. Jh. bezeugt 448 . Der Liber Ordinarius Magontinus kennt diese Gewohnheit ebenfalls: Um die Mittagsstunde versammeln sich die Domherren in der Kathedrale 449 . Nicht mit Glockengeläute wie sonst, sondern mit Holzklappern werden 442 PRG XCIX, Nr. 286: „A vespera autem huius diei nuda sint altaria usque in mane sabbati.“ 443 Vgl. fol. 33v. Vgl. Otto Nußbaum, De altarium ablutione, in: Ephemerides liturgicae 75 (1961), S. 105-116. Vgl. F.-R. Weinert, Die Waschung der Altäre am Gründonnerstag, in: Rheingau- Forum 2 (2004), S. 26-27. 444 Ebda., fol. 33v. 445 Vgl. fol. 31v. 446 Vgl. fol. 33v. 447 Für die fränkische Kirche ist die Fußwaschung durch Amalar von Metz im 9. Jh. bezeugt. 448 Vgl. Guido Fuchs, Mahlkultur. Tischgebet und Tischritual, Regensburg 1988, hier S. 267 f. 449 Vgl. fol. 33r. Kommentar 56 sie gerufen und in liturgischer Stiftskleidung, d. h. mit dem Superpelliceum bekleidet, ziehen sie in Prozession aus der Sakristei zum kleineren Pult des Domes („ad pulpitum minorem“). Ausdrücklich erwähnt sind der Diakon, der später im Kapitelshaus das Evangelium verkündet und eine grüne Dalmatik trägt, zwei Chorsänger mit Kerzen, sowie zwei Scholare mit Kerzen. Am Pult stehend, stimmen drei Knaben den Hymnus Tellus ac ethra iubilet 450 an; nach dem ersten Vers verlässt man den Chor und begibt sich ins Kapitelshaus 451 . Dort angekommen, erbittet der Diakon vom ranghöchsten Prälaten den Lesesegen und verkündet von einem Lesepult das Evangelium von der Salbung in Bethanien, das mit den Worten beginnt Ante sex dies Pasche „Sechs Tage vor dem Paschafest“ (Joh 12,1-11). Es schließt sich die Antiphon Cena facta „Es fand ein Mahl statt“ (Joh 13,2) an. Nachdem sich alle gesetzt haben, waschen nun der Erzbischof, Weihbischof oder der Dekan jedem einzelnen die Hände 452 . Die Reihe der dabei gesungenen Antiphonen war aus Joh 13 genommen, so dass diese Perikope im Verlauf der Handlung sukzessive zur Verlesung kam. Eine Begründung, warum die Hände und nicht die Füße gewaschen werden, liefert der LOM nicht 453 . Die symbolträchtige Fußwaschung war gewöhnlich von einer Geldspende und einem einfachen Mahl begleitet. So vermerkt eine Notiz im Anschluss an das Mandatum, dass nach der Händewaschung im Haus des Dompropstes den Bediensteten des Domes (Sakristane, Domicellare, Glöckner, Choralisten, Sakristeidiener, Modiatoren, Stäbler und andere) Wein und Oblaten als Erfrischung gegeben werden 454 , die diese gleich verzehren oder mitnehmen konnten. Zum Abschluss zieht man in Prozession, wieder angeführt von den Knaben, zum Chor der Domkirche zurück und betet dort still die Komplet 455 . 5.4.3 Der Karfreitag Am „Rüsttag“ („Parasceve“) 456 wird um 2 Uhr mit Holzklappern zur Matutin gerufen. Es schließt sich eine Predigt des Dompredigers an das Volk an; das Thema ist die Passion des Herrn. Im Rahmen der Predigt wurde damals auch die Passion, die Leidensgeschichte eingefügt, weshalb die Karfreitagspredigt an das Volk sehr lange dauern konnte. In diesem Zusammenhang ist wieder das Fastentuch erwähnt 457 , 450 Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 159, der den Text des Hymnus überliefert. Hier folgt der LOM dem Processionale der Kathedrale (Hs 100) aus dem 15. Jahrhundert. 451 Vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 156: „ad Refectorium“. 452 Vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, der die Gesänge angibt, die während der Händewaschung gesungen werden; vgl. S. 29. 453 Im Processionale der Mainzer Kathedrale heißt es: „lavent pedes“; vgl. fol. XXr. 454 1/ 4 Liter Wein und 25 Oblaten; vgl. fol. 34r. Zum Ganzen vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakramentalien I, S. 706. 455 Seit der Erneuerung der Heiligen Woche (1956) hat die Fußwaschung in der Abendmahlsliturgie ihren Platz. Im Mainzer Dom wäscht der Bischof im Anschluss an die Predigt zwölf Männern die Füße; nach der Liturgie findet im Haus am Dom eine Agape mit den Mitgliedern des Domstiftes, den Bediensteten des Domes und der Ministration statt. 456 Fol. 34v f. 457 Vgl. fol. 17r. Das liturgische Jahr 57 das von Aschermittwoch bis Karfreitag im Altarraum hing. Der Ordinarius kennt die spirituelle Bedeutung des Tuches als geistige Hülle des alten Gesetzes, die vor der Passion Christi verhinderte, den klaren Sinn der Heiligen Schrift zu erfassen 458 . Durch das Leiden Christi wurde das Tor zum Himmel geöffnet und den Menschen die geistige Einsicht in das Gesetz geoffenbart 459 . Das Fastentuch wurde am Karfreitag während der Passion weggenommen 460 , weil nach dem Evangelium beim Tod Jesu der Vorhang des Tempels zerriss 461 . Um 7 Uhr „läutet“ es erneut zu den anderen Gebetshoren, die man jetzt verrichtet, die Vesper ausgenommen. Wie der Palmsonntag ist auch die Karfreitagsliturgie von Prozessionselementen bestimmt. Das Domstift feiert die Liturgie im Benediktinerkloster St. Jakobus 462 , auf dem Gebiet der heutigen Zitadelle. Es folgt damit dem altem römischen Brauch, die vom Papst geleitete Karfreitagsliturgie nicht im Lateran, sondern in der Kirche Santa Croce, auch „Hierusalem“ genannt, zu feiern. Zur Vergegenwärtigung des Golgothahügels bot sich die Anhöhe über der Stadt, jenseits der Stadtmauer, in geeigneter Weise an. Die Prozession wird von dem Abt des Klosters vor der Kirche erwartet. 5.4.3.1 Wortgottesdienst - Kreuzverehrung - „Missa praesantificatorum“ Der Prozession folgt ein Wortgottesdienst und die Kreuzverehrung. Ein Subdiakon verkündet die Erste Lesung: Hos 6, 1-6 (In tribulatione sua mane consurget). Es folgt der Tractus (Domine audivi). Der Priester spricht am Altar die Kollekte nach vorherigem Aufruf sich zu knien bzw. danach zu erheben. Es folgt die zweite Lesung, Exodus 12 (In diebus illis dixit Dominus ad Moysem), der zweite Tractus (Eripe me) und schließlich die Passion. Nun folgen die Großen Fürbitten, die durch den Abt des Klosters oder einen Priester vorgetragen werden, mit den jeweiligen Kniebeugen nach der Gebetseinladung, wobei die Kniebeuge bei der Fürbitte für die Juden unterlassen wird, denn, - so lautet die Begründung - die Juden haben Jesus mit einer Kniebeuge verspottet 463 . Nach den Fürbitten erklingen mehrchörig die Improperien (Popule meus) 464 . An den Wortgottesdienst schließt sich die Kreuzverehrung an. Das verhüllte Kreuz wird mit dem Begleitgesang Ecce lignum crucis enthüllt und dann mit Prostratio bzw. mit Kuss verehrt. Dabei erklingen die Antiphonen Dum fabricator mundi 465 und O admirabile 466 . Die Kreuzverehrung wird mit dem Hymnus des Venantius Fortunatus Crux fidelis inter omnes been- 458 Vgl. fol. 17v f. 459 Ebda. 460 Vgl. fol. 18r. 461 Ebda: „In Parasceve velum tollitur, quia in passione Domini velum templi scissum est.“ 462 Zum Ganzen vgl. Peter Wünsche, Kathedralliturgie zwischen Tradition und Wandel. Zur mittelalterlichen Geschichte der Bamberger Domliturgie im Bereich des Triduum Sacrum (LQF 80), Münster 1998, S. 201. 463 Vgl. fol. 34v. 464 Vgl. fol. 34r/ 35r. 465 Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXVIv. 466 Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXVIIv. Kommentar 58 det 467 . Zwischenzeitlich hat der Sakristan Vorbereitungen für die weiteren Teile des Gottesdienstes, insbesondere die „Missa praesantificatorum“, zu treffen. Der Abt, in liturgischer Kleidung, als würde er eine Messe feiern, beginnt mit dem Bußakt der Messe und schreitet dann gleich zum Altar. Er bereitet den Kelch wie bei der Gabenbereitung. Dann empfängt er das aufbewahrte eucharistische Brot vom Gründonnerstag. Im Folgenden bezeugt der LOM die alte „Commixtio“, die Verbindung des eucharistischen Brotes mit unkonsekriertem Wein. Der Priester führt Hostie und Kelch zusammen und spricht die Einleitung zum Vater Unser. Nach dem Embolismus teilt er die Hostie in drei Teile; den dritten Teil der Hostie gibt er in den Kelch „und so werden Wein und Wasser konsekriert“ 468 . Der Priester spricht das Stillgebet und das „Herr, ich bin nicht würdig“. Nun empfängt er die Eucharistie, danach die übrigen Teilnehmer; zum Abschluss wird die Vesper gebetet. Danach kehrt die Prozession mit dem Allerheiligsten zur Kathedrale zurück. Wie das Inventarverzeichnis der Handschrift 92 dokumentiert, hatte ein Priester das Sakrament in einem entsprechenden Behältnis zu übertragen; dort heißt es: „EIN SILBERN VIERECKICHT KESTLIN ODER CORPORALL AUS und inwendig vergult geschmeltz oben auf dem deckl Locus Calvarie darauff … mit gezogenen golden dretlin so der priester in die parasceven (Karfreitag) mit dem Heiligen Sacrament von Sanct Jakob zu tragen umb den Hals hencken soll“ 469 . 5.4.3.2 Die „Depositio Hostiae“ Der Liber Ordinarius vermerkt, dass während der Karfreitagsliturgie ein Sakristan einen würdigen Ort für die „Depositio sacramenti“ im Dom herzurichten hat; entweder im Chor der Kathedrale, oder in einer Kapelle bzw. in der Martinuskapelle inmitten der Kirche 470 . Das „Heilige Grab“ bzw. die „Grablegung“ ist eine aus dem Osten stammende Tradition, ein Ritus, mit dem man das Begräbnis Christi nachahmen wollte. Ab dem 10. Jahrhundert wurde auch im Westen die Eucharistie nach der Karfreitagskommunion an geeigneter Stelle „begraben“ 471 . In dieser Tradition steht auch die Mainzer Domliturgie; die Eucharistie wird regelrecht „bestattet“ - Sinnbild für den toten Jesus. Diesem Ritus entspricht in der Osternacht die Erhebung der Hostie als Sinnbild der Auferstehung Christi. Das Heilige Grab wird in Mainz als „Kasten“ beschrieben, wahrscheinlich ein sargähnlicher Schrein. Er wurde mit einer roten Decke bedeckt; Weihwasser und Aspergill wurden daneben gelegt 472 . Nach Rückkehr der Prozession von Sankt Jakobus wird das Allerheiligste am Hochchor in Empfang genommen, inzensiert und und mit 467 Vgl. LOM fol. 35r. 468 Vgl. fol. 35v. 469 Vgl. Hs 92, Kleinodienverzeichnis, fol. 209r. 470 Vgl. fol. 35v. 471 Zu den verschiedenen Riten der Depositio vgl. die gute Übersicht bei Anne-Madeleine Plum, Adoratio Crucis in Ritus und Gesang. Die Verehrung des Kreuzes in liturgischer Feier und in zehn exemplarischen Passionsliedern (Pietas Liturgica Studia 17), Tübingen/ Basel 2006, S. 361-366. 472 Vgl. fol. 35r. Das liturgische Jahr 59 dem Begleitgesang Seht, wie der Gerechte stirbt 473 zum „Grab“ im Martinschor übertragen, d. h., man stellt eine bestimmte Monstranz mit der Hostie in das Grab. In Hs 3 heißt es dazu: „Merke: An Gründonnerstag muss der Leib Christi im Grab aufbewahrt werden in der silber-vergoldeten Monstranz mit Edelsteinen, welche Herr Johannes von Trier, Kanonikus der Mainzer Kirche, der vorgenannten Kirche geschenkt hat zum Lob und Ehre unseres Herrn Jesus Christus, der glorreichen Jungfrau Maria, des hl. Kirchenpatrons Martinus und aller Heiligen und zum Heil seiner Seele, bis zum Heiligen Ostertag …“ 474 . Mit dem „submissa voce“ gesungenen Resposorium „Als der Herr begraben war“ 475 zieht man zum Chor zurück. Wir haben es bei diesem Ritus der Niederlegung der Eucharistie mit einer Versinnbildlichung der Grablegung Jesu zu tun, ausgeformt mit Elementen der Begräbnisliturgie. Der zweite Teil der Handschrift 92 macht noch einige interessante Angaben: Das Inventarverzeichnis nennt 12 Messingleuchter, die am Karfreitag um das Heilige Grab gestellt werden und offenbar die 12 Apostel symbolisieren sollen: „Item zwolff grosser Messinem (= Messing) Leuchter die man am Charfreitag umbs Grab Christi brauchet mit zwolf Wapen die man an die Kertzen bindet darauf arma Christi (Leidenswerkzeuge) gemalt sein“ 476 . Und die Stiftung des Kardinal Albrecht von Brandenburg erwähnt wiederum die zwölf Mainzer Bürger, die auch am Karfreitag ihren Dienst zu tun haben: „Den Charfreytagk so bald das Hochwürdig Sacrament in das Mertins Chörlin mitten in obernente dhumstift getragen wird, sollen sie (die „Büßer“) wieder gegenwärtig sein und jeder von ihnen soll eine brennende Kerze von fünf Pfund Wachs in seinen Händen halten und danach bei dem selbigem Chorlin sitzen bleiben und beten, dehrweil die Priester den Psalter lesen, und wenn die Priester abtreten, … mögen sie auch hinweg gehen, und doch mit den Priestern wiederum bei dem Chorlin erscheinen bis das uff die Oisterlich Nacht das Hochwürdige Sacrament in den hohen Chor getragen wird, und sollen als dann mit der Prozession gen darnach in ihr Wohnung zurückkehren“ 477 . Die zwölf armen Mainzer erhielten „sechs gulden pension für ire Belonung jeder einen halben Gulden bei dem Sacrament zu sitzen“ 478 . 500 Jahre später gibt es im Mainzer Dom diesen ehemaligen Ort des eucharistischen Heiligen Grabes noch, in der Nassauer Kapelle. Die Stätte ist geprägt von der lebensgroßen Gestalt des im Grab ruhenden Heilandes, einer Figur aus Stein (um 1430), die gegenüber der Ostkrypta, vom Gittertor aus, für die Besucher des Domes gut zu sehen ist. Am Karfreitagabend, vor allem aber am Karsamstag, dient die Kapelle den Gläubigen als Ort der Trauer und des Totengedenkens. Die Eucharistie aus der Messfeier am Gründonnerstagabend, benötigt für die Karfreitags- 473 Ecce quomodo moritur [iustus]; vgl. fol. 36r; vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXIXr. 474 Hs 3, fol. 198r: „Und dann muss sie mit den übrigen Monstranzen auf den Altar des Chores gestellt werden und zu den einzelnen Stationen getragen werden, zu denen der Leib Christi getragen zu werden pflegt“ (Ebda.). 475 Sepulto Domino. Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXIXIv. 476 Vgl. Hs 92, Kleinodienverzeichnis, fol. 208v. 477 Vgl. Hs 92, Kleinodienverzeichnis, fol. 183r. 478 Ebda. Kommentar 60 kommunion, wird heute dort selbstverständlich nicht mehr aufbewahrt, sondern in schlichter Weise in der Gotthardkapelle. Eine abschließende Notiz des LOM bemerkt, dass nach dem Mittagessen der Altar mit weißen Textilien zum Hohen Pascha-Fest bereitet wird 479 . 5.4.4 Der Karsamstag Der Zweite Tag des Österlichen Triduums, der Karsamstag, ist liturgisch gesehen ein stiller Tag, der Tag der Grabesruhe. Die Kirche feiert keine Eucharistie, nur das Sakrament der Buße und der Wegzehrung können an diesem Tag empfangen werden. In den Kathedralkirchen kommt man zum Stundengebet zusammen, den Trauermetten. Wie die Frauen am Grab versammelt man sich, betrauert den toten Christus und betrachtet dabei die Tiefendimension des Pascha: „hinabgestiegen in das Reich des Todes“ 480 . So ist es auch gegenwärtig im Mainzer Dom. Am Karsamstag-Morgen ist Statio am Heiligen Grab in der Nassauer-Kapelle unter dem Ostchor; ein kurzer Gesang erklingt, dann ziehen die Teilnehmer am Stundengebet nach oben in den Ostchor zur Trauermette und den Laudes. Am späten Abend oder zum Morgen hin kommt die Gemeinde wieder zusammen und feiert die Osternacht mit Lichtfeier, Wortgottesdienst, Tauffeier (Taufgedächtnis) und Eucharistiefeier. Zur Zeit des Mainzer Ordinarius war es vom zeitlichen Ansatz wie von den inhaltlichen Elementen anders. Die Feier der Osternacht war im Laufe der Zeit widersinnigerweise immer weiter nach vorne gerückt, auf den Morgen des Karsamstags. Und so finden bereits am Morgen des Karsamstags all die Riten der Osternachtfeier statt, wie wir sie von der nächtlichen Feier kennen: Die Feuersegnung, die Segnung der Osterkerze, der Wortgottesdienst und die Taufe 481 . Das Stundengebet, die Matutin, beginnt um 2 Uhr; die Holzklappern rufen wieder zum Gottesdienst. Eine Rubrik besagt, dass nach der Matutin den ganzen Tag über die Liturgiefarbe weiß ist. 482 . Im Anschluss an die Horen beginnt man die Vorbereitungen für die Feuerweihe im Atrium der Kirche. 5.4.4.1 Die Bereitung und Segnung des Osterfeuers Nach Angaben des LOM wird das neue Feuer aus einem Stein geschlagen. Die Prozession zur Feuersegnung ist begleitet von der Rezitation der sieben Bußpsalmen. In roten Paramenten wird die Benediktion vollzogen, nachdem vorher in der Kathedrale alle Lichter und Lampen gelöscht worden sind. Weihrauchkohlen und Kerzen werden von dem neuen Feuer entzündet, und mit der siebenfachen Litanei (Letania Septena) 483 , die zwei Socii anstimmen, zieht man in den Westchor, wo die Osterkerze gesegnet wird. 479 Vgl. LOM, fol. 36r. 480 Vgl. F.-R. Weinert, Osterfestkreis, S. 80-82. 481 Vgl. fol. 36v: „Sabatho Sancto Pasche.“ 482 Vgl. fol. 36v. 483 Vgl. fol. 37r. Würdtwein, Commentatio, S. 168-170 überliefert den ganzen Text dieser Litanei. Litania septena heißt sie, weil die Anrufungen bis zu siebenmal wiederholt werden („septem vicibus“). Vgl. Jürgen Bärsch, Feier des Osterfestkreises, S.181. Das liturgische Jahr 61 5.4.4.2 Das Osterlob Die Segnung der Osterkerze („cereus paschalis“) 484 erfolgt unmittelbar im Anschluss durch einen Kapitular-Diakon, indem er das Exsultet 485 , den gesungenen Lobpreis auf die Osterkerze, verkündet. Der Kapitular-Diakon schreitet, von Ministranten flankiert in grün-goldener Dalmatika, von der Sakristei und unter dem Gesang Inventor rutili 486 zum Platz der Osterkerze. Dort singt er das Exsultet „wie im Messbuch“; bei der Stelle: Suscipe, sancte Pater, incensi huius sacrificium vespertinum (Nimm, heiliger Vater, dieses abendliche Weihrauchopfer entgegen) fügt er fünf Weihrauchkörner in Kreuzesform in die Osterkerze ein, die die fünf Wundmale Jesu darstellen 487 . Mit Gesang kehrt man zur Sakristei zurück. Der LOM gibt auch die Begründung an, warum der Diakon und kein Priester die Osterkerze weiht und das Exsultet singt: Dem Engel am Grab gleich, ist der Diakon der erste Verkündiger der Auferstehungsbotschaft; ihm steht deshalb die Verkündigung des Osterexsultet, des Preis- und Benedictionsgesangs auf die Osterkerze, zu. Auch erschien der Auferstandene zuerst einer Frau, Maria Magdalena. Er wollte also, dass durch das schwächere Geschlecht („per debiliorem sexum“) den Aposteln die Auferstehung verkündet werde. Außerdem ist der Diakon durch seine Dalmatika als Verkünder der frohen Botschaft gekennzeichnet 488 . Der sich anschließende Wortgottesdienst findet am „pulpitus maior“ inmitten der Kirche statt. Für die alttestamentlichen Lesungen, die Prophetien, trägt der Lektor ein rotes Pallium. Die Lesungen werden in bestimmter Reihenfolge vorgetragen; die erste Lesung trägt der Dekan oder ein älterer Kanoniker („Senior Canonicus“) vor. Es folgt der Antwortgesang (Tractus); die auf die Lesungen folgenden Orationen betet ein Prälat, ebenfalls mit rotem Pallium bekleidet, vom Hochaltar aus 489 . 5.4.4.3 Die Taufwasserweihe Der Sakristan bringt einen roten Chormantel für den intitulierten Kanoniker und mit der „Litania quina“ 490 zieht man jetzt nach Liebfrauen zur Taufe bzw. zur Taufwasserweihe. Die Prozessionsordnung ist genau beschrieben 491 . Der Pfarrer von Sankt Quintin, mit weißer Stola und rotem Chormantel, trägt dabei die Agende für die Taufwasserweihe, die von einem Prälaten vollzogen wird. Man begibt sich zum Taufbrunnen in Liebfrauen, wobei das Chrisam in der Prozession feierlich mitgetragen wird. Der Taufbrunnen ist derjenige, der sich heute im Dom im Nord-Querhaus befindet. Er stammt aus dem Jahr 1328. Die Taufwasserweihe 484 Vgl. fol. 37r. 485 Vgl. fol. 37v. Exsultet heißt die bekannteste Lichtdanksagung an die Osterkerze; benannt nach ihren Anfangsworten Exsultet iam angelica turba caelorum. 486 Es handelt sich hierbei um den dem Aurelius Prudentius († 405) zugeschriebenen Hymnus „ad incensum lucernae“. 487 Vgl. fol. 37v. 488 Vgl. fol. 37r. Vgl. Jürgen Bärsch, Feier des Osterfestkreises, S. 176. 489 Vgl. fol. 37v f. 490 So die Bezeichnung der Litanei, weil die Anrufungen fünffach wiederholt werden. 491 Fol. 37r f.; vgl. Würdtwein, Commentatio, S. 171. Kommentar 62 folgt dem Rituale („ut in libro agende“) und kennt auch das dreimale Eintauchen der Kerze. Der LOM erwähnt, dass die „Ministri“ einen Teil des benedizierten Wassers zur Aspersion in den Gottesdiensten der Osterzeit entnehmen, das ihnen als Osterwasser bis zur nächsten Wasserweihe an Pfingsten zur Verfügung steht. Hier wird die Pentekoste als Einheit sichtbar, die Rückbindung an den Ostertag in den 50 Tagen der Osterzeit. Das Taufwasser wird thurifiziert, und damit ist der Ritus beendet. In Prozession zieht man zum Dom zurück. Man singt dabei die Litania trina, bis man im Chor angekommen ist. Die Choralisten auf dem Lettner singen bei der Ankunft mit „sehr lauter Stimme“ („altissima voce“): Attendite. Der Kantor (Succentor) singt das Kyrie paschale 492 in blauem Pallium; auch die übrigen im Dom verbliebenen Kleriker haben blauen Ornat angelegt (der Weihbischof „alten blauen Damast mit dem Bild der Auferstehung“) 493 . Als Abschluss wird die Vesper gesungen. Eine Notiz besagt, dass heute die Bediensteten des Domes im Haus des Weihbischofs eine Erfrischung erhalten 494 ; es sind die Sakristane, die Stäbler, der Leiter der Schola (Rector Scolarum), der Glöckner (Campanator), die Sakristeidiener, die Choralisten, der Subcampanator, die Diener der Domfabrik und der Diener am Kreuzaltar. Ein letzter Hinweis macht darauf aufmerksam, dass heute noch die Sakristei gereinigt wird 495 . 5.4.5 Die Feier der Osternacht 496 Zum eigentlichen Zeitpunkt der Osternachtfeier - die Nacht vom Karsamstag auf den Ostersonntag - finden wir in Mainz zwei dramatische Elemente: die „Elevatio Hostiae“, die Erhebung der am Karfreitag „bestatteten“ Eucharistie aus dem Heiligen Grab, und die „Visitatio Sepulchri“, das am Ende der Ostermatutin (Ostermette) häufig anzutreffende Osterspiel 497 . 5.4.5.1 Die Erhebung der Hostie („Elevatio Hostiae“) Um 11 Uhr (23 Uhr) wird mit Holzklappern gerufen, denn um Mitternacht soll der eucharistische Leib des Herrn, der am Karfreitag ins Heilige Grab niedergelegt wurde, erhoben werden. Beide Sakristane sollen bereit sein, mit drei gefüllten Rauchfässern für drei ranghohe Priester. Der Dekan und zwei andere Prälaten in weißem Ornat ziehen mit den Weihrauchfässern in Prozession mit Assistenz (Caduceatoren/ Stäbler) zum Heiligen Grab. Zwei Glöckner mit Stangenkerzen gehen der Prozession voran. Der eine Sakristan erwartet die drei Geistlichen vor dem 492 Vgl. fol. 38r; vgl. Jürgen Bärsch, Feier des Osterfestkreises, S. 188. Das Kyrie paschale ist im Processionale (Hs 100) fol. XXXr mit Noten abgedruckt. 493 Vgl. fol. 38r. 494 Vgl. fol. 38r. 495 Ebda. 496 Vgl. fol. 38v: „In sacra nocte paschali“. Vgl. Adam Gottron, Musikgeschichte, S. 29 ff., der die Beschreibung einer solchen Feier für das Liebfrauenstift überliefert; diese stammt sehr wahrscheinlich aus dem Directorium Marianum, abgedruckt bei Würdtwein, Commentatio, S. 176-180. 497 Vgl. Franz-Rudolf Weinert, Erhebung der Hostie aus dem Grab. Osternacht vor 500 Jahren in Mainz Teil II, in: Glaube und Leben 14 (2007), S. 13. Das liturgische Jahr 63 Grab. Ein Prälat erhält vor dem Martinschor 498 eine Stola und einen Chormantel; er geht zum geöffneten Grab, nimmt das Allerheiligste heraus und bringt es zum Hochaltar. Dort wird es inzensiert. Dabei erklingt die Antiphon Cum rex gloriae Christus („Als der König der Herrlichkeit Christus“) 499 , mit verhaltener Stimme gesungen. Es schließt sich die Ostermatutin (Ostermette) an, zu der feierlich geläutet wird 500 . Als Besonderheit gibt der LOM zur Psalmodie an, dass man den Osterpsalm 118 (117) Confitemini Domino quoniam bonus nur bis zum Vers 22 lapidem 501 singt. Es folgt die Homilie (in weiß), an die sich das im Mittelalter häufig anzutreffende Osterspiel anschließt. 5.4.5.2 Das Osterspiel („Visitatio sepulchri“) Während des zweiten Responsoriums der Matutin gehen zwei jüngere Vikare „wie Engel mit roten Alben gekleidet“ zum Heiligen Grab. Sie stellen die Engel des Ostertages da, um dort den „drei Marien“ das Schweißtuch zu übergeben, das der Sakristan beim dritten Responsorium Dum transisset Sabbatum 502 zum Grab trägt. Drei Prälaten oder Senioren, also würdige Kleriker, welche die „drei Marien“ darstellen, gehen nun mit drei Laternen und Büchern zum Grab, um das Schweißtuch (Sudarium) von den Engeln entgegen zu nehmen. Damit beginnt das geistliche Spiel 503 . Die am Grab sitzenden Knaben („Engel“) rufen singend: Quem queritis? („Wen sucht ihr? “). Der weitere Dialog ist im LOM nicht mitgeteilt, aber man darf seinen Hinweis „ut in libris“ so ergänzen: „Jesus von Nazaret“ 504 . Die Engel: „Er ist nicht hier, er ist auferstanden, wie er vorausgesagt hat.“ Die Engel erheben sich und zeigen das Schweißtuch: „Kommt und seht den Ort, wo der Herr gelegen hat.“ Nachdem die „drei Frauen“ von den „Engeln“ das Schweißtuch erhalten haben, gehen sie mit diesem zum Chor der Kathedrale. An den Stufen des Hochaltares wenden sie sich zum Chor und zeigen es dem Volk. Das Spiel geht weiter, das nun in dramatischer Aufteilung die Ostersequenz Victimae paschali laudes als Textvorlage hat. Der Succentor singt: „Sag uns an, Maria, wen sahst du auf deinem Weg“? Der erste Prälat antwortet: „Ich sah das Grab des lebendigen Christus und die Herrlichkeit des Auferstandenen.“ Der zweite Prälat: „Ich sah die himmlischen Zeugen, das Schweißtuch und die Kleidung (des Toten).“ Der dritte schließlich: „Auferstanden ist Christus, meine Hoffnung, er geht den Seinen voraus nach 498 „ante chorum sancti Martini“. 499 Als Ostergesang ist dieses Canticum am frühesten im PRG bezeugt; vgl. Jürgen Bärsch, Feier des Osterfestkreises S. 249; Text bei: Emil Joseph Lengeling, Unbekannte oder seltene Ostergesänge aus Handschriften des Bistums Münster, in: Balthasar Fischer/ Johannes Wagner (Hgg.), Paschatis Sollemnia. Studien zur Osterfeier und Osterfrömmigkeit, Freiburg 1959, S. 213-238, hier S. 215 f. 500 Vgl. fol. 38v: „MOXQUE PULSANTUR MATUTINE SOLLEMNITER.“ 501 Vers 22 lautet: Lapidem, quem reprobaverunt aedificantes („den Stein, den die Bauleute verwarfen“). 502 Vgl. fol. 39r. Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXXVv. 503 Texte und Melodie dieses Spiels finden sich bei Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 30 f.; S. 137 ff. Im Folgenden in deutscher Übersetzung wiedergegeben. 504 So die Antwort im Processionale (Hs 100); vgl. fol. XXXVIv. Kommentar 64 Galiläa.“ Nun fällt der Chor ein: „Der wahrhaftigen Maria von Magdala allein ist mehr Glaube zu schenken“ 505 . Darauf singen die drei Frauen (Marien) gemeinsam: „Der Herr ist vom Grab erstanden, der für uns am Kreuz gehangen. Alleluja.“ Sie legen das Schweißtuch auf den Altar und treten ab. Der Chor greift die Auferstehungsbotschaft auf, indem er feierlich das Te Deum singt. Es folgt das Morgenlob und die Frühmesse 506 . Danach zieht man in Prozession mit Stangenkerzen zur Memorie, wo man den Toten die österliche Botschaft verkündet: Zwei Prälaten singen: „Der Herr ist wirklich auferstanden“ und das Volk antwortet: „Und dem Simon Petrus erschienen. Alleluja“ 507 . Damit ist auch die nächtliche Osterfeier beendet 508 . Auf ihre Weise haben damit die Christen im mittelalterlichen Mainz ihren Glauben an die Auferstehung zum Ausdruck gebracht. Die spielerischen Darstellungen und dramatischen Vollzüge kamen dem Bild- und Schauverlangen des mittelalterlichen Menschen und seinem Wunsch nach realistischem Nachvollzug sehr entgegen und ergänzten, was die hohe Liturgie nicht genügend bot. In einer eigenen gottesdienstlichen Feier konnten die Menschen nachvollziehen, was wir heute wieder gemeinsam in den uralten Formen der Osternachtliturgie feiern können: Dass der Gekreuzigte den Tod im Tod besiegt hat und der Auferstandene uns in das Leben vorausgegangen ist. 5.4.6 Der Ostertag Der Ostertag 509 beginnt um 5 Uhr mit der Prim. Dazu läuten zunächst die „beiden großen Glocken“; dann erklingt, wie an den anderen großen Tagen der Heiligen Woche (Palmsonntag/ Gründonnerstag), die „Creutzglocken.“ Sodann das Chorgeläut zur Prim. 5.4.6.1 Osterprozession und Ostermesse Im Anschluss an die morgendliche Gebetszeit zieht man über den Markt („per Forum“) zur Liebfrauenkirche in genau beschriebener Reihenfolge. Die festliche Prozession vor dem Osterhochamt versinnbildlicht nach Durandus den Gang der Apostel nach Galiläa 510 . Die liturgische Farbe ist weiß bzw. gold. Begleitgesang zur Prozession ist das „canticum triumphale“ Cum rex gloriae („Als der König der Herrlichkeit“) 511 . Im Chor der Kirche von Liebfrauen angekommen, begeht man ein Auferstehungsgedächtnis 512 . Der Cantor stimmt die Antiphon Advenisti desiderabilis an. Ein Prälat schließt sich an mit der Antiphon Dominus de sepulchro. Nun folgt die Terz; danach stimmt der Cantor die Antiphon In die resurrectionis 505 „Credendum est magis soli Maria veraci“. Die Fortsetzung … quam Iudaeorum turbae fallaci „Als der verlogenen Schar der Juden“ fehlt im LOM. Wurde sie ausgelassen? 506 Fol. 39r. 507 Lk 24,34. 508 Vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakramentalien I, S. 735 f. 509 Fol. 39v f. 510 Vgl. Adalbert Kurzeja, Der älteste Liber Ordinarius der Trierer Domkirche (14. Jahrhundert) (LQF 52), Münster 1970, S. 281. 511 Vgl. Emil J. Lengeling, Ostergesänge, S. 215 f. 512 Hermann Reifenberg, Mainzer Dom, S. 305. Das liturgische Jahr 65 an, der die Österliche Antiphon zum Taufgedächtnis Vidi aquam folgt. Dabei aspergiert ein Prälat den Cantor und die oberen Plätze im Chorgestühl, der Vikar die Kleriker auf den unteren Plätzen. Drei Kapitular-Kanoniker beginnen nun den Hymnus Salve festa dies 513 zu singen, und mit der Wiederholung des Hymnus zieht man durch den Kreuzgang zurück zum Dom. Der Organist beginnt zu spielen, wenn die Fahnen der Prozession den Domkreuzgang erreicht haben; er spielt solange, bis die Prozession zum Chor gelangt ist. Mit der Antiphon Sedit angelus ad sepulchrum folgt wieder ein gesungenes Auferstehungsgedächtnis in einer besonderen Vortragsweise; die große Antiphon wird aufgeteilt und die Verse von zwei gegenüberstehenden Chören wechselseitig gesungen. Schließlich erklingt das Responsorium Christus resurgens ex mortuis 514 , wobei die Choralisten vom Lettner aus („super synagogam“) den Vers daraus singen: Dicant nunc Iudaei. Die Ostermesse 515 ist im Gegensatz zur ausführlichen Schilderung der Osterprozession nur kurz beschrieben. Die Messe wird so feierlich wie an den anderen Hochfesten gefeiert. Vier Scholare ministrieren bei der Messe. Zwei in Alben und Dalmatiken singen das Halleluja; zwei in Chormänteln singen das Graduale. Die Non hält man am Ostertag um halb zwölf Uhr, im Anschluss daran ist eine Predigt (Sermo). 5.4.6.2 Die Ostervesper Mit der Ostervesper am Ostersonntag vollendet sich die Österliche Drei-Tage- Feier. Diese Vesper ist im LOM noch einmal besonders festlich gestaltet. Zum einen pflegt man den seit dem Mittelalter bekannten Brauch der „Visitatio fontis“, den Besuch des Taufbrunnens, zum zweiten singen drei Chöre. Den ersten Chor bilden die Choralsänger des Domicellars mit ihrem Ludimagister 516 . Hinter dem Hochaltar beginnen sie das Abendlob mit dem österlichen Kyrie. Darauf der Chor des Domdekans mit dem ersten Vesperpsalm; den zweiten Psalm singt der Chor des Kustos und so wechseln sich die Chöre im Psalmodieren ab. Nach dem dritten Psalm wird das Graduale mit Halleluja gesungen. Darauf folgt das Magnifikat. Der Sakristan bringt nun Chormäntel zum steinernen Pult (Atzmann) für den Chorführer und seinen Socius; der zweite Sakristan bringt eine festliche Chorkappe für den Prälaten, der die Oration spricht. Nun beginnt die Prozession zum Taufbrunnen. Diese Sonderform der Vesper an Ostern mit Taufgedächtnis am Taufbrunnen ist bereits für das Rom des 7. Jhs. bezeugt. Ihr folgt der LOM. Die Chorsänger hinter dem Altar beginnen mit Psalmengesang 517 und die Prozession geht aus dem 513 Hymnus von Venantius Fortunatus (6. Jh.). Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXXIVv. 514 Ein Element aus der griechischen Liturgie; vgl. Adalbert Kurzeja, Liber Ordinarius, S. 281, Anm. 1219; Emil J. Lengeling, Ostergesänge, S. 218. 515 Vgl. fol. 40r. 516 Ebda., fol. 40r. 517 Die liturgische Ordnung hatte folgende Struktur: Antiphon Alleluja; Psalm 113 (112) Laudate pueri Dominum; Antiphon Alleluja; Psalm 114 (113) In exitu Israel. Am Taufbrunnen Versikel und Oration „Herr, bei dir ist die Quelle des Lebens“ und eine Kollekte. Auf dem Rückweg das Responsorium Sedit Angelus, und wieder im Chor der Kirche das Responsorium Christus resurgens. Vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 79. Kommentar 66 Dom zur benachbarten Liebfrauenkirche, die dem Dom als Taufkirche diente. Der LOM bezeugt diese Form des Taufgedächtnisses für die ganze Osteroktav 518 . Der Sinn dieser Ostervesper ist klar: In dankbarer Freude will man die heilige Stätte ehren, die an Ostern wiederum für die jüngsten Glieder der Gemeinde zum Quell des Lebens geworden ist. Zugleich aber wird dieser Zug zum Taufbrunnen für alle Getauften zur dankbaren Tauferinnerung, denn an irgendeinem früheren Ostern haben ja sie und viele in diesem Taufbrunnen das neue Leben empfangen 519 . Mit der Ostervesper ist die Feier des Lebens, Sterbens und der Auferstehung Christi vollendet und die „Selige Pentekoste“ beginnt 520 . 5.5 Die Feier der Pentekoste Ostern wird nicht einen Tag lang gefeiert, nicht nur eine Woche, sondern eine ganze „Woche von Wochen“, bis es am 50. Tag, dem Pfingsttag, beschlossen wird. Die Zeitspanne der 50 Tage geht auf biblischen Ursprung zurück. Die Christen orientieren sich an dem jüdischen Pessah- und Schawuotfest. In diesem zeitlichen Rahmen hat Jesus heilsgeschichtliche Taten vollbracht: Er starb an einem Pessah- Fest, er erstand am ersten Wochentag nach dem Fest von den Toten, er erschien den Jüngern und verlieh den Geist in der Zeitspanne zwischen der Auferstehung und dem Pfingstfest. 5.5.1 Die Osteroktav und die Osterzeit Ähnlich wie es zu einer Entfaltung der Osternachtfeier zur Österlichen Drei-Tage- Feier (Triduum Sacrum) bzw. zur Heiligen Woche kam, so bildete sich innerhalb der Pentekoste ebenfalls eine weitere geprägte Zeit aus: die Osteroktav. Eine solche Oktav ist bereits im vierten Jahrhundert sicher bezeugt 521 . Die Osterwoche war den in der Osternacht Getauften in besonderer Weise gewidmet. In Form der Mystagogie wurden sie tiefer in die Bedeutung der Initiationssakramente eingeführt 522 . Liturgisch ist in Jerusalem die Osteroktav erstmals bezeugt. Nach Angaben des Armenischen Lektionars (5. Jh.) wurden in dieser Woche die verschiedenen Erscheinungsberichte des Auferstandenen gelesen 523 . In Mainz ist die Feier der Osteroktav dadurch ausgezeichnet, dass man in der Osterwoche täglich zum Taufbrunnen in der Liebfrauenkirche zieht, um dort das Taufgedächtnis in der gleichen 518 Mit Ausnahme des Samstags. 519 Vgl. Balthasar Fischer, Formen gemeinschaftlicher Tauferinnerung im Abendland, in: Albert Gerhards/ Andreas Heinz (Hgg.), Redemptionis mysterium. Studien zur Osterfeier und zur christlichen Initiation, Paderborn 1992, S. 141-150; hier: S. 143. 520 Der LOM fügt an dieser Stelle das Ritual des vom Erzbischof selbst gefeierten Pontifikalamts ein: fol. 40v - 41v. 521 Das erste Zeugnis gibt Asterios der Sophist. Die Psalmenpredigten, die er an den jeweiligen Tagen der Oktav hält, sind an die Neugetauften gerichtet. 522 Vgl. Cyrill von Jerusalem, Mystagogische Katechesen, Georg Röwerkamp (Hg.), (Fontes Christiani 7), Freiburg 1992. Vgl. Ambrosius von Mailand, Über die Sakramente bzw. Über die Mysterien, Josef Schmitz (Hg.), (Fontes Christiani 3), Freiburg 1990. 523 Vgl. Codex Arménien Jérusalem, in: A. Renoux (Hg.); Le Codex Arménien Jérusalem 121, in: Patrologia Orientalis 36, S. 139-388. Das liturgische Jahr 67 Weise wie am Ostertag zu halten 524 . An den Sonntagen bis Christi Himmelfahrt verwendet man das Messformular des Ostersonntags (Resurrexi) 525 ; an Stelle des Asperges me beim sonntäglichen Taufgedächtnis die Antiphon Vidi aquam 526 . Wegen der Österlichkeit entfällt an den Freitagen der Osterzeit das Responsorium Tenebrae 527 . An allen Samstagen der Osterzeit ist Prozession zum Eisenchor mit Kreuz und Leuchtern 528 . Am Ende der Osteroktav (nach dem Sonntag „Quasimodo geniti“) erhält der Altar einfache, werktägliche Tücher 529 . In der Woche nach dem zweiten Sonntag nach Ostern („Misericordia Domini“) 530 wird das Bannfasten gehalten 531 . Der Sonntag vor Christi Himmelfahrt („Vocem Iocunditatis“) wird im LOM als letzter Ostersonntag („ultimum pascha“) gefeiert 532 ; mit ihm endete einst die Osterzeit. Mit Weihwasser zieht man vom Stiftszum Eisenchor durch den Kreuzgang, „wie an Allerseelen üblich.“ Tags darauf beginnen die Bitttage 533 . Eine abschließende Notiz besagt, dass am letzten der drei Bitttage, während des Stationsgottesdienstes in St. Peter, der Sakristan für das nachfolgende Hochfest Christi Himmelfahrt den Altar weiß zu schmücken hat. 5.5.2 Das Fest Christi Himmelfahrt Das Fest am 40. Tag nach Ostern wird mit einer Vigil eingeleitet 534 . Es hat den Festrang „maius duplex“ und intituliert die Kanoniker im „oberen Chorgestühl“. Zur Matutin wird um 3 Uhr geläutet, zur Prim um 6 Uhr. Nach dem ersten Schlag läutet die „Creutz-Glocken“ mit drei Zügen, d. h. dreimal. Die Stiftskirchen versammeln sich wieder alle im Dom. Gemeinsam zieht man in Prozession zum Stephansberg 535 . Die Prozession versinnbildlicht den Gang Christi zum Ölberg, von dem er in den Himmel aufgefahren ist. In der Kirche Sankt Stephan singt man die Terz und feiert gemeinsam die Messe; die Stiftsherren von St. Stephan stehen diesen Gottesdiensten vor 536 . Nach der Rückkehr in den Dom singt man im Stiftschor die Sext. Nach der Non (11.30 Uhr) rufen die Glocken zur Predigt („ad sermonem“). Der Sonntag nach Christi Himmelfahrt („Dominica Exaudi“) 537 kennt die übliche österliche Weihwasserzeremonie. Am Donnerstag dieser Woche wird der 524 Vgl. fol. 42r. 525 Vgl. fol. 42v. 526 Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XXXVIIIr. 527 Fol. 42r. 528 Ebda. 529 Vgl. fol. 42v. 530 Fol. 47v. 531 Vgl. Gliederungspunkt 5.5.5. 532 Vgl. fol. 55r. 533 Ebda. Vgl. Gliederungspunkt 5.5.6. 534 Vgl. fol. 55v. 535 Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 37, überliefert die dabei gesungenen Prozessionsgesänge. 536 Vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakamentalien I, S. 746. 537 Fol. 56r. Kommentar 68 Oktavtag des Himmelfahrtsfestes gefeiert. Am Freitag wird nach der Vesper der Altar für das bevorstehende Pfingstfest mit roten Tüchern geschmückt 538 . 5.5.3 Das Pfingstfest 5.5.3.1 Die Pfingstvigil Das Pfingstfest ist mit einer Vigil versehen 539 . Der Altar ist mit kostbaren, roten Ornaten ausgestattet; die Gesänge werden „ferialiter“, aber „sub nota solenni“ vollzogen 540 . Um 8 Uhr wird zur Prim geläutet, anschließend folgen Terz und Sext. Zum Wortgottesdienst der Messfeier der Pfingstvigil, die also am Samstag Vormittag stattfindet, macht der LOM folgende Angaben: Zu den vier alttestamentlichen Lesungen (Prophetien) werden rote Chormäntel getragen. Wie bei der Ostervigil werden die Lesungen von verschiedenen Lektoren vorgetragen. Auf die Lesung folgt der entsprechende Tractus und die Oration, die ein Prälat vom Altar aus spricht 541 . Damit hat der Wortgottesdienst die Struktur wie in der Osternacht: Wort (Lesung) - Antwort (Gesang) - Gebet. Die erste Lesung, Gen 22,1-19 Temptavit deus Abraham, trägt der Dekan vor; die zweite Prophetie, Dtn 31,22-30 Scripsit Moyses, der Scholaster. Die dritte Lesung, Jes 4,1-6 Apprehendent septem mulieres, wird vom Kantor und die vierte Lesung, Bar 3,9-38 Audi Israel, durch den ältesten Kanoniker gelesen 542 . Auf die alttestamentlichen Prophetien der Pfingstvigil folgt die Prozession zur Taufwasserweihe nach Liebfrauen; auf dem Weg wird der Prozessionshymnus Rex sanctorum angelorum gesungen. Die Prozession und die Taufwasserweihe haben die gleiche Ordnung wie bei der Feier der Ostervigil. Nach dem Vers Mitte sanctum wird die Wasserweihe vollzogen, wie es die Agende angibt. Danach zieht man unter Gesang der Allerheiligenlitanei zurück zum Chor des Domes. Dort angekommen, stimmt der Kantor das Kyrie paschale an. Es folgt die feierliche Messliturgie in rotem Messornat, aber ohne silberne Bücher („absque libris argenteis“) und ohne Inzens 543 . 5.5.3.2 Der Pfingsttag Der Pfingsttag 544 hat den Festrang „maximum duplex“, suspendiert „per se“ und hat die älteren Kanoniker als Liturgen verzeichnet. Er ist „festum capparum“. Die liturgische Farbe ist rot (und blau). Den Auftakt des Festes bildet die Erste Vesper, die um 1 Uhr „post prandium“ (d. h. am Samstag, 13 Uhr) eingeläutet wird. Vor der Eröffnung der Vesper singt man die Antiphon Veni Sancte Spiritus knieend. Am Ende der Vesper zieht man in Prozession zum Taufgedächtnis nach Liebfrauen; dabei erklingt der Hymnus Rex sanctorum. Nach der Rückkehr in den Dom erklingt 538 Ebda., „die best leisten“. 539 Vgl. fol. 56v. „Vigilia Penthecostes“. 540 Vgl. fol. 56v; es singt nur ein Sänger, aber mit feierlicher Melodie. 541 Die Orationen verzeichnet Jürgen Bärsch, Feier des Osterfestkreises, S. 307. 542 Die Lesungen entsprechen der römischen Leseordnung. 543 Vgl. fol. 57r. 544 Ebda. Das liturgische Jahr 69 erneut die Antiphon Veni Sancte Spiritus 545 . Es folgt die Komplet, ohne nähere Zeitangabe. Zur Matutin wird um 2 Uhr in der Frühe mit „Schreck“ geläutet. Nach einer Pause betet man um 6 Uhr die Prim. Im Anschluss zieht man „wie an Ostern“ nach Liebfrauen, wo die Terz gebetet und der Weihwasserritus gehalten wird. Die Prozession kehrt zum Dom zurück, wo man die Messe festlich feiert. Am Ende der Zweiten Pfingstvesper zieht die Prozession (mit roten Fahnen) wie an Ostern zum Taufbrunnen in die Liebfrauenkirche. Nach der Antiphon Domine, apud te est fons vite“ und dem Gebet kehrt man in den Dom zurück. Die Komplet beschließt das Hohe Pfingstfest. Am Freitag nach Pfingsten (am Abend), werden über den roten Altartüchern kostbare blaue Tücher angebracht. Diese verbleiben dort bis zum Dienstag nach dem Dreifaltigkeitsfest, wenn dann wegen des Fronleichnamfestes bzw. des Bonifatiusfestes wieder nur rote Altartücher verwendet werden 546 . In die Feier der Pentekoste fallen einige bedeutsame liturgische Feiern, die der LOM wie folgt erwähnt. 5.5.4 Das Fest der Lanze und Nägel Am Freitag nach dem Oktavtag von Ostern feiert die Mainzer Kirche das Fest der Lanze und Nägel 547 . Dieses Fest geht auf die Überbringung der einst im Kaiserschatz verwahrten heiligen Lanze an Kaiser Karl IV. nach Prag zurück. Das Fest wurde mit Bewilligung des Papstes Innozenz VI. (13. Februar 1353) für Deutschland und Böhmen eingeführt und nach Rückführung der Lanze nach Nürnberg (Aufbewahrungs- und Vorweisungsort der Reichsinsignien) von Papst Martin V. am 31. Dezember 1423 für Deutschland neu bestätigt. Nach Franz Falk bestand dieses Fest in der Diözese Mainz seit der Einführung 1353 548 ; für eine zweimalige Begehung des Festes (zusätzlich am ersten Freitag in der Fastenzeit) gibt es im LOM keine Hinweise. Wegen des im Ostchor des Domes befindlichen Kreuzaltars zieht man nach der Ersten Vesper in Prozession mit Kreuz und Leuchtern zum Eisenchor; dabei trägt man rote liturgische Gewänder und singt Gesänge zur Kreuzverehrung 549 . 5.5.5 Das Bannfasten Das Bannfasten 550 , eine Form des Sonderfastens, wurde in Mainz zweimal im Jahr gehalten: in der Woche nach dem Zweiten Sonntag nach Ostern („Misericordia 545 Fol. 57v. Vgl. Processionale (Hs 100) fol. XLVIr. 546 Vgl. fol. 59r. 547 Fol. 47r. Das Fest wird auch heute noch in einigen Diözesen gefeiert, so z. B. in der Erzdiözese Bamberg; im Bamberger Dom als gebotener Gedenktag, in der Diözese als nichtgebotener Gedenktag. 548 Vgl. Franz Falk, Die Einführung des Festum lanceae et clavorum sive armorum Christi, in: Der Katholik 23,1 (1883), S. 544-546; hier: S. 545. 549 Vgl. fol. 47r: Responsorium O crux benedicta; Antiphon O crux gloriosa (ebda.). 550 Zum Bannfasten vgl. Peter Bruder, Das Bannfasten oder „Jejunium bannitum“, in: Pastor bonus 13 (1900/ 01), S. 550-556; Würdtwein, Commentatio, S. 199 und 269, der, nach seiner Angabe, den alten Mainzer Ritus wiedergibt; vgl. Theodor Klein, Prozessionsgesänge, S. 39. Kommentar 70 Domini“) und in der Woche nach dem 20. Sonntag nach Pfingsten („Salus populi“), jeweils am Montag, Mittwoch und Freitag. Eingeführt waren diese gebotenen Fasttage „wegen der Sterbepest, die vor undenklicher Zeit Stadt und Erzdiözese heimgesucht und furchtbar unter den Menschen und Tieren gewütet hatten“ 551 . Am Montag ging nach der Prim die Prozession nach St. Johannis; dem Bußcharakter entsprechend trug man ein kupfernes Kreuz mit. Es folgten, nachdem die Prozession dort angekommen war, Terz, Messe und Sext. Danach kehrte die Prozession mit der Allerheiligenlitanei wieder zum Dom zurück. Das Chorgebet im Dom hielten die Kanoniker von Sankt Johannes. Am Mittwoch war Statio in Liebfrauen; die Ordnung war wie am Montag; das Chorgebet im Dom hielten die Kanoniker von Liebfrauen. Am Freitag war zunächst Messe der Bruderschaft („Missa Fraternitatis“), danach Statio in Sankt Mauritius; die Ordnung war wie am Montag; das Chorgebet im Dom hielten die Kanoniker von Sankt Stephan 552 . 5.5.6 Die Bitttage Der 25. April, das Fest des Evangelisten Markus, ist zugleich der „Große Bitttag“ („Letania Maior“), der nach der Erklärung des LOM 553 auf die Päpste Pelagius bzw. Gregor den Großen zurückgeht. Zur Matutin wird um 4 Uhr geläutet, zur Prim um 6 Uhr, danach ertönt die „Creutz-Glocken.“ Nach der Messfeier zum Fest des heiligen Markus formiert sich die Bittprozession nach St. Stephan. Dort wird die Terz gesungen und die Messe vom Bitttag gefeiert; nach der Sext zieht man zur Kathedrale zurück. Den Chordienst im Dom übernehmen die Stiftsherren von St. Stephan 554 . Die drei Bitttage vor dem Fest Christi Himmelfahrt, „Litaniae minores“ oder „Dies Rogacionum“ 555 , gehen auf Bischof Avitus von Vienne zurück, der sie anordnete, als um das Jahr 470 die Kirche von Vienne von vielfältigen Plagen heimgesucht wurde; sein Nachfolger, Bischof Mamertus, führte sie verbindlich ein. Die damit verbundenen Bittprozessionen bürgerten sich im ganzen Frankenreich ein und kamen unter Papst Leo III. um 800 auch in die römische Liturgie. Für Deutschland schrieb sie eine Synode von Mainz 813 vor 556 . Der LOM überliefert die Bittprozessionen an den Tagen vor Christi Himmelfahrt als Stationsgottesdienste: am Montag in der St. Ignaz-Kirche, am Dienstag in St. Stephan, am Mittwoch in St. Peter 557 . 551 Vgl. Andreas L. Veit, Volksfrommes Brauchtum, S. 123. 552 Vgl. fol. 47v; 118 v. 553 Vgl. fol. 51r/ 51v. 554 Vgl. fol. 51v; vgl. Th. Klein, Prozessiongesänge, S. 32. 555 Vgl. fol. 51v; 55r. 556 Vgl. Joseph Braun, Liturgisches Handlexikon, S. 168. 557 Vgl. fol. 55r. Vgl. Adam Gottron, Die Stationsfeiern in Mainzer Stiften, in: Mainzer Zeitschrift 48/ 49 (1953/ 54), S. 19-26; hier S. 21. Das liturgische Jahr 71 5.6 Nachösterliche Herrenfeste 5.6.1 Das Dreifaltigkeitsfest 558 Nach Peter Browe ist dieses nachösterliche, am Sonntag nach Pfingsten gefeierte Herrenfest für Deutschland in Mainz mit am frühesten belegt: für die Liebfrauenkirche im Jahr 1268, für den Dom 1293 559 . Der LOM klassifiziert es als „festum maius duplex“. Die Kanoniker im oberen Chorgestühl werden intituliert (aufgesteckt), d. h. sie haben liturgischen Dienst. Die liturgische Farbe ist blau 560 . Zur Komplet am Vorabend singt man den Hymnus Te lucis ante terminum „sollemniter cum nota sollemni“. Um 2 Uhr in der Frühe wird zur Matutin geläutet, um 6 Uhr betet man die Prim. Im Anschluss zieht man „wie an Pfingsten“ zur Liebfrauenkirche. In diesem Zusammenhang ist sehr detailliert der Prozessionsweg bzw. die Prozessionsordnung beschrieben 561 . In Liebfrauen betet man die Terz, es wird Taufgedächtnis „wie an Ostern“ gehalten und mit dem Hymnus Salve festa dies kehrt man über den Kreuzgang zur Kathedrale zurück. Im Dom zelebriert man feierlich die Heilige Messe 562 . 5.6.2 Das Fronleichnamsfest Am Donnerstag nach Dreifaltigkeitssonntag, am 60. Tag nach Ostern, feiert die Kirche das Fronleichnamsfest. Der Donnerstag schlägt den Bogen zum Gründonnerstag, dem Tag der Einsetzung der Eucharistie. „Fronleichnam“ ist der traditionelle Titel für dieses Fest; im Lateinischen und im LOM wird es „Festum Corporis Christi“ genannt 563 . Am 11. August 1264 hatte Papst Urban IV. mit der Konstitution Transiturus de hoc mundo das Fest für die Gesamtkirche eingeführt. Es sollte der Verherrlichung des Transsubstantiationsdogmas von 1215 dienen. Die Konstitution wurde zwar vom Papst publiziert, aber nicht überall angenommen und durchgeführt. Auf dem Konzil von Vienne (1311/ 12) musste die Beobachtung des Festes sogar streng befohlen werden. Um das Fest populär zu machen, verfügte Papst Johannes XXII. im Jahre 1316, dass an Fronleichnam das allerheiligste Sakrament in höchst feierlicher Prozession durch die Straßen der Städte und Gemeinden getragen werden könne. Während Stundengebet und die Messfeier (Gebete und Hymnen des hl. Thomas von Aquin) genau vorgeschrieben waren, überließ man die Gestaltung der Prozession der Frömmigkeit von Klerus und Volk. Von da an war die Feier des Festes in der ganzen Kirche gesichert. Die Prozession breitete sich in allen Ländern rasch aus. Auch in Mainz wurde sie bald 558 Fol. 60r. 559 Peter Browe, Zur Geschichte des Dreifaltigkeitfestes, in: ALw 1 (1950), S. 65-81, hier S. 77. 560 „ornatus blavius preciossissimus“. 561 Fol. 60r. Vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 52. 562 Vgl. fol. 60v. 563 Vgl. fol. 61v. Seit der Kalenderreform (1969) heißt das Fest offiziell: Hochfest des Leibes und Blutes Christi. Zu dieser Erweiterung kam es, weil man bei der Reform des Kirchenjahres das alte Fronleichnamsfest von 1264 mit dem Heiligen-Blut-Fest von 1849, das früher am 1. Juli gefeiert wurde, zu einem Fest vereinte. Kommentar 72 eingeführt. Für das Erzbistum Mainz ist das Fronleichnamsfest früh bezeugt 564 , für die Stadt Mainz bereits 1283 im Benediktinerkloster Sankt Jakobus, ferner im Augustinerchorherrenstift Schiffenberg bei Gießen (1296), in Erfurt (1304? ), in den Klöstern Schmerlenbach (1305), Weißenstein (vor 1306), Annaberg (vor 1308) und in der Pfarrkirche Siegen (1311). Im Mainzer Dom wurde das Fronleichnamsfest zwischen 1315 und 1318 zum ersten Mal gefeiert. Der LOM beschreibt ausführlich (fol. 61v - 64v) das „Festum Corporis Christi“, wie es zur Zeit des Erzbischofs Albrecht von Brandenburg begangen wurde. Es hat den liturgischen Rang „maius duplex“ und suspendiert nicht; die Kanoniker sind zum liturgischen Dienst eingeteilt. 5.6.2.1 Der Vortag des Fronleichnamsfestes Am Vortag, der ebenfalls feierlich als „Vorfest“ („profestum“) 565 begangen wird, werden in aller Frühe („summo mane“) die Fahnen vorbereitet, die man auch an den Bitttagen vor Christi Himmelfahrt benutzt, sowie weitere kostbare Fahnen, ferner Leuchter und Schellen. Im Hochamt („Summa Missa“) wird eine besondere Hostie konsekriert. Nach der Elevation der Hostie und des Kelches stellt der Sakristan eine kostbare Monstranz auf den Altar und der Zelebrant setzt unmittelbar nach der Kommunion die konsekrierte Hostie ein. Der Sakristan, mit Stola bekleidet, trägt unter Schweigen die Monstanz an ihren Aufbewahrungsort. Während der Ersten Vesper des Festtages, die um ein Uhr am Nachmittag des Vortages stattfindet, wird nach dem Gesang des Hymnus Tantum ergo zunächst der Chor und dann das Volk mit der Monstranz gesegnet 566 . Während der Matutin, zu der um vier Uhr nachmittags geläutet wird, kommen die Arbeiter der Domfabrik in die Sakristei; es sind: der Rüstmeister, der Glaser, der Leiendecker, der Kerzenmacher, der Wardein 567 , der Zimmermann, der Steinmetz, und der Schmied. Sie schmücken alle Reliquien, die man am nächsten Tag bei der Fronleichnamsprozession mitträgt und stellen sie auf Traggestellen zurecht. Der Magister der Domfabrik gibt ihnen Eier, Brot und Käse zur Stärkung; auch den Sakristanen, Stäblern und Scholaren etc. 568 . Nach der Matutin richten die Sakristane den Tisch (Altartisch) inmitten der Kirche mit roten und goldenen Antependien, auf den ein Prälat das eucharistische Sakrament stellt, wobei er dreimal singt: Ego sum lux mundi. 564 Vgl. Peter Browe, Die Ausbreitung des Fronleichnamsfestes, in: JLW 8 (1928), S. 107-143; Ders., Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, München 1933, bes. S. 70-88 und S. 91-121. 565 „In Profesto Corporis Cristi“; vgl. fol. 61v f. 566 Vgl. fol. 61v. 567 Goldschmied. Im LOM ist ihre Aufzählung durch das Schriftbild und beigefügte Wappen hervorgehoben. 568 Vgl. fol. 62r. Das liturgische Jahr 73 5.6.2.2 Der Fronleichnamstag Der eigentliche Fronleichnamstag 569 beginnt mit der Feier der Frühmesse („Missa sub Laudibus“); sie beginnt Viertel vor 5 Uhr und muss um fünf Uhr (! ) zu Ende sein. Während der Prim (5 Uhr) trägt der Sakristan das Allerheiligste zum Altar. Dabei singt man wie am Vortag in der Vesper Tantum ergo. Die Prozession beginnt nach der Prim. 5.6.2.3 Die Fronleichnamsprozession Die älteste liturgische Quelle für die Feier des Fronleichnamsfestes in Mainz (Messfeier/ Stundengebet/ Prozession) findet sich in der Handschrift 3 der Martinusbibliothek, dem „Präsenzbuch“ des Mainzer Domkapitels („Liber fundationum et presentiarum“) 570 . Fol. 7-8 gibt eine sehr ins Einzelne gehende Beschreibung der Fronleichnamsprozession („Processio in die Corporis Christi“) wieder. Fol. 202 enthält ebenfalls sehr sorgfältig geschriebene Vorschriften für die liturgische Feier des Festes und seiner Oktav 571 . Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale hat diese älteste Fronleichnamsprozession aus der Handschrift 3 als „alia processio“ vollständig übernommen 572 . Diese älteste Fronleichnamsprozessionsordnung ist auch dadurch höchst interessant, dass sie eine genaue Beschreibung des Prozessionsweges enthält, der im Grunde wie heute eine um den Dom und innerhalb der Stadt verlaufende Prozession darstellt. Ein Anhaltspunkt für die Datierung dieser ältesten Fronleichnamsprozession ergibt sich daraus, dass am Schluss der Ordnung ein Ablass erwähnt wird, den Erzbischof Konrad von Weinsberg (1390-1396) allen Teilnehmern der Prozession verliehen hat, „was einigermaßen zu dem Schlusse berechtigt, dass die Prozession, woran der Ablass geknüpft worden, in unveränderter Form sich seit den Tagen des Erzbischofs Konrad erhalten hatte. In diesem Falle wäre dann die Prozession bereits vor dem Jahr 1400 in Gebrauch gewesen“ 573 . 5.6.2.4 Die Fronleichnamsprozession nach dem LOM 574 Der LOM bringt jedoch zunächst die zu seiner Entstehungszeit aktuelle Prozessionsordnung, bei der in besonderer Weise die reichen Schätze präsentiert werden, die der Mainzer Dom dem prunkliebenden Kardinal Albrecht von Brandenburg 569 Fol. 62r f. 570 Vgl. Einleitung. 571 Vgl. Peter Bruder, Die Fronleichnamsfeier zu Mainz um das Jahr 1400, in: Der Katholik (1901), I, S. 489-507, hier S. 492. 572 Siehe Gliederungspunkt 5.6.2.5. 573 Vgl. Friedrich Schneider, Wie man in alten Tagen die Fronleichnamsprozession in Mainz gefeiert hat, in: Rheinische Blätter für Unterhaltung und gemeinnütziges Wirken (Beiblatt zum Mainzer Abendblatt) Nr. 122 vom 28. Mai 1864, S. 487-488 (Teil I); Teil II: ebda., Nr. 123 vom 29. Mai 1864, S. 490-492; hier S. 487. Vgl. Heinrich Schrohe, Zur Geschichte der Mainzer Fronleichnamsprozession (Sonderdruck aus dem Mainzer Journal Feierstunde), Mainz o. J. 574 Vgl. fol. 63r - 64r. Kommentar 74 verdankte 575 . Die Prozession wird zu früher Stunde, vor dem eigentlichen Festtagsgottesdienst, d. h. vor der Messe, begangen. Die Prozession zieht aus dem Dom in genau angegebener Reihenfolge; außer dem Altarsakrament in der Monstranz werden bei dieser Fronleichnamsprozession vor allem Reliquien und Bilder („imagines“) von Heiligen mitgeführt, die von Scholaren der Domschule und der verschiedenen Sekundarkirchen getragen werden. Es sind im einzelnen 576 die Reliquien bzw. Bilder der Unschuldigen Kinder, der Heiligen Sabina, Agalisa, Johannes des Täufers, Lucia und Cecilia, Elisabeth und Agnes, Martha, Cyriacus, Lazarus, Beda und Benedikt, Decencius, Vitus und Modestus, Erasmus, Martha, Chrysogonus, Aureus, Pankratius und Georg, Anna, Cäcilia, Ursula, sowie der Bischofsstuhl des hl. Martin 577 . An dieser Stelle der Prozession folgen die Reliquien-Monstranzen von Liebfrauen und die der hl. Bilhildis, der Finger des Täufers Johannes 578 , die Reliquien des hl. Merkurius, Adalbert, Martin, ein Bild der Mutter Gottes 579 . Hinter den Reliquien werden große Stangenkerzen getragen. Darauf folgen Vikare, Kanoniker und Prälaten, alle in Chormänteln mit ihren eigenen Reliquien und Kränzen. Nach den Domherren folgen als „Engel“ verkleidete Kinder, die Stäbler, schließlich die Sakristei-Diener, davon einer mit einer Laterne, der andere mit Schellen. Es folgen zwei Rosen streuende Vikare in grünen Dalmatiken, danach zwei Ministranten. Sodann folgt der Prälat mit dem Allerheiligsten, dahinter vier weltliche Richter mit weißen Stäben jeweils seitlich vor und hinter dem Allerheiligsten. Der Verlauf des Prozessionsweges wird nicht mitgeteilt; es heißt, dass man aus dem Dom auszieht bis zum Markt (Forum), wo Arbeiter mit dem Himmel, „Gebelck“ genannt 580 , stehen und den Prälaten erwarten, der das Allerheiligste trägt. Stationen auf dem Weg sind ebenfalls nicht erwähnt. Nach der Prozession kehrt man in den Dom zurück. Bei der sich anschließenden Messe stehen die Reliquien am Altar 581 . Beim Singen der Fronleichnamsequenz Lauda Sion Salvatorem, beim Vers Ecce panis angelorum, dreht sich der Zelebrant mit dem Sakrament zum Chor und gibt den eucharistischen Segen. Nach der Messe betet man die Sext; nach dem Mittagessen wird die Non gesungen. In der Oktav des Fronleichnamsfestes wird täglich eine Messe vom Altarsakrament gefeiert. Am Oktavtag selbst werden Stundengebet und Messe in gleicher feierlicher Weise wie am Festtag begangen 582 . 575 Vgl. Friedrich Schneider, Wie man in alten Tagen, S. 487. 576 In der vom LOM angegebenen Reihenfolge; vgl. fol 63r f. 577 „Sedem divi Martini“. Vgl. fol. 63v. 578 Zur Legende dieser Fingerreliquie vgl. fol. 101v. 579 Fol. 64r. 580 Ebda: „tectura vulgariter gebelcken“. 581 Vgl. fol. 64v. 582 Vgl. fol. 64v. Das liturgische Jahr 75 5.6.2.5 Die ältere Prozessionsordnung 583 Der LOM überliefert, wie oben gesagt, auch die ältere, aus Hs 3 stammende Fronleichnamsprozession. Sie unterscheidet sich in ihrem zeitlichen Ablauf nur unwesentlich von der späteren; z. B. findet die Frühmesse, hier als „Pfarrmesse“ bezeichnet, bereits um vier Uhr morgens statt. Nach der Prim um fünf Uhr versammeln sich die Kleriker aus Liebfrauen, Sankt Johannes, Mauritius, sowie alle, die an der Prozession teilnehmen wollen. Gegen 6 Uhr beginnt die Prozession. Auch bei dieser Prozession werden Reliquien mitgetragen; sie sind jedoch nicht im einzelnen genannt 584 . Aufschlussreich ist der Prozessionsweg, der bei dieser Ordnung angegeben wird: Man zieht aus dem Dom durch die „Apotheker“, d. h. durch die Gegend vom Markt bis zum Fischtor, in der sich die sogenannten „Kräme“ befanden 585 . Hinter der Liebfrauenkirche geht die Prozession zum Heumarkt, durch die Grebengasse 586 zum Kloster Heilig Grab, durch die „Betzelgass“ und die Kannengießergasse 587 ; schließlich der Rückweg durch die obengenannten „Apotheker“ zum Dom. In der Prozession, so ist noch vermerkt, gehen Schellenträger, die beim Betreten von Plätzen und Gassen zu schellen haben, jedoch so, dass die Sänger oder Musiker dabei nicht gestört werden. Mit den großen Glocken des Domes wird beim Auszug und bei der Rückkehr geläutet. Im Dom gibt der Prälat, der die Monstranz getragen hat, mit derselben den Segen. Die Kleriker der anderen Kirchen gehen nun in ihre Kirchen zurück, um dort die heilige Messe zu feiern. Im Dom folgt die Terz und das feierliche Hochamt mit Orgelbegleitung 588 . 5.7 Weitere besondere Feste 5.7.1 Das Kirchweihfest Am 4. Juli 1239 fand die zweite Domweihe durch Erzbischof Siegfried III. von Eppstein statt. Seither feiert die Mainzer Kirche die Dedikation des Gotteshauses an diesem Tag. Zur Zeit des LOM wird der Dom bereits am Abend des 2. Juli mit rotem Ornat „wie an Weihnachten“ geschmückt 589 , acht Fahnen werden um den Altar aufgestellt, sowie zwei kupferne Kreuze mit Fahnen auf den Lettner. Das Kirchweihfest hat den Rang „maximum duplex“, es ist „festum capparum“, die Kapitulare tragen Chormäntel zur Vesper und Messe und das Fest suspendiert per se. Nur höhere Kapitulare werden für den liturgischen Dienst intituliert, und 583 „SEQUITUR ALIA PROCESSIO“. Vgl. fol. 65r - 66r. Vgl. dazu Peter Bruder, Die Fronleichnamsfeier zu Mainz um das Jahr 1400, in: Der Katholik 81 (1901) I (= 3 F. 23. Bd.), S. 489-507, der eine Übersetzung wiedergibt. 584 Vgl. fol. 65r. 585 Vgl. Heinrich Schrohe, Zur Geschichte der Mainzer Fronleichnamsprozession, S. 14, Anm. 24. 586 Vicus Comitum, also eigentlich „Grafengasse“. 587 Vicus Cantrifusorum; es handelt sich um die heutige Schusterstraße. 588 Vgl. fol. 66r. 589 Vgl. fol. 78v; 79v: „In Profesto Dedicacionis“. Kommentar 76 zur Messfeier ist der Bischof anwesend 590 . Zur Ersten Vesper wird um zwölf Uhr mittags mit allen Glocken „Duppel-Schreck“ geläutet. Am Ende der Vesper zieht man in Prozession zum Eisenchor. Die Matutin beginnt um 4 Uhr nachmittags und dauert bis 7 Uhr. Zur Prim wird am Morgen um 5 Uhr 30 geläutet 591 . Es schließt sich die Festmesse an mit genau beschriebener Aspersionsordnung. Eine Notiz macht auf den Brauch aufmerksam, Reliquien auf einem Tisch hinter dem Altar aufzustellen und zwar in der Ersten Vesper, bei der Messfeier und in der Zweiten Vesper bis zum Ave-Maria-Läuten. Es handelt sich bei den Reliquien um das Haupt des Aureus und den Arm der Iustina, das Haupt der Afra und den Arm des Nazarius 592 , den Finger des Täufers Johannes, den Arm des Bonifatius, das Haupt der Margarethe, sowie den Arm der Mutter Anna und der Heiligen Martha 593 . Die Zweite Vesper des Kirchweihtages ist schon ganz von dem nachfolgenden Tag, der Übertragung der Reliquien des Heiligen Martinus, geprägt 594 . Der Oktavtag von Kirchweih wird wie der Festtag selbst gefeiert, hat aber nur noch den Festrang minus duplex 595 . 5.7.2 Das von Erzbischof Albrecht von Brandenburg 1540 angeordnete Reliquienfest Der Mainzer Ordinarius beinhaltet auch eine bedeutende Stiftung von Kardinal Albrecht von Brandenburg, welche verschiedene Schenkungen und Feiern anordnet und dotiert, darunter auch das Reliquienfest 596 . Es wurde jährlich am Sonntag nach dem Fest des Apostels Bartholomäus (24. August) eröffnet 597 , währte acht Tage und war mit einer großen Reliquienausstellung verbunden. Der lateinische Text der Anordnung steht im LOM fol. 43v ff. („Institutio Festi Reliquiarum“) unter dem 3. April, der deutsche Text im Testament des Albrecht von Brandenburg, das die Handschrift 92 ebenfalls überliefert 598 . Der Abschnitt über das Reliquienfest lautet dort wie folgt: Fol. 182r f: „ZUM ANDERN SETZEN UND ORDINIREN WIR auch hinfurther ierlichs und alle iar ewigklichen das FESTUM RELIQUIARUM in offtgemeltem unserm dhumstiefft besunderlich uff den Sontag nach Bartholomei nechst volgenden herlich und gleich wie in festis summis duplicibus und dominorum gehalten daruff alle reliquien und Heilthum so wir hievor unserm dhumstiefft durch eine Donacion inter vivos tradirt und ubergeben, neben dem andern heilthum auffgestalt Auch 590 Vgl. fol. 80r. 591 Vgl. fol. 80v. 592 Vgl. Gliederungspunkt 5.8.3: Reliquienverehrung an Heiligenfesten. 593 Vgl. auch das Kleinodienverzeichnis im zweiten Teil der Hs 92 aus dem Jahr 1418 (fol. 170r - 173r), in dem die meisten dieser hier genannten Reliquien aufgeführt sind. 594 Vgl. fol. 81r. 595 Vgl. fol. 83v. 596 Vgl. fol. 43v f: „Institutio Festi Reliquiarum“. 597 Vgl. fol. 44r. 598 Vgl. Hs 92, fol. 180r - 187v. Das liturgische Jahr 77 die Neune Historien zu sulchen fest sunderlich verordnet gesungen und in organis gespielt werden soll. Dazu wir erlegt und gegeben haben Ein dausent Hundert ffunffzig gulden haubt gelts weliche nachgeschribenen mass sollen gebraucht und angelegt werden. Item hundert und zwentzigk gulden fur das geleucht und den hohen altar und chore in festo principali und seiner octava. Item dresigk gulden for belonung der sacristen und glockner. Item dreihundert gulden fur funffzehen gulden ierlicher pension in der Metten und Messen außzudeilenn. Item Achtzigk guldenn fur zwo maß Gracie Wein in der hohe meß. Item vierzigck gulden for ein moß weins in der procession zu unser lieben frawen kirchen ad gradus über den marck. Item Hundert und sechszigck gulden for acht gulden pension in der Octaven des fests in der Metten und messen und soll die selbig octava festum Sociorum sein. Item dreyhundert gulden fur ffunfzehen gulden ierlicher pension. Sechß tag durch die Octava des fests in der metten und messen iden tag IIII Pfund Heller in der Suffragiis de festo Reliquiarum in der metten zwey und in der messen II Pfund. Item achtzigck gulden fur zwo maß weins in den zweien vespern der octaven. Item vierzigk gulden fur ein maß weins in festo sancti Mauricii under dem Agnus Dei die Reliquien sancti Mauricii so wir auch hinein geben zu kussenn.“ Die Feier des Reliquienfestes ist im LOM fol. 103r - 104r beschrieben 599 . Es wird wie die anderen Hochfeste (festa summa duplicia) begangen 600 . Am Vortag wird der Altar mit verschiedenfarbigen Antependien aus dem Besitz des Kardinals Albrecht geschmückt. Das Stundengebet hat eine „Historia propria“. Die Erste Vesper beginnt um 1 Uhr nachmittags mit „Duppel-Schreck“ wie am Martinusfest. Das Reliquienfest ist „festum capparum“, alle Kapitular-Kanoniker tragen in der Ersten Vesper und in der Messe Chormäntel; eine genaue Übersicht besagt dabei, welche Dignität welchen Chormantel trägt. Eine weitere Beschreibung gibt detailliert Auskunft, wann die Prälaten die Inful tragen dürfen, natürlich nur in Abwesenheit des Bischofs 601 . Am Ende der Ersten Vesper zieht man mit Kreuzen zum Eisenchor. Die Matutin beginnt um 2 Uhr nach Mitternacht mit „Duppell Schreck“. Zur Prim um 6 Uhr wird mit den beiden größeren Glocken geläutet. Im Anschluss zieht man in Prozession „cum summa sollemnitate“ zur Liebfrauenkirche „über den Markt“ 602 wie an Pfingsten oder am Dreifaltigkeitsfest. Dort wird die Terz gesungen und man zieht wieder zurück zur Kathedrale. Es folgt die festliche Messfeier 603 . 5.7.3 Das Fest des Dom- und Diözesanpatrons Sankt Martinus Am 11. November feiert die Mainzer Kirche den Patron ihres Bistums und des Domes, den heiligen Martinus. Der LOM gibt den Rang des Patronatsfestes mit 599 Vgl. Franz Falk, Zum ehemaligen Reliquienfest im Dome zu Mainz, in: Der Katholik 86 (1906), S. 240. 600 Vgl. Hermann Reifenberg, Stundengebet und Breviere, S. 222. 601 Vgl. fol. 103v f. 602 Ebda: „per forum“. 603 Vgl. fol. 104r. Kommentar 78 „maximum duplex“ an 604 ; es steht somit auf einer Stufe mit Weihnachten, Kirchweih und den anderen Hochfesten 605 . Es wird mit „Duppel-Schreck“ geläutet und es ist „festum capparum.“ Alle Kapitulare tragen zur Vesper und Messfeier Chormäntel. Das Fest gehört zu den „Festa suspendentia“; intituliert werden die würdigeren und älteren Domherren. Der Festtag wird unter Assistenz der bedeutendsten Kirchen der Stadt begangen; namentlich sind genannt: St. Peter, St. Stephan, St. Viktor, Maria ad Gradus, Heiligkreuz, St. Johannes, St. Alban. Eine Rubrik besagt, dass alle Prälaten der Kirchen, die zum Festtag kommen, beim Kantor zu stehen haben, damit der Gesang festlich und ohne Unruhe ertöne. Die Erste Vesper des Hochfestes ist um 12 Uhr. Diese Vesper hat eine besondere Aufteilung der Psalmodie. Die Domherren singen die erste Antiphon Adest veneranda. Nun stimmt der Cantor den ersten der fünf Vesperpsalmen Laudate Dominum an. Die zweite Antiphon Sanctus Martinus singen die Stiftsherren von Sankt Peter, die dritte Antiphon O per omnia die Stiftsherren von Sankt Stephan, die vierte Antiphon Domine Deus noster die Stiftsherren von Sankt Viktor. Die fünfte Antiphon O Martine singen wieder die Domherren. An dieser Stelle ist im LOM ein Hinweis auf die Chormäntel gegeben, die die infulierten Prälaten tragen. Der erste Prälat trägt einen blauen, kostbaren Chormantel des Erzbischofs Albrecht, der Dompropst seinen eigenen Chormantel mit der Mitra des Propstes Marquard von Stein, der Dekan den goldenen Chormantel des Erzbischofs Henneberg mit dem Bild der seligen Jungfrau und Mitra, der Kustos den weiß-silbernen Chormantel des Markgrafen von Brandenburg, ohne Inful, der Scholaster den goldenen Chormantel des ehemaligen Kustos Thomas von Rineck, der Kantor einen blauen langen Chormantel mit goldenen Blumen, sowie Inful. Einer eigenen Regel folgt an diesem Festtag die Inzens 606 . Der Prälat inzensiert zuerst den Kantor, dann die Scholaster und Kantoren, schließlich den Propst und den Dekan. Die Stiftsherren von Sankt Peter sind gehalten, die Erste Komplet des Festes zu singen; danach wird die „Mertens-Sau“ verspeist 607 . Zur Matutin wird um 1 Uhr mit den größeren Glocken geläutet. Beim Invitatorium, dem „Venite Maius“, sind die ersten fünf Verse auf die verschiedenen Stifte verteilt: die Domherren (1), Sankt Peter (2), Sankt Stephan (3), Sankt Viktor (4), Liebfrauen (5). Dann folgen 9 Lesungen, wie an Festen üblich. Nach der Sext ist Taufgedächtnis (Asperges) 608 . Der Prälat besprengt dabei zunächst die oberen Reihen des Chorgestühls, dann der Hebdomadar die unteren Reihen. Dann zieht die Prozession durch den Kreuzgang. Bei der Zweiten Vesper wirken die Stiftsherren von St. Stephan mit; sie singen später auch die Komplet. Nach der Zweiten Vesper ziehen die Domherren zur Kirche Sankt Johannes; die gesungenen Texte greifen 604 Vgl. fol. 122r. 605 Zum Ganzen vgl. Peter Bruder, Die liturgische Verehrung des heiligen Bischofs Martin von Tours in der ehemaligen Metropolitankirche zu Mainz während des Mittelalters, in: Der Katholik 81 (1901) II (= 3 F. 24. Bd.), S. 223-240; 289-304; S. 425-443; vgl. Hermann Reifenberg, Martinus-Verehrung im Erzbistum Mainz, in: ALw 24 (1982), S. 47-57. 606 Vgl. fol. 122v. 607 Ebda. 608 Vgl. fol. 123r. Das liturgische Jahr 79 schon das einen Tag später dort gefeierte Kirchweihfest auf 609 . Die Festoktav von Sankt Martin wird an fünf Tagen besonders gefeiert. Am 12. November haben die Domherren das Kirchweihfest von Sankt Johannes mitzufeiern 610 . Der Oktavtag des Martinus-Festes (18. November) wird als „festum minus duplex“ begangen 611 . 5.8 Das Sanctorale In der Liturgie der Kirche wird neben dem Gedächtnis zentraler Heilsereignisse auch das der Heiligen begangen. Der Mainzer Ordinarius enthält neben dem Temporale ein darin verwobenes Sanctorale, was ihn als archaischen Typ eines Liber Ordinarius kennzeichnet. In der Handschrift lassen sich zwei Haupttypen von Heiligengedenken unterscheiden: die Heiligen, die nach Art des Martyrologiums nur genannt, und die Männer und Frauen, die in der Kathedrale ausdrücklich gefeiert werden und deren Gedenktage zusätzlich zum Martyrologium konkrete liturgische Hinweise enthalten 612 . Dabei gewährt der LOM auch interessante Einblicke in die damalige Praxis der Heiligenverehrung. 5.8.1 Vesperprozessionen zu Kapellen der Heiligen im Dom Häufig schließt sich an Heiligenfesten am Ende der Ersten bzw. Zweiten Vesper eine Prozession an. Es handelt sich hierbei um eine Form der Kommemoration, die für Mainz ausschließlich für die Vespern galt, dort allerdings sehr verbreitet war 613 . Der Abschluss der Vesper findet an einem bestimmten liturgischen Ort, vor einem Heiligenbild, einem Altar, in einer Seitenkapelle, am Taufbrunnen, in einer anderen Kirche oder im zweiten Chor (Chorus Ferreus) statt. Häufig findet sich dabei die stehende Formulierung: „Post primum Benedicamus itur (cum sollemnitate) cum vexillis albis …; in … choro Beate Virginis cantatur …“ 614 . Nach dem ersten „Benedicamus“ beginnt die Prozession. Beim Einzug in die Kapelle singt man das Responsorium. Am Stationsort werden Magnifikat, Versikel und Kollekte der betreffenden Heiligen gesungen, auf dem Rückweg („in reditu“) in den Chor weitere Prozessionsresponsorien bzw. Antiphonen nach der Ordnung Antiphon, Vers, Gebet 615 . Am Schluss das „Benedicamus Domino“ zur Entlassung 616 . Für den 29. Juni (Peter und Paul) ist die Stiftung einer solchen Kommemorations-Prozession bezeugt: „Conradus Probst de Benßheim … ordinavit processionem finitis Vesperis ad capellam sanctorum Petri et Pauli …“ 617 . 609 Ebda. 610 Vgl. fol. 123v. 611 Vgl. fol. 125r. 612 Vgl. Hermann Reifenberg, Der Mainzer Dom, S. 321 ff. 613 Zum Ganzen vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, S. 60. 614 Vgl. z. B. am 2. Juli (fol. 78v), oder 15. August (fol. 96r). 615 Vgl. z. B. Epiphanie Erste Vesper (fol. 3r). 616 Vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente und Sakramentalien II, S. 663. 617 Vgl. fol. 77r. Kommentar 80 5.8.2 Prozessionen zum Ostchor Der Ostchor, oder „Eisenchor“, dem zweiten Patron des Domes, St. Stephanus, geweiht, ist Ort des Gedächtnisses des Heiligen am 3. August und 26. Dezember 618 . Da dort ein Kreuzaltar stand, zog man an den beiden Kreuzfesten dorthin: am Fest der Auffindung des Heiligen Kreuzes (3. Mai) 619 , sowie am Fest Kreuzerhöhung (14. September) 620 . 5.8.3 Reliquienverehrung an Heiligenfesten Befanden sich Reliquien der liturgisch verehrten Heiligen im Dom, wurden diese an ihrem Fest ausgestellt. Für diese Praxis seien die Heiligen Aureus und Iustina 621 exemplarisch genannt: Der Sterbetag des Mainzer Bischofs Aureus ist im Domkalendarium am 16. Juni verzeichnet 622 . Um 406 oder 451 sollen Aureus und seine Schwester Iustina von den Hunnen gemartert worden sein 623 . Die Beschreibung dieses Märtyrerfestes, das in roter Farbe gefeiert wird, schildert deutlich den Vorgang der Reliquienverehrung während der Liturgie. Der Mainzer Domschatz besaß seit 1297 diese Reliquien, die nach der Erhebung der Gebeine vom Kloster St. Alban in den Dom gebracht worden waren 624 . Zum Gottesdienst wurde zuerst die Kopfreliquie des Heiligen Aureus, dann der Arm 625 der heiligen Iustina auf den Altar gestellt; während des Agnus Dei wurde die Kopfreliquie durch die Chorreihen getragen, um diese mit einem Kuss zu verehren 626 . Auch die jüngere Fronleichnamsprozession erwähnt die Aureusreliquie: zwei Vikare der Domkirche tragen den Schrein mit den Gebeinen des hl. Aureus 627 . Am Kirchweihfest der Kathedrale (4. Juli) werden beide Reliquien aufgestellt 628 . Auch am Geburtsfest Johannes des Täufers (24. Juni) wird dessen Fingerreliquie in gleicher Weise verehrt. Eine eigenen Rubrik betont, dass, wenn der Erzbischof zugegen ist, ein Prälat oder ein anderer würdiger Kleriker dem Bischof mit der Reliquie die Pax, den Friedensgruß, gibt 629 . Ähnliche Formen 618 Am Tag der Auffindung des Hl. Stephanus (3. August) heißt es: „cantatur in choro altaris Sancte Crucis in Choro Ferreo … (fol. 92v); am 26. Dezember: „… cantatur in Choro Ferreo sollempniter …“ (fol. 136r) 619 Vgl. fol. 55r. 620 Vgl. fol. 107. Vgl. Th. Klein, Prozessionsgesänge, der alle Heiligenfeste, die mit Prozession geehrt werden, verzeichnet (S. 61-80). 621 Vgl. fol. 74r. 622 Das Datum entspricht dem Römischen Martyrologium. Heute wird der Heilige Aureus mit den anderen Mainzer Bischöfen Creszens, Theonest und Maximus am 27. Juni gefeiert. 623 Vgl. Bernhard Opfermann, in: Die Eichsfelder Aureus- und Justinus-Verehrung, in: Ludwig Lenhart, (Hg.), Universitas. Festschrift für Bischof Dr. Albert Stohr, Mainz 1960, I, S. 441. 624 Vgl. Friedhelm Jürgensmeier, Reliquien im Mainzer Dom, in: Ders., (Hg.), Die Bischofskirche Sankt Martin zu Mainz, (Beiträge zur Mainzer Kirchengeschichte 1), Frankfurt 1986, S. 47. 625 Das Inventarverzeichnis der Handschrift 92 (fol. 170r - 173r) erwähnt dieses Armreliquiar (fol. 171v). 626 Fol. 74r. 627 Fol. 63v. 628 Fol. 80v. 629 Fol. 76r. Das liturgische Jahr 81 der Reliqienverehrung finden sich an den Festen der Heiligen Bonifatius (5. Juni), Nazarius (13. Juni) 630 , am Kirchweihfest (4. Juli), Anna (26. Juli) und Mauritius (22. September) 631 . Am Fest des Märtyrers Merkurius 632 wird diese liturgische Praxis ausführlicher beschrieben. Zur Messfeier werden die Reliquien des Heiligen auf den Altar gestellt. Der Sakristan legt Lanze 633 und Halsband („monile“) „vulgariter die Straußfeder“ hin. Der Zelebrant gibt die Pax über die Reliquien. Dann küssen die Altardiener dieselben und legen sie auf zwei Kissen, damit sie jetzt von den Domherren und Vikaren verehrt, d. h. geküsst werden können. Dazu schreiten die Domherren der Ordnung nach aus dem Chor zum Altar 634 . Bei der Reliquienverehrung der hl. Cäcilia 635 begegnen wir dem eigentümlichen Brauch, dass zwar ihre Reliquien auf den Altar gestellt und während der Brotbrechung (Agnus Dei) verehrt werden, der Palmzweig, das Märtyrerattribut der Heiligen, aber abgelegt, d. h. nicht herumgereicht wird 636 . Mit diesen Beispielen sei die Darstellung des liturgischen Jahres nach dem LOM abgeschlossen. Im Folgenden werden noch besondere Benediktionen aufgeführt. Es handelt sich um Sakramentalien, die ausdrücklich erwähnt sind, während andere Beschreibungen von Sakramentenfeiern - einem Liber Ordinarius entsprechend - natürlich fehlen 637 . 5.9 Besondere Benediktionen 5.9.1 Die Traubensegnung am Fest der Verklärung des Herrn Am 6. August, dem Fest der Verklärung des Herrn, ist auch der Gedenktag des hl. Papstes Sixtus (Xystus) II. (257-258). Der Liber Ordinarius Moguntinus bezeugt den für dieses Datum im Westen (Rom) schon früh geübten Brauch der Segnung der Erstlingsfrüchte in Form der Traubensegnung. An diesem Tag wurden nicht nur die neuen Trauben gesegnet, sondern man träufelte ein wenig von ihrem Saft in den Messkelch. Die Begründung des besagten Brauches sah man in einem Schriftwort Jesu begründet: „Von nun an werde ich nicht mehr vom Gewächs des Weinstocks trinken, bis ich es neu mit euch trinken werde im Reich meines Vaters“ (Lk 22,18). Da die Verklärung (lat.; Transfiguratio; griechisch: Metamorphosis) Jesu auf dem Berg Tabor, bereits auf die neue Gestalt hinweist, die er nach der 630 Seit 1232 besaß der Mainzer Dom eine Nazarius-Reliquie. Vgl. das Inventarverzeichnis der Handschrift 92 fol. 171v. 631 Fol. 110r. 632 Das Inventarverzeichnis der Handschrift 92 (fol. 170r - 173r) erwähnt ein Kopfreliquiar des Heiligen (vgl. fol. 170v). 633 Möglicherweise handelt es sich um die Lanze, „die ihm nach seinem Sieg über die Barbaren vom Himmel gesandt wurde.“ Vgl. Hs 92, fol. 170v. 634 Vgl. fol. 127v. 635 Vgl. Inventarverzeichnis der Handschrift 92 (fol. 170v). 636 Vgl. fol. 126v. 637 Außer der Weihe der Heiligen Öle am Gründonnerstag und der Taufwasserweihe an Ostern und Pfingsten. Kommentar 82 Auferstehung annahm, und die auch die Gläubigen nach ihrer Auferstehung erhalten werden, wird an diesem Tag neuer Wein aus neuen Trauben für die Feier der Eucharistie verwendet; er erinnert an jenen Wein, den Christus mit seinen Jüngern dann trinken werde 638 . 5.9.2 Die Segnung des Johannisweins Am 27. Dezember feiert die Kirche das Fest des Evangelisten Johannes. Vom frühen Mittelalter bis in unsere Tage hat sich besonders in Weinbaugebieten die alte Sitte erhalten, am Johannistag, der auch „Winterjohanni“ genannt wird, Wein für die kirchliche Segnung in die Gotteshäuser zu bringen. Dieser gesegnete Johanniswein fand verschiedenartig Verwendung im Leben der Menschen. Brautpaare ließen an diesem Datum ihren Hochzeitswein segnen, den sie dann später am Hochzeitstag tranken. Pilgern, die man beherbergte, reichte man ihn als Abschiedstrunk; ebenso den Sterbenden 639 . Auch der LOM bezeugt den Brauch der Segnung der „Johannisminne“. Am 27. Dezember wird durch den geistlichen Sakristan der „AMOR SANCTI IOANNIS“ gesegnet, und zwar während oder nach der Matutin, dem nächtlichen Stundengebet 640 . 5.9.3 Weitere Benediktionen Am 2. Februar, am Fest der Darstellung des Herrn, werden die Kerzen gesegnet, die im Laufe des liturgischen Jahres Verwendung finden 641 . Am Aschermitttwoch benediziert der geistliche Sakristan die Asche für die Aschenauflegung 642 . An Karsamstag ist die Segnung des Osterfeuers („Benedictio ignis“) 643 , sowie die Segnung der Osterkerze 644 . Wasser wird an Ostern 645 und an Pfingsten 646 geweiht. 6 Zusammenfassung Mit dem Liber Ordinarius Moguntinus schließt sich eine Lücke in der Mainzer Liturgiegeschichte. Ist die Messfeier im Bistum Mainz seit dem Zeitalter der Gotik 638 Vgl. fol. 93v. Vgl. Hermann Reifenberg, Sakramente - Sakramentalien I, S. 610. Ders., Der Mainzer Dom, S. 313 f.; Vgl. Bernhard Schneider, Die Trauben- und Johannesweinsegnung in der Trierer Bistumsliturgie vom Spätmittelalter bis zum ausgehenden 19. Jahrhundert, in: AMrhKg 37 (1985), S. 57-74; hier S. 70 f. Vgl. Alois Thomas, Die Darstellung Christi in der Kelter (QAMrhKG 37), Düsseldorf 1981, S. 39. 639 Vgl. Franz-Rudolf Weinert, Die Segnung des Johannisweins, in: Domblätter 8 (2006), S. 79-82. 640 Vgl. fol. 136v. 641 Vgl. fol. 11v. 642 Vgl. fol. 17r. 643 Vgl. fol. 36v. 644 Vgl. fol. 37r. 645 Vgl. fol. 38r. 646 Vgl. fol. 56v. Zusammenfassung 83 bestens untersucht und dargestellt 647 , was in gleicher Weise für das Stundengebet, die Sakramente und Sakramentalien gilt 648 , so liegt nun auch für die Hauptkirche der Diözese, den altehrwürdigen Mainzer Dom, eine entsprechende Darstellung vor. Wie fast alle großen Kathedralkirchen besaß der Mainzer Dom einen Liber Ordinarius, ein liturgisches Ordnungsbuch, das die konkreten gottesdienstlichen Vollzüge beinhaltete. Diese für Mainz einmalige Quelle hat sich durch glückliche Umstände erhalten. Die Quelle liegt nun in Form einer kritischen Edition vor. Ein Kommentar, der sich wie der Ordinarius selbst, am liturgischen Jahr orientiert, ist beigefügt und gibt aufschlussreiche Einblicke in das gottesdienstliche Leben am Mainzer Dom im Zeitraum des 14. bis 18. Jahrhunderts. „Man sagt nichts Wesentliches über den Dom aus, wenn man nur von den Steinen spricht“. Dieses Zitat von Antoine de Saint-Exupéry (vgl. Vorwort) bewahrheitet sich insofern, als wir mit dem Liber Ordinarius hinter die Mauern, in das Innere des Mainzer Domes schauen können, wo Gottesdienst gefeiert wurde und wird. Davon gibt die Quelle ein sehr anschauliches Bild 649 . Vor allem aber zeigt sie, wie die Vorgaben der geordneten Liturgie (Missale, Ritualien) konkret umgesetzt wurden, sozusagen von der Partitur zur konkreten Ausführung der Feier. Vieles lässt sich mit dem vorliegenden Liber Ordinarius nun auch konkret belegen und unterstreichen, nicht zuletzt die räumlichen Gegebenheiten des Domes (vgl. Kapitel 3). Die Darstellung der Dienste und Ämter im Mainzer Dom (vgl. Kapitel 4) ist noch ausschöpfbar, auch hinsichtlich ihrer Personen. Die Angaben zu den Präsenzgeldern (Präsentien) wären eine eigene Untersuchung wert. So liegt nun eine editierte Mainzer Liturgiequelle vor, die liturgischen Raum und Zeit, Gottesdienst im Gotteshaus und Gottesdienst-Feiernde anschaulich darstellt. Im Anhang ist eine CD-Rom beigefügt, die den originalen Liber Ordinarius als Faksimile präsentiert. 647 Vgl. Hermann Reifenberg, Messe und Missalien im Bistum Mainz (LQF 37), Münster 1960. 648 Vgl. Hermann Reifenberg (s. Literaturverzeichnis). 649 Man beachte allein die Heilige Woche. Vgl. F.-R.Weinert, Die Karwoche im Alten Mainz. Wie man vor 500 Jahren im Mainzer Dom die Heilige Woche feierte, in: Mainzer Zeitschrift 103 (2008), S. 61-68. C TEXTEDITION 7 Edition 7.1 Editionsregeln Die Textwiedergabe ist nicht diplomatisch. Die in der Handschrift unterschiedlich verwendete Schriftfarbe (schwarz/ rot) wird nicht berücksichtigt, da sie kein System erkennen lässt. Die Blattzählung wird wie im Original am Rand wiedergegeben, mit der Abkürzung r = recto für die Vorderseite und v = verso für die Rückseite. In der Handschrift wechseln Groß- und Kleinschreibung ohne erkennbares Prinzip. Die Edition schreibt Namen und den Satzanfang groß. Ferner werden groß geschrieben alle Titel und Bezeichnungen von Amtsträgern der Mainzer Domliturgie (z. B. Decanus, Prepositus, Archiepiscopus Magontinus). Ebenso Dominus in der Bedeutung von Herr (Gott). Groß geschrieben werden ferner Namen der Mainzer Kirchen (Sanctus Stephanus, Ecclesia Magontina) und die Feste (Nativitas Domini). Wenn die Handschrift Textteile in Majuskel schreibt, wird dies in der Ausgabe übernommen, auch wenn die Schrift mitten in einem Wort wechselt (vgl. fol. 3v: EPIPHANIE. FESTUM MAIUS DUPLEX ET PER SE SUSPENdit absentes.). Die Interpretation durch Punkt am Satzende wird übernommen, nicht jedoch die Binneninterpretation der Handschrift durch Doppelpunkte, die dort lediglich als Lesehilfe gesetzt sind. Stattdessen wird die „moderne“ Interpunktion durch Komma bzw. Strichpunkt verwendet. Gelegentlich werden Kommata auch zur Verdeutlichung gesetzt, z. B.: ictu gladii, sui sancti agonem martirii feliciter consumavit (fol. 7r); „sui“ gehört zu „martirii“, nicht zu „gladii“). Einzelne Elemente des Chorgebetes (Versus, Versiculus, Antiphona) werden meist durch Punkte getrennt (vgl. fol. 3r: In reditu Antiphona O admirabile. Versiculus Post partum virgo. Collecta de Dominica et non plura.). Die zitierten liturgischen Initien werden in der Edition kursiv wiedergegeben (z. B.: fol. 5v: Himnus Hostis Herodes. Capitulum Domine Deus ut in Breviario.). Bei Korrekturen der Handschrift wird möglichst die Erstfassung wiedergegeben; gegebenenfalls in einer Anmerkung auf die Korrektur hingewiesen. Zusätze späterer Hand werden nicht aufgenommen; in besonderen Fällen werden sie in einer Anmerkung präsentiert. An vielen Stellen hat der Schreiber des LOM Aufmerksamkeitszeichen (¶) gesetzt; sie werden übernommen. Differenziert wird v und u. Die Schreibgewohnheit ff = ffestum wird übernommen, ähnlich ss. Vgl. fol. 15r: DOROTHEE VIRGINIS. Ffestum novem lectionum. Fehler werden übernommen und in einer Fußnote korrigiert. Ergänzungen von Auslassungen oder Textlücken stehen in eckigen Klammern. Direkte Rede in den martyrologischen Angaben ist nicht im Original, aber in der Edition als solche gekennzeichnet; vgl. fol. 9r: „Octoginta et sex annis servio ei et nihil me lesit umquam, et quomodo possum regem ac creatorem meum blasphemare? “. Edition 85 7.2 Verzeichnis der wichtigsten Abkürzungen (in der Edition sind alle Abbreviaturen der Handschrift aufgelöst). ane/ ana/ anam/ anarum = Antiphone/ Antiphona/ Antiphonam/ Antiphonarum alla = Alleluia ant = Antiphona/ e apts/ apti/ aptorum = Apostolus/ Apostoli/ Apostolorum archiepi = Archiepiscopi bns = Benedicamus colla = Collecta cap = Capitulum dni/ dne/ dno/ dnus/ dnorum = Domini/ Domine/ Domino/ Dominus/ Dominorum dnica/ dnicam/ dmcalis/ dnico = Dominica/ Dominicam/ Dominicalis/ Dominico epus/ epis = Episcopus/ Episcopi epla = epistola fl = floreni glia = Gloria hllr = Heller lect = lectiones matu/ mats = Matutina/ Matutinis mgat = Magnificat mgri = Magistri mltr = Maldra/ Maldre mris/ mres = martiris/ martires nr/ nra/ nri = noster/ nostra/ nostri p m = panis magnus pncie = presencie p r = panis rubeus qle = quartale R/ Rm/ Ria/ Rio = Responsorium/ Responsoria/ Responsorio scto/ scti/ sctis = sancto/ sancti/ sanctis sup = super ps = psalmus/ os v = Versiculus vas/ vs/ vis = Vesperas/ Vesperis xri/ xrm = Christi/ Christum 7.3 Zur Sprache des Liber ordinarius Der „Liber Ordinarius“ folgt in Orthographie und Grammatik grundsätzlich den Regeln des Mittellateins bzw. des mittelalterlichen Kirchenlateins 650 ; daneben weist er Besonderheiten und auch einige fehlerhafte Konstruktionen auf. 650 Vgl. Karl Langosch, Lateinisches Mittelalter. Einführung in Sprache und Literatur. 5. Aufl. Darmstadt 1988, S. 53-60. Textedition 86 Zur Orthographie: - Monophthongierung der Diphtonge ae und oe zu „ä“ und „ö“, dann weiter zu e. ae und e bzw. oe und e sind daher gegenseitig austauschbar, überwiegend zu Gunsten von e: Vespere (= Vesperae), que (= quae), pene (= paene); celum (= caelum/ coelum), cetus (= coetus), penis (= poenis) usw. Doch gibt es auch umgekehrte („hyperkorrekte“) Schreibungen: aederet (für ederet, fol. 23v), aedidit (edidit, fol. 25r), aeditum (editum, fol. 28r), saequencia (sequencia, fol. 67r), baeatus (beatus, fol. 46v). - Gleichwertigkeit von y und i: hymnus/ himnus. - -ti- + Vokal = -ci- + Vokal (gesprochen -zi-): eciam, racione, nacione, ressureccio (hier wegen ressurectio auch Schreibung ressurexio möglich). - Wegfall des anlautenden h-: ymnus = hymnus; orto = horto; umgekehrt „hyperkorrekte“ Setzung: Helias (fol. 17v). - Vertauschung ch/ c bzw. th/ t: catholicus neben chatolicus; Christus/ Cristus. - Vertauschung b/ p: blavius/ plavius; d/ t: apud/ aput. - Einfügung von -nvor -gn- (nasale Aussprache): crux lingnea (27r). - Einfügung von -pzwischen -m- und -n-: sollempniter (31v) - Wechsel zwischen einfachem und doppeltem Konsonanten: ec(c)lesia, consens(s)um, consum(m)avit. Formen: - Ablativ Singular der Konsonantischen Deklination neben der „klassischen“ Bildung auf -e auch auf -i: maiori constancia (fol. 85r); de Superiori Heimbach (fol. 40r), in choro maiori (fol. 29r); umgekehrt Ablativ Singular der i-Dekl. neben -i auch auf -e: in suo ornatu quadragesimale (fol. 26v). - Deklinationswechsel: Akk. Plur. versos (fol. 30v) neben versus. Wortschatz: - ipse = hic. - siquidem = quia, quoniam. - ut = prädikatives ‚als‘: Festum Reliquiarum … institutum ut … cum Historia propria celebrandum (fol. 103r). - teneri = debere: Kyrie in organis tenetur cantari (fol. 33v). - Kompositum statt Simplex: episcopus effectus (fol. 21r; statt factus). Syntax: - dies ‚Tag‘ kann Maskulin oder Feminin sein: dies Dominica/ -us. - Prädikat im Singular nach Plurale tantum als Subjekt: Vespere cantatur (fol. 26r/ v). - uti ‚gebrauchen‘ mit Akkusativ: vexilla, que solemus uti (fol. 27r); daneben auch die „klassische“ Konstruktion mit Ablativ. - Bloßer Kasus statt Präposition: Itur processionaliter ad Gradus Beate Marie Virginis stabellariis, vexillis et duobus pueris … (Abl. comitativus statt cum stabellariis …; fol. 26r). Edition 87 - Vertauschung von reflexivem und nichtreflexivem Pronomen: Quando Dominus Magontinus fuerit praesens, datur sibi (= ei! ) una candela … (fol. 12r). Si Dominus Archiepiscopus fuerit presens, tunc Sacrista disponit sedem suam (= eius! ) in choro (fol. 135r). … et fiat eius memoria et omnium progenitorum suorum (= eius; fol. 19r). - Ablativ des Gerundiums statt Partizip: Interim Prelatus dat cineres a digniore incipiendo usque ad minimum (fol. 17r). Et fiat prima distribucio Dominica Pasche incipiendo et diebus sequentibus continuando (fol. 45v). - Ersatz des AcI/ NcI durch quod/ quia-Nebensatz, häufig mit Konjunktiv: Nota, quod sabatho semper post Epiphaniam cantatur Missa sollemniter (fol. 4r). Nota, quod … non suffragetur … (fol. 6v). Sciendum est, quod sepe plures erunt dies Dominicales (fol. 13v). Inter alias virtutes fertur, quod mortuum suscitaverit (5v). - Indirekter Fragesatz im Indikativ: Audivit, quomodo angeli … ymnos canebant (fol. 10v). - AcI statt finalem Objektssatz nach Verbum der Aufforderung (Vorbild: Konstruktion von iubere): Instituit antiphonas decantari (fol. 10v). - Infinitiv statt Finalsatz: … Beate Marie venienti filium suum in templum offerre (fol. 12r). - Finalsatz im Indikativ statt Konjunktiv: Ordinavit, ut cantatur una antiphona (fol. 19r). - quod statt ut: final: Ordinavit et disposuit, quod qualibet persona deserviat unam mensuram vini (fol. 43r); konsekutiv: Tanta fuit inundacio aquarum per Italiam, quod aque ascendebant usque ad fenestras templi (fol. 51r). - Nominativus (statt Ablativus) absolutus: Et ecce columba super ipsum volitans ab eis in papam eligitur (Subjekt: Fabianus; fol. 7v). Iubetur sensim paulatimque succendi, quo scilicet pena protelaretur in longum, sperantes ab eo eligere consenssum (fol. 24v). Besonderheiten: - Verdoppelung eines anlautenden f-: ffestum, fferialiter, ffinito prandio. - Zum Teil Haplographie -qustatt -quu-: propinqus (fol. 18v), sequntur (fol. 64r). - qur = cur (fol. 29v). - Sätze ohne Prädikat (Notizenstil): Ad Matutinas hora tercia vel quartale post. Ornatus albus sicut heri. Ad Lectiones cappa alba … cum caduceatoribus, pueris et candelis, nec non et Sacrista praeeunte … Unde VI floreni, panis magnus (fol. 3v). Octava Epiphanie. Ffestum novem lectionum. Ad Vesperas super psalmos Antiphona … per totum cum psalmis Dixit Dominus cum aliis. Himnus … Capitulum … ut in Breviario. Ad Completorium ut supra (fol. 5v). Nota: Choralis indutus alba plavia cum parva cruce absque stabellariis (fol. 21v). Ad Venite albe et rubee cappe, pro astantibus duas albas cappas (fol. 38v). - Unvollständige Satzperioden (Anakoluthe), mit Häufung von Relativ- oder Temporalsätzen, besonders in Heiligenviten, eventuell verursacht durch Ex- Textedition 88 zerption oder Kompilation mehrerer Quellen: Passio sancte Prisce virginis et martiris. Que cum esset annorum decem mira pro Christo tormenta fortiter sustinens; que tredecimo aetatis sue anno sub Claudio ictu gladii, sui sancti agonem martirii feliciter consumavit (fol. 7r). Sanctus Blasius cum tempus vite sue mitis degebat … ab omni se pravo opere abstinens; qui multorum patrator miraculorum … iubente prefato iudice capite cum duobus pueris trunctatur (fol. 13r). Sancta Iuliana, dum Eulogio Prefecto desponsata esset et nollet sibi aliquatenus copulari; que tempore Maximiani Imperatoris … palam cum Diabolo conflixit, deinde … capitis decollacione martirium consumavit (fol. 18v). Durch Einschub zweier vollständiger Sätze verschärfter Anakoluth: fol. 130 r (Diodorus und Flavianus). - Deutsche Ausdrücke (Ausstattungsstücke und Gebräuche im Mainzer Dom) im lateinischen Text teilweise lateinisch erklärt; z. B.: Atzman(n): pulpitum vulgariter Atzman nuncupatum; post tergum des Atzmans (fol. 121v). - dreyling: lumen, quod dicitur ein dreyling. - Stangen Kertzen: cum duabus candelis vulgariter Stangen Kertzen (fol. 38v). - sam(m)et(h): ornatus viridis sammet, quo utimur in festis Sociorum (fol. 2r); zwo neun raw weiß sameth cappenn (fol. 26r). - Schreck, Duppel Schreck: et compulsatur Schreck, videlicet fiat compulsacio cum campanis maioribus (fol. 11r). - Mertens Saw: refectiones valde pingues, id est die Mertens Saw (fol. 122v). - Monile vulgariter die Straußfeder (fol. 127v). Fehlerhaftes: - Gebrauch des Akkusativs statt Nominativ bei passivischer Konstruktion: Sic dicentur Vesperas (fol. 40v). Ut ad memoriam nobis reducatur murmuracionem eorum (fol. 24r). Datur ornatum rubeum (fol. 3r). Dantur duas dalmaticas et casulam antiquam auream (fol. 31v). Zum Teil sind die falschen Kasus von späterer Hand gekennzeichnet oder korrigiert (z. B. fol. 31v). - Akkusativ statt Lokativ bzw. Ablativus loci: Alexandriam Alexander post Achillam sacerdocium suscepit (fol. 21r). Nicopolim Palestine urbem … sanctus Cleophas martir (fol. 111r; versehentliche Auslassung von apud? ). - Prädikat im Singular trotz pluralischem Subjekt: Datur II libre (fol. 106r). Datur due rubee cappe et duas (Akk.! s. o.) pro imponentibus (fol. 61v). Wechsel zur richtigen Konstruktion: Primas Vesperas et in die Prima, Tercia, Sexta et Missa cantantur (fol. 92v). - Falsche oder unterlassene Kongruenz: … quibus empte XXX floreni sic distribuende (fol. 25r). … cum Scolari induto alba cum rubeis manicis portans crucem magnam cupream (fol. 47v); IIII floreni sic distribuenda (53r). Ex parte Domini Orthonis de Frisenheim, olim Cantor Eclesie Magontine (fol. 120v). De centum florenis cedentes in theolonio Lonstein (fol. 91r); richtig z. B. de centum florenis cedentibus in pinguia (fol. 125v). - Dagegen unterlassene Kongruenz als Mittel zur Differenzierung in einer Serie verschiedener Ablative: Dictis Primis (abl. abs.) itur processionaliter stabellari- Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 89 is, vexillis et duobus pueris (abl. comitativus; s. o.) accensis candelis (statt: cum …) induti albis albis (abl. instrum.) cum dalmaticis vel tunicis albis una cum Cantore et suis astantibus et Prelato et Sacerdote cum suis ministris … cum Responsorio … (fol. 26r; ähnlich 37v, 56v, 61v). - Ablativ des Gerundiums statt kongruierendem Gerundivum: Unde cedunt XX floreni sic distribuendo: XV floreni … et quinque floreni inter personas dividendo (fol. 53r). - Abundantes Pronomen: Succentori datur sibi una cappa alba (fol. 26r). - Moduswechsel: Alexander … sacerdocium suscepit, et episcopus effectus Arrium … cuperet a pravo incepto … revocare, denique … apud Niceam de eclesia eiecit eundemque … damnavit (fol. 21r). Dionisius, qui primo ab apostolo Paulo institutus credidit Cristo, ab eodem etiam apud Athenas episcopus fuerit ordinatus … (fol. 114r). - Flüchtigkeitsfehler: festum sancte Andree (fol. 128r), viridis colore (fol. 135r); häufig: Canonici Magontine, Ec(c)lesie Magontini. - „dan“: et dan cantatur iste Versus (fol. 32v; von späterer Hand das lat. „tunc“ darüber geschrieben). 8 Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 1r IN NOMINE SANCTE ET INDIVIDUE TRINITATIS. AMEN. INCIPIT ORDINARIUS SIVE REGISTRUM PRESENCIARUM SECUNDUM CHORUM ECCLESIE MAGONTINE. IANUARIUS A 1 CIRCUMCISIO DOMINI. Ffestum minus duplex. Hic intitulantur Socii ad Vesperas ut in Breviario. Ornatus erit omnino blauius plaw damast vel consimilem 651 , ut habetur in sacrario. In Primis Vesperis et Missa caduceatores vel stabellarii adesse debent. Nota: In Missa Domini offerunt, de quo datur celebranti. Nota: In Primis Vesperis detur cuilibet presenti a primo psalmo usque ad primum Benedicamus ex parte Domini Leonis Bun. Nota: In Matutinis et Missa 1 quartale vini, panis magnus, III floreni. ¶ Nota: Si venerit in diem Dominicam, tunc aspersione non habetur stacio, quia unica cappa blavia datur intonanti Asperges et Succentori. Nota de Circumcisione ¶ CIRCUMCISIO PRIMO iniuncta est Abrahe et semini eius, ut sic probaretur, an obediret, sicut et Adam ad probacionem obediencie mandatum a Deo accepit, ne de ligno vetito manducaret, et ut per obedienciam mandati Abraham placeret Deo, cui per prevaricacionem Adam displicuerat. Fiebat circumcisio die octavo cum lapideo cultello. Quare Christus voluerit ac passus est se circumcidi? Ne Iudei dicerent eum non esse Messiam in lege promissum. 651 Hs: consimilen Textedition 90 ¶ In Cesaria Capadocie sancti Basilii episcopi, qui tempore Valentis doctrina et sapiencia insignis omnibusque virtutibus fundatus mirabiliter effulsit. ¶ Rome natale sancti Almachii martiris. Qui iubente Alippo urbis Prefecto, cum diceret: „Hodie octave Dominice diei sunt; cessate a supersticionibus idolorum et sacrificiis pollutis“, a gladiatoribus hac de causa occisus est. Nam olim pagani et gentiles in his Kalendis multas supersticiones observabant. Alii credentes Ianum quendam deum esse, eum eciam venerabantur eique duas facies figurantes, unam ante, aliam a tergo, eo quod est principium anni sequentis et finis precedentis; assumebant enim formas monstruosas: alii ex pel- 1v libus pecudum, alii capitibus bestiarum, alii vestientes tunicas muliebres, alii auguria observabant dantes vel recipientes diabolicas strenas, alii mensas laute preparatas tota nocte manere sinebant, putantes per totum anni spacium continua in tali sibi abundancia perdurare. Nota: In Septimo Venerabilis Domini Adolffi Raw, Decani Magontini, dimidium quartale vini de curia et orto prope Weisennaw cedentes. 2 B OCTAVA SANCTI STEFFANI. Ad Matutinas novem antiphone cum psalmis ut in Breviario cum III lectionibus et totidem responsoriis debent observari, nisi fuerit dies Dominicus; tunc legentur novem lectiones, cum Historia tota de sancto Steffano. Cetera omnia ut in Breviario. Nota: Ornatus erit rubeus dominicalis samet. ¶ Unde III floreni de C florenis in Pinguia. Ad Primas I libra. Hodie in Missa et in Vesperis non datur incensum. 2r 3 C OCTAVA SANCTI IOANNIS EVANGELISTE. Quid legendum ac cantandum sit, inspice Breviarium. Ornatus erit viridis sammet, quo utimur in festis Sociorum. Hodie incensum in Missa non datur. Epistola, Alleluia et Evangelium leguntur supra in testudine. ¶ Hodie ambo Sacriste adsunt sub Primis et aliis horis, ut ordinentur cappe et infule seu mitre pro Prelatis atque Canonicis meliores ac preciosiores, viliores vero ac simplices pro Vicariis, et hodie omnes sacerdotes vestiti palliis ac mitris astant cantanti Missam sub Prefacione prima et sub Pater noster, infulati simul cantantes. Unde III floreni in Matutinis et Missa. Nota: Hic dantur II libre infulatis in Choro sub Misse decantacione et in infulis presentibus ex parte Domini Dammonis de Praumheim Scolastici. Nota: Rome Via Apia natale beati Antheros pape celebratur. Hic constituit, ut episcopi de sede in sedem possint transferri, et eciam gesta martirum diligenter a notariis exquisivit et in ecclesia recondidit; propter quod martirio coronatus est. Qui decimusoctavus post beatum Petrum, cum duodecim annis rexisset ecclesiam, passus est sub Maximiano et in cimiterio Calixti sepultus. 2v 4 D OCTAVA INNOCENTIUM. Ad Matutinam novem antiphone cum novem psalmis de martiribus et tres lectiones cum totidem responsoriis observari debent, si dies feriata fuerit; si Dominica illuxerit dies, tunc novem lectiones habentur. Cetera Breviarium perlegito. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 91 Hodie legitur Missa hora octava vel ad placitum Sacristarum; sub qua deservitur panis magnus. Ffinita ea deponitur ornatus rubeus de altari et albo ornatu ornatur sicuti in festis Beate Marie usque ad octavas Epiphanie Domini exclusive. ¶ Hodie natalis sancti Titi. Qui ordinatus ab apostolo Paulo Cretensium episcopus ac predicacionis officium fidelissime complens beatum finem adeptus est, ibique sepultus apud eclesiam, ubi fuerat dignus minister constitutus. Eodem die apud Romam Prisci episcopi et Priscilliani, gloriosi clerici, ac Benedicte femine, qui sub tempore Iuliani impiissimi Imperatoris gladio martirium compleverunt. 3r 5 E VIGILIA EPIPHANIE. Hodie ad Matutinas unus solus cantat Invitatorium ac Venite sub nota sollenni Cristus natus ut in Breviario. Cetera omnia servantur ferialiter, sed non habentur Vigilie mortuorum. Sola una Missa cantatur, in qua ornatus erit albus communis vel ferialis, et solus unus Scolaris ministrabit. Si fuerit dies Dominica, tunc Invitatorium, antiphone, psalmi, versiculus de Nativitate Domini sunt accipiendi cum Laudibus per totum; tunc datur ad Asperges vel ad processionem ornatum rubeum Succentori et danti aquam benedictam et Scolaribus cum cruce, et nulla habetur aspersione stacio; Missa vero de Vigilia sollempniter in albo ornatu cantatur. IN PRIMIS VESPERIS omnia ornamenta erunt alba et preciosa sicut in diebus Beate Marie Virginis, et Succentor solus intonat; similiter in Matutinis et Secundis Vesperis. Quid sit cantandum, librum Presenciarum inspice. Finitis Primis Vesperis post primum Benedicamus itur cum processione ad sacellum Trium Regum cum Responsorio Illuminare. Super Magnificat Antiphona Tria sunt munera. Versiculus Venient. Collecta ut in Vesperis. In reditu Antiphona O admirabile. Versiculus Post partum virgo. Collecta de Dominica et non plura. Unde datur cuilibet unam mensuram vini francii de Heimbach ex parte Domini Leonis Bune Vicarii emptis cum l floreno auri super decima Weisenburgk. ¶ Rome natale sancti Thelesphori pape. Qui septimus post beatum Petrum pontifex ordinatus sedit annis undecim, menses tres et dies viginti unum, illustreque martirium sub Adriano Principe dixit. Hic constituit septem hebdomadibus ante Pascha ieiunium ab omnibus clericis agi, et tres Missas in Natale Domini celebrari; ymnumque angelicum, id est Gloria in excelsis Deo, decantari in Missa instituit. 3v 6 F EPIPHANIE. FESTUM MAIUS DUPLEX ET PER SE SUSPENdit absentes. Hic intitulantur Canonici. Ad Matutinas hora tercia vel quartale post. Hodie non cantatur Invitatorium. Ornatus albus sicut heri. Ad Lectiones cappa alba. Ad Omeliam dalmatica alba, ut moris est, cum caduceatoribus, pueris et candelis, nec non et Sacrista cum thure preeunte usque ad pulpitum maiorem. Ad Benedictus datur incensum. Unde VI floreni, panis magnus. Ad Primas in puncto septime; unde 1 libra. Ad Missam totus ornatus argenteus vel cum auris 652 floribus albus. Cantor cum duobus astantibus imponit Missam sollenniter; unde datur Vinum Gracie. 652 Sic! Statt aureis. Textedition 92 Nota: Si festum Epiphanie venerit in diem Dominicam, tunc aqua benedicta aspergitur more solito, ut fieri solet Dominicis diebus, et cantatur, ut habetur in Processionalibus, in ornatu albo. Nota: In Secundis Vesperis post primum Benedicamus suffragatur de sancto Thoma Chantuariensi martire. Nota: Per octavas habentur Vigilie mortuorum et omni die Invitatorium Cristus apparuit, tres antiphone et psalmi cum tribus lectionibus et responsoriis ut in Breviario. Dominica infra octavas ad Matutinas antiphone, psalmi novem sicut per hebdomadam; Evangelium, Capitulum et Collecta de Dominica, reliqua ut in Breviario cum ornatu albo, et aspergendo non habetur stacio. EPIPHANIA Latine apparicio, manifestacio vel divinus sonus, quia eo die vox Patris sonuit de celo „Hic est filius meus dilectus“. Tres enim dicuntur hodie fuisse appariciones: Prima, quando magi adoraverunt Christum; secunda, quando Christus fuit baptisatus; tercia, quando manifestavit se esse deum per mutacionem aque in vinum. Ipso insuper die revoluto anno, cum esset Christus annorum triginta unius, saciavit quinque milia hominum de quinque panibus. Magi enim dicti a magnitudine sciencie, qui Beate Marie Virgini obtulerunt aurum propter inopie sublevacionem, thus contra stabuli fetorem, mirrham con- 4r tra propter membrorum pueri consolidacionem. Aurum enim significat delectationem, thus orationem, mirrha carnis mortificacionem; que tria nos Deo quotidie offere debemus. Nota, quod sabatho semper post Epiphaniam vel tempore convenienti cantatur Missa sollemniter in organis de Beate Marie Virginis gloriosa Assumpcione ex parte Reverendi Domini Andree de Bruneck, Prepositi Magontini. Et Kyrie et Sequencia Ave preclara in organis tenetur cantari, et Presencia ponet candelas infra Missam ardentes, et Prima pulsabitur cum magna campana. Unde datur carrata vini de Lorch mensure Magontine 653 , et erit ornatus albus, Succentori cappam albam. 654 4v 7 G OCTAVA THOME CANTHUARIENSIS. Habentur novem lectiones, et cantatur per omnia sicut in die cum propria Historia. Unde dantur XI maldra siliginis cedencia in Dalnheim ex parte Iacobi dicti Iude, Canonici Magontini. Item X solidi Colonienses denariorum in Gugenheim, et ornatus erit rubeus simplex vel dominicalis. Nota: In Missa cantatur Credo. RELACIO PUERI IESU EX EGIPTO. ¶ Eodem die natale beati Luciani, Anthiochene ecclesie episcopi et martiris. Qui satis clarus doctrina et eloquencia, passus est Nichomedie ob confessionem Christi tempore Maximiani, sepultusque Helenopoli. 8 A NEAPOLI Campanie natale sancti Severini episcopi et confessoris, fratris beatissimi Victorini martiris, clarissimi viri in miraculis. Qui Severinus post multarum virtutum perpetracionem plenus sanctitate quievit. 653 Hs: Magontinem 654 Sic! Statt cappa alba. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 93 ¶ EODEM die in Germania civitate Ratisponensi sancti Erhardi episcopi et confessoris. Qui et ipse fratris imitator multis clarens virtutibus in pace quievit. Revelacio sanctorum martirum Luciani presbiteri, Maximi et Iuliani. 9 B 5r 10 C PAULI PRIME 655 HEREMITE. Qui a sextodecimo etatis sue anno usque ad centesimum tercium decimum annum solus in heremo permansit; cuius animam inter apostolorum et prophetarum choros ad celum ab angelis deferri sanctus Antonius vidit; pallium autem eius foliis palmarum contextum idem Antonius suis usibus in omnibus sollemnitatibus vendicavit. Huius sancti viri vitam cum Ieronimus descripsisset ait: „Obsecro, ut, quicumque hec legerit, Ieronimi peccatoris meminerit. Cui si Dominus opciorem 656 daret, multo magis eligeret tunicam Pauli cum meritis eius quam purpuras regum cum regnis suis.“ ¶ NOTA, QUOD INFRA OCTAVAS EPIPHANIE DOMINI DIE die 657 convenienti cantatur Missa de Annunciacione Beate Marie Virginis sollemniter, ex parte Domini Ruperti Comitis in Solms, Custodis Magontini. Et cantatur per omnia sicut Missa Ioannis de Lindaw in Sinodo Sancta. Unde cuilibet l quartale vini, cuius medietas deservitur in Antiphona Alma redemptoris et alia medietas in Sequencia Ave preclara, de una carrata vini in Aspessum. Ornatus ad Missam et Succentori erit albus. 5v 11 12 13 D E F OCTAVA EPIPHANIE. Ffestum novem lectionum. Ad Vesperas super psalmos Antiphona Tecum principium per totum cum psalmis Dixit Dominus cum aliis. Himnus Hostis Herodes. Capitulum Domine Deus ut in Breviario. Ad Completorium ut supra. Ad Matutinas Invitatorium, antiphone, psalmi, versiculus, responsoria dicentur sicut Dominica infra octavam est notatum. Nonum Responsorium In columbe. Ad Laudes Antiphona Veterem hominem ut in Breviario. Ad Horas antiphone de Laudibus. Si fuerit dies Dominica, ad aspersionem nihilominus datur ornatus albus 658 , et aspersione non habetur stacio; unde l quartale vini, panis rubeus. Nota: In Secundis Vesperis Himnus Hostis Herodes cum particula Lavachra chori 659 cantatur. Ad Completorium vero Ymnus Corde natus usque ad Purificacionem Marie cantatur. ¶ NOTA, quod ornatus erit albus et datur incensum in Missa sub Prefacione, et post Secundas Vesperas albus ornatus deponitur et remanet ferialis ut prius. ¶ IN GALLIA DEPOSICIO SANCTI HILARII EPISCOPI ET confessoris Pictaviensis ecclesie. Qui ob catholicam fidem quadringennio apud Frigiam religatus inter alias virtutes fertur, quod mortuum suscitaverit. ¶ REMIS metropoli deposicio sancti Remigii episcopi, eximie virtutis viri. Cuius sanctitatis preconium merito credulitatis sue gens Fran- 655 Sic! Statt primi. 656 Sic! Statt opcionem. 657 die: versehentliche Doppelschreibung. 658 Hs: ursprünglich ornatum album, später korrigiert. 659 Strophe 11 des Hymnus Hostis Herodes. Textedition 94 corum debite veneracionis cultu celebriter recolit. ¶ TREVERIS sancti Agricii episcopi et confessoris, mirande sanctitatis et doctrine viri. Qui cum esset Anthiochene civitatis presul, ad peticionem sancte Helene missus est a Silvestro papa ad Treveros convertendos; qui populum ab antiquo errore idolatrie eripuit ibique in pace vitam finivit. ¶ Nota: Ab octavas Epiphanie fferiatis diebus usque ad Dominicam Esto mihi presentes ad Nocturnum ferialem habebunt II libras ex parte Ottonis de Bach, Canonici Magontini. 6r 14 C FELICIS PRESBITERI ET MARTIRIS. Cantatur ferialiter sicut de uno martire. Rome Via Portuensi, qui Pineus dicitur, natale sancti Felicis, qui Diocleciani et Maximiani Imperatorum tempore capitis amputacione gloriosa morte coronatus est. 15 A SECUNDINE VIRGINIS. Ffestum novem lectionum. Ad Vesperas antiphone feriales et psalmi feriales. Capitulum Confitebor. Responsorium Regnum mundi. Super Magnificat Antiphona Veni electa mea. Ornatus erit albus. In Primis Vesperis datur incensum; unde l quartale vini, panis magnus. 16 B MARCELLI PAPE. Cantatur ferialiter sicut de uno confessore. Rome Via Salaria natale sancti Marcelli pape et martiris. Qui ob catholice fidei confessionem iubente Maximiano tiranno primo fustibus cesus, deinde ad servicium animalium cum custodia publica deputatus est. Hic fecit cimiteria Via Salaria et viginti quinque in urbe Roma constituit propter baptismum et penitenciam multorum, qui convertebantur ex paganis, et propter sepulturas martirum. Post multos autem annos ibidem serviendo amictu indutus cilicino defunctus est. 6v 17 C ANTHONI MONACHI ET CONFESSORIS. Ffestum novem lectionum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Vie viri sancti. Capitulum Dedit Dominus. Responsorium O odoriferum lilium. Himnus Iste confessor. Versiculus Ecce sacerdos. Super Magnificat Antiphona Magnificavit sanctum suum. Require Bernhardi. Nota, quod in Primis Vesperis non suffragetur de Beata Virgine propter processionem. Nam finitis Primis Vesperis post primum Benedicamus itur ad sacellum Trium Regum cum Responsorio Iustum deduxit. Super Magnificat Antiphona Quasi oliva. Versiculus Ora pro nobis, cum Collecta de sancto. In reditu Responsorium Gaude Maria cum Versiculo et Collecta de Dominica Deus qui salutis eterne. Unde I mensura vini. Nota: In Primis Vesperis datur incensum, et ornatus erit blavius. IN EGIPTO APUD THEBAIDAM natale beati Antoni monachi et confessoris. Cuius vitam Athanasius, Alexandrie episcopus, insigni volumine persecutus est. Qui regnante Constantino Magno floruit. Et multorum monachorum pater vita venerabili preclarissimus vixit et consumatoque 660 cursu etatis sue anno centesimo quinto in pace quievit. Cuius corpus sub Iustiniano Imperatore divina revelacione repertum est et Alexandrie delatum atque in ecclesia sancti Ioannis Baptiste humatum. 660 et … - que: versehentliche Doppelung. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 95 ¶ NOTA, QUOD SEMPER post octavas Epiphanie die convenienti cantatur Missa sollemniter in organis de Assumpcione gloriose Virginis Marie cum Sequencia Ave preclara cum Collecta pro vivis et defunctis, ad instar Misse Reverendi Domini Andree Bruneck, Prepositi Magontini, ex parte Venerabilis Domini Adolffi de Stockheim, Canonici Magontini; unde l quartale vini, et deservitur in Introitu et in Agnus Dei. Et ornatus erit albus. Ad Primas pulsatur cum campana magna. 7r 18 D PRISCE VIRGINIS. Cantatur fferialiter. Passio sancte Prisce virginis et martiris. Que cum esset annorum decem mira pro Christo tormenta fortiter sustinens; que tredecimo etatis sue anno sub Claudio ictu gladii, sui sancti agonem martirii feliciter consumavit. 19 E MARII ET MARTHE, AUDIFAX ET ABACUCH cum filiis suis. Ferialiter. ¶ ANNO DOMINI NOSTRI IESU CRISTI millesimo quingentesimo quadragesimo tercio testamentarii Venerabilis quondam Ioannis Pfoidt, Vicarii Ecclesie Magontine, dederunt Communi Presencie CCC libras denariorum, quibus emerunt apud Communes Presencias XV libre 661 perpetui census sic distribuendas: In Anniversario dicti Domini I libram, in Septimo I libram, in Tricesimo I libram; reliquas duodecim libras in totidem Completoriis a Dominica Septuagesima usque Cinerum in promptis inter personas distribuendas cuilibet persone IIII Heller. ¶ Nota: In Tricesimo Reverendissimi Domini Bertholdi de Hennebergk archiepiscopi l quartale vini. 7v 20 F FABIANI ET SEBASTIANI. Ffestum novem lectionum. Omnia observabitur 662 ut in Breviario. Ornatus rubeus dominicalis; unde III floreni, panis magnus; ad Primas I libra. Nota: [Si] Septuagesima evenerit in diem Sebastiani, tunc ffestum eorum in priori die anticipare debemus. Nota: Anno XVI venit in Dominicam Septuagesima et fuit translatum in feriam quartam sequentem et ibidem servatum more solito. ¶ ROME BEATI FABIANI PAPE natale celebratur. Fabianus civis Romanus. Cum populus Romanus papa iam defuncto pro alio eligendo convenisset, inter eos ipse venit rei exitum scire volens, et ecce columba candida super ipsum volitans 663 ab eis in papam eligitur. Qui cum tredecim annis ecclesie preesset, martirium passus est tempore Decii nefandissimi ac sceleratissimi Imperatoris et in cimiterio Calixti sepultus. Hic, ut ait Damasius, regiones divisit diaconibus et fecit septem diacones, qui omnium gesta martirum collegerunt. Eodem die natale Sebastiani martiris; qui cum haberet principatum prime cohortis, iussus est sub titulo cristianitatis a Diocleciano Imperatore ligari in medio campo et sagittari a militibus et usque ad ultimum fustigari, donec deficeret. 661 Sic! Statt libras. 662 Sic! Statt observabuntur. 663 Nominativus absolutus. Textedition 96 8r 21 G AGNETIS VIRGINIS. FESTUM NOVEM LECCIONUM. Hic intitulantur Socii, et fit compulsacio sollempnis cum campanis maioribus, que Presencia fieri procurabit. Unde carrata vini, VI libre, panis magnus et II marck. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristofferi a Gablencz Cantoris etc. In Primis Vesperis super psalmos omnia Laudate, antiphone de Primo et Secundo Nocturno. Capitulum Qui gloriatur. Responsorium Induit me Dominus. Super Magnificat Antiphona Veni electa. In Secundis Vesperis Laudes per totum. Super Magnificat Antiphona Voce cordis. Cetera omnia Registrum Presenciarum docet. Ornatus erit albus. Rome passio sancte Agnetis virginis. Que decimo tercio etatis sue anno, dum a scolis revertitur, a Prefecti filio adamatur; at illa [cum] consensum sibi negaret, a Simphronio Prefecto ignibus iniecta, sed his per oracionem eius extinctis gladio percussa est, et sic martirium consumavit. 22 A VINCENCII MARTIRIS. Ffestum novem lectionum. Cantatur ut in Breviario. Ornatus erit rubeus sicut de uno martire. Unde panis rubeus et l quartale vini ex parte Siffridi Bidenfelt. Eodem die datur ad Primas I libra ex parte Domini Nicolai Winternheim, Vicarii et Sacriste Eclesie Magontine. APUT CIVITATEM Valenciam sub Daciano Hispaniarum Preside natale sancti Vincencii levite et martiris. Cuius passionis nobilem triumphum conspicuus versificator Prudencius luculenter versibus exequitur; sanctus quoque Augustinus eiusdem martiris preconium quanto sit laudis honore suscipiendum, quodam sermone commendat. 8v 23 B EMERENCIANE. Cantatur fferialiter. Que dum oraret ad sepulchrum sancte Agnetis ac simul orantes a gentilium lesione defenderet, lapidata est ab eis. 24 C THIMOTHEI APOSTOLI. Habentur novem lectiones sicut de apostolis. Ornatus erit viridis, et cantatur in Missa Credo et Prefacio de apostolis; unde panis rubeus. Nota: Si in Dominicam Septuagesime evenerit, tunc tantum cum Suffragio in Primis Vesperis, Matutinis et Secundis Vesperis peragere solemus. Apud Ephesum natale sancti Thimothei episcopi, discipuli sancti Pauli. Hic ab eodem apostolo episcopus in Epheso ordinatus, post multos pro Christo agones martirio coronatus est. NOTA, QUOD COMMEMORACIO SANCTI IOANNIS EVANgeliste peragitur semper feria tercia ante Septuagesimam. Ad Primas Vesperas super psalmos feriales Antiphona In ferventis olei. Capitulum Qui timent Deum. Responsorium Vox tonitrui. Super Magnificat Domine suscipe me. Reliqua sicut ipso die. Et cantabitur in organis. In Secundis Vesperis Iuravit cum ceteris. Ymnus et versiculi de apostolis. Ornatus sicut de apostolis. Unde XVIII maldra ex parte Eberhardi de Lapide Cantoris. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 97 9r 25 D CONVERSIO SANCTI PAULI APOSTOLI. FESTUM SEMIDUPLEX et novem lectionum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Saulus autem intravit. Capitulum Saulus. Responsorium Magnus sanctus Paulus. Himnus Doctor egregie. Super Magnificat Antiphona O gloriosum lumen. Post primum Benedicamus Ecce ego mitto vos. Versiculus et Collecta de sancto Thimotheo. Ad Matutinam Invitatorium Regem Cristum adoremus. Cetera ut Breviarium docet. Ornatus viridis, et dicitur Credo et Prefacio de apostolis; unde II mark XXVI solidi Colonienses. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristofferi de Gablentz Cantoris. CONVERSIO SANCTI PAULI. Que evenit secundo ascensionis anno Domini, nec nos moveat, si aliquando invenitur primo anno facta; nam illud de primo emergente, qui secundum Hebreos a Marcio, istud autem de secundo usuali, qui a Kalendis Ianuarii secundum Latinos incipit, accipiendum est. ¶ APUT Damascum sancti Ananie, qui eundem apostolum baptisavit. 26 E POLICARPI EPISCOPI. Cantatur fferialiter. Qui beati Ioannis apostoli et evangeliste discipulus et ab eo episcopus ordinatus totius Asie princeps fuit. Hic igni adiudicatus. Cum esset in medio flamme, flamma in modum camere curvata super corpus martiris stetit, quod corpus in medio positum non erat ut caro ardens, sed tamquam si aurum aut argentum in fornace candesceret. Cumque interrogaretur a Pro Consule ac compelleretur, ut in Christo convicia diceret et fortunam Cesaris iuraret, illo vero respondente: „Octoginta et sex annis servio ei et nihil me lesit umquam, et quomodo possum regem ac creatorem meum blasphemare? “, tunc adiudicatus est igni. Videntes igitur scelerum ministri eum non posse igne consumi, corpus, cui ignis cesserat, mucrone transfoderunt. Passi sunt autem cum eo et alii duodecim. Qui contempnentes temporalem mortem coronam vite eterne adepti sunt. 9v 27 F IOANNIS CRISOSTOMI EPISCOPI CONSTANTINOPOLITANI cognomento Crisostomi. Qui verbo atque exemplo plurimum cristiane profuit religioni. Ffestum novem lectionum sicut de confessoribus. Ornatus erit blavius. Unde in Matutinis et Missa l quartale vini. Ad Primas I libra. 28 G Octava sancte Agnetis. Ferialiter. Si cadet in diem Dominicam, habentur novem lectiones. ¶ In Grecia Alexandrie beati Cirilli episcopi, qui chatolice fidei preclarissimus extitit propugnator. $ APUT AQUISGRANUM deposicio sancti Caroli Magni, regis Francorum et Imperatoris Romanorum. Qui regno et imperio suo pacato et dilatato, statu quoque ecclesie sancte religiose ordinato et fide studiosissime ampliata, anno Domini octingentesimo quartodecimo, etatis vero sue septuagesimo primo, regni autem quadragesimo septimo et imperii quartodecimo. 664 Hic pro magnitudine operum cognominatus est Magnus. 664 Zu ergänzen etwa: defunctus est. Textedition 98 ¶ NOTA, QUOD FERIA QUINTA ANTE SEPTUAGESIMAM peragitur commemoracio sancti Martini, patroni Ecclesie Magontine, ffestum minus duplex. Hic intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos Dixit Dominus, Confitebor, Beatus vir, Laudate pueri, Laudate Dominum omnes Antiphona Domine Dominus noster. Capitulum Ecce sacerdos. Responsorium Ora pro nobis. Ymnus Martine confessor. Versiculus Ora pro nobis. Super Magnificat Antiphona O Martine. Collecta Deus qui conspicis. Ad Completorium Antiphona Ora pro nobis. Ymnus Ad sacrum cuius. Capitulum Benedictionem. Super Nunc dimittis Antiphona Sanctus Martinus digne in memoriam. Collecta Presta quesumus. Ad Matutinas Historia sicut ipso festo. Ad Laudes Ymnus Assis nobis in agone. In Secundis Vesperis Laudes per totum. Unde dantur IIII marce et IIII solidi Colonienses et panis magnus et l quartale vini, ex parte Conradi Pincerne. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristofferi de Gablentz Cantoris. Nota: Ornatus erit plavius. 10r 29 30 31 A B C Anniversarius Domini Eckengeri de Ffranckenstein, Canonici Magontini; unde XXXIIII maldra de telonio Lainstein, et peragetur solus. Eodem die cantabitur Missa sollempniter in organis de Beata Virgine ex parte Dominorum Eckengeri predicti et Ioannis de Rodenstein, Canonicorum Magontinorum; unde cuilibet l quartale vini, pro quo dati sunt LXXX floreni ad Cistam Presencie. ¶ NOTA: COMMEMORACIO BEATE MARIE VIRGINIS peragitur sabatho ante Septuagesimam. Ffestum minus duplex. Hic intitulantur Socii. Ad Primas super psalmos de Dominica nostra Antiphona Nigra sum. Capitulum Ego quasi vitis. Responsorium Salve Maria. Ymnus Ave maris stella. Versiculus Post partum. Super Magnificat Alma redemptoris. Ad Completorium Sub tuam protectionem. Ymnus Virgo singularis. Capitulum Transite ad me. Versiculus Elegit eam. Super Nunc dimittis Antiphona Glorificamus te. Collecta Concede misericors Deus. Ad Matutinas Invitatorium, antiphone, psalmi et versiculi sicut in die Assumpcionis. Ornatus erit albus et cantatur in organis; unde XXVI maldra. Ad Primas I libra. Nota: Si aliquod ffestum hodie evenerit, postponitur excepto ffesto Purificacionis, quod eodem die servatur, et excepto festo Fabiani, quod ante ponitur. 10v FEBRUARIUS 1 D BRIGIDE VIRGINIS. Fferialiter. ¶ In Scocia sancte Brigide virginis. Que cum lignum altaris tetigisset in testimonium virginitatis sue, statim viride factum est. Eodem die natale sancti Ignacii episcopi et martiris. Qui tercius post beatum Petrum apostolum Anthiochenam rexit eclesiam ac persecucione Traiani Imperatoris Romam victus 665 mittitur. Ubi presente eodem, circumsedente senatu, immanissimis penarum suppliciis primo affectus, deinde leonibus obicitur, eorumque dentibus prefocatus hostia Cristi efficitur. Hic quodam tempore per visionem in celum raptus, vidit et audivit, quomodo angeli per antiphonarum reciprocacionem Sancte Trinitati ymnos canebant. Qua visione edoctus instituit in eclesia Anthiochena iuxta modum visionis antiphonas decantari. Deinde per beatum Ambrosium ritus cantus de Grecis transivit ad Latinos. 665 Gemeint: vinctus Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 99 NOTA: EX PARTE HONORABILIUM DOMINORUM Michaeli Lamp et Ioannis Zenner iunioris IIII libre, unde in stacione ad capellam novam Beate Marie Virginis in Primis Vesperis Beate Marie Purificacionis. Unde 1 mensuram vini. 11r 2 E FESTUM PURIFICACIONIS BEATE MARIAE VIRGINIS MAIUS DUPLEX ET SUS- PENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI. Altare vestietur et decoretur ornaturque albo ornatu atque palliis ac cortinis albis die precedenti, vel tempore magis congruo ad placitum Sacristarum, cum monilibus mediocribus atque minoribus. Ad Primas Vesperas pulsu vocetur in puncto prime et compulsatur Schreck, videlicet fiat compulsacio cum campanis maioribus. In Primis Vesperis ponentur pro imponentibus duo pallia alba vel duas albas cappas, pro Succentore alba cappa, pro Prelato alba cappa mediocris, si habetur, vel pallium Domini Theoderici Zobeli Scolastici, vel pallium argenteum Domini Ioannis Alberti, Custodis moderni, et cantetur ad psalmos Dixit Dominus ut in Nativitate Domini Antiphona O admirabile per totum cum ceteris, ut Ordinarius docet. ¶ Nota: Post primum Benedicamus itur processionaliter cum duabus crucibus atque candelis precedentibus caduceatoribus ad sacellum Beate Mariae Virginis novum cum Responsorio Gaude Maria. Deinde 666 Antiphona Ecce Maria. Versiculus Post partum virgo. Collecta Deus qui salutis. In reditu Antiphona O Martine. Versiculus et Collecta de eodem. Unde deservitur VI libre. Ad Completorium cantetur ut in Breviario. Nota, si hoc ffestum infra Septuagesimam evenerit, quod tunc ad Completorium Antiphone in hunc modum observande sunt: Super psalmos Antiphona Rex pacificus, Ymnus Feno iacere, Capitulum Populus gencium, Versiculus Benedictus, super Nunc dimittis Antiphona Magnificatus est. Unde deserviuntur II libre ex parte Luce de Ernbergk. Matutine pulsentur et ad Matutinas pulsu vocetur hora secunda vel parum post cum maioribus campanis vulgariter Schreck. Ad Venite Maius ponantur cappe albe et rubee, pro Succentore una cappa alba. Ad Lectiones legendas cappa alba, ad Omeliam dalmatica alba cum candelis, atque Sacrista pallio albo indutus cum thuribulo accenso simul cum bacilliferis. Unde XII libre, panis rubeus. 11v PRIME PULSENTUR HORA SEXTA, et dictis Primis Dominus Cantor indutus pallio albo cum suis duobus astantibus ornatis atque indutis albis palliis, Prelatus ornatus alba stola et preciosa cappa, similiter ministrantes duo ornati albis et dalmaticis albis pretiosis Hennebergk vel Marchionis Brandenburgensis, cum libris argenteis deauratis, Sacrista precedente 667 feretro, duobus pueris accensis candelis, vexillis albis, et stabellariis, usque ad medium Chori; ipsis sic localiter stantibus, Sacrista tenente librum, Prelatus dicit Collectam ut in libro Agende, choro respondente Amen, et Collecta finita Cantor cum suis astantibus incipit Responsorium Postquam impleti, sic eundo usque ad Chorum Beate Marie Virginis. Ibidem omnibus sic ordinate ac localiter stantibus Cantor incipit Responsorium Gaude Maria virgo cum Versu et repeticione absque Gloria Patri, et finita repeticione Prelatus dicit Versiculum Post partum, incipiendo sic Terciam. Et ffinita Tercia Sacerdos vel Prelatus bene- 666 Deinde später gestrichen. 667 Precedente später gestrichen. Textedition 100 dicit cereos ut in libro Agende, Sacrista librum tenente. Benedictione completa aspergantur aqua benedicta et thurificantur. Nota, quod Sacrista indutus cappa alba semper astat Prelato in benedictione cereorum in medio Chori Beate Marie Virginis. Deinde in medio Eclesie nostre ante Chorum ante et post Benedictus ad Collectas semper Sacrista astat Prelato tenens librum Agende. Ffinita benedictione reditur ad Ecclesiam Maiorem. Nota: Feretrum albo tegitur tegumine cum kussino, quem puerulus habuit in altari, et reliquie, que quotidie portantur ad altare, superponuntur, et duo Iuniores Vicarii, induti palliis vel cappis albis, portant feretrum. Nota: Si festum Purificacionis Marie venerit in diem Dominicam, tunc finitis Terciis Cantor incipit Asperges. Interim Prelatus aspergit superiorem locum, Hebdomodarius inferiorem. Quo facto benedicentur ceree, ut moris est. Illo finito reditur cum aqua benedicta per Ambitum nostrum usque ad Eclesiam nostram. In medio Eclesie ante Chorum omnibus localiter stantibus clauso Choro Prelatus dicit unam Collectam. Qua finita unus Sociorum imponit Antiphonam Cum inducerent. Cantor incipit Benedictus sine Gloria cum Antiphona imposita. Illis peractis Prelatus iterum dicit Collectam; qua finita intrant chorum. 12r Deinde cantatur Sexta et officium Misse. Ad Missam ornatus totus aureus albus Hennebergks. Sub Offertorio offertur cum candelis. Nota: Quando Dominus Magontinus fuerit presens, datur sibi una candela pondere trium librarum, similiter Magistro Curie una eiusdem ponderis, et datur Reverendissimo incensum immediate lecto Evangelio, et non sub Prefacione, solummodo Prelato cum suis astantibus more solito. In Secundis Vesperis Antiphona Tecum principium ut in Breviario per totum. Post primum Benedicamus imponitur Responsorium Verbum caro factum est et cantatur per totum. Versiculus Notum fecit Dominus. Collecta Concede quesumus, ut nos unigeniti. Deinde Antiphona Ecce completa. Versiculus Post partum. Collecta Deus qui de beate. Nota, si Purificacio sancte Marie infra Septuagesimam venit, quod tunc nihil de ea solita glorificacione maiorum sollemnitatum vel festivitatum omittimus preter Alleluia et Sequenciam. Attamen convenienter possumus in octava dni 668 anticipando decantare. Si in Dominicam Septuagesime evenerit, tunc plenarie omnia de festo sollempniter cantamus. Sed post primum Benedicamus succinimus Antiphonam Ymnum cantate; postea fit processio. CELEBRATUR hoc festum die XL a Nativitate Domini nostri Iesu Christi et dicitur festum Ypapanti vel Obviacionis vel Representacionis. Nam in illa sollemnitate Anna prophetissa et Simeon obviaverunt Beate Marie venienti filium suum Iesum Christum in templum offere, unde Representacio Domini dicitur Ypapanti. Ffit eciam hac die processio ad Beatam Virginem cum candelis ac cereis accensis propter sex causas: Prima, ut unusquisque illuminet se et opera sua lumine patefacta aliis insinuet. Secunda, ut ritum gentilium in melius commutet christiana religio. Nam Romani ac gentiles olim de quinto in quintum annum Kalendis Ffebruariis ad honorem Ffebrue matris Martis, qui, ut putabant, erat Deus belli, lustrabant totam urbem, villas ac civitates tota nocte cum cereis facibusque accensis, ut filius eius eis victoriam ac triumphum concederet; cuius matrem tam sollemniter honorabant, quod festum aburbale dicebatur. Ipsi eciam in mense Ffebruario sacrificabant 668 Gemeint ist: an einem Werktag der Vorwoche. Vgl. fol. 26v: „in Dominicam Palmarum vel infra octavas - auf Palmsonntag oder in der (folgenden Kar-)Woche.“ Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 101 12v Ffebrue et Plutoni ceterisque diis infernalibus pro animabus antecessorum suorum. Hos ergo lustrandi mores Sergius papa mutans in melius, ffestum Purificacionis in honorem V[irginis] matris Domini in eodem mense, et tunc processiones fieri, ut plebs universa portans cereos ardentes in manibus per ecclesias procederet in memoriam celestis regni, quando omnes electi, lucentibus bonorum operum actuumque lampadibus, obviam sponso Domino nostro IESU CRISTO venientes mox cum eo ad nupcias superne civitatis intrabunt. Tercia, ut per hoc prudentes virgines imitemur, quarum Beata Virgo Maria est caput, ut accensa in nobis lampade castitatis et bonorum operum cum eis templum glorie ad verum sponsum Iesum Christum ingredi mereamur. Quarto, quia lumen, quod est ad revelacionem gencium, est pro nobis hac die presentatum. Quinto ad imitandum divinitatem et humanitatem Christi. Sexto ad ostendendam Virginis puritatem. Hodie apud Cesaream natale beati Cornelii centurionis celebratur, quem beatus Petrus apostolus baptisavit. Hic apud prefatam urbem episcopali honore sublimatus quievit. Rome Via Salaria passio sancti Aproniani. Qui audiens una cum Sisinnio voce 669 de celo factam „Venite benedicti patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est“ credens baptisatur et sic postea in confessione Domini finem vite capitali sentencia accepit. 13r 3 F BLASII EPISCOPI. Apud Sebastem civitatem Capadocie sanctus Blasius cum tempus vite sue mitis degebat, purus, innocens, deum colens, verax, mansuetus, ab omni se pravo opere abstinens; qui multorum patrator miraculorum sub preside Agricolao post diutinam cesionem atque suspensionem in ligno, ubi pectinis ferreis carnes eius dirupte sunt, et post teterrimum carcerem ac dimersionem laci, unde salvus exivit, iubente prefato iudice capite cum duobus pueris trunctatur. Novissime vero septem mulieres, que guttas sanguinis eius defluentes colligebant, deprehense, quod essent cristiane, gladio percusse sunt. In Affrica natale beati Celerini diaconi et sanctorum martirum Laurencii, Ignacii et Celerine. De quorum omnium gloriosis laudibus vide Ciprianum in epistola ad clerum et plebem de Celerino confessore lectore ordinato, epistola quinta. 4 G 13v 5 A AGATE virginis. Novem lectionum. Psalmos feriales cum suis antiphonis. Super Magnificat Antiphona Beata Agathes. Cetera ut in Breviario. Ornatus erit albus dominicalis sicut de virginibus. Unde panis rubeus et III floreni. Ad Primas 1 libra ex parte quondam Domini Ioannis Quade Canonici. Aput Siciliam civitate Chathanensium Agathes virgo gloriosissima sub Diocleciano Imperatore nobilissimis orta natalibus in fide Christi perseverantes 670 vivebat. Que cum Quinciano Consulari coniugio 671 negaret, queque post alapas et carcerem, post eculeum et torciones, post mamillarum abscisionem, post volutacionem in testulis et carbonibus, 669 Sic! Richtig: vocem. 670 Sic! Richtig: perseverans. 671 Sic! Richtig: coniugium. Textedition 102 tandem sub iudice prefato consumata est. Vienne beati Aviti episcopi et confessoris. Cuius fide et industria atque admirabili doctrina tempore Gundebaldi regis ab infestacione Arriane hereseos Gallie defense sunt. Sciendum est, quod sepe inter octavam Epiphanie et Septuagesimam plures erunt dies Dominicales quam Officia ipsarum Dominicarum, in quibus necessitate cogente sanctorum commemoraciones prorogentur; et si nulle commemoraciones sanctorum evenerint, tunc ad Matutinas Evangelium ad Missam dicetur Adorate 672 cum Collectis et Epistolis et Evangeliis. 14r DOMINICA SEPTUAGESIMA. 673 Ad Vesperas super psalmos Benedictus cum ceteris. Alleluia 674 . Ymnus Lucis creator. Capitulum Ffratres nescitis. Versiculus Vespertina. Super Magnificat Antiphona Ymnum cantate. In finem huius antiphone clauditur Alleluia ab hinc usque Vigiliam Pasche. Est autem consuetudo Eclesie Magontine, ut dum hec Antiphona inchoatur, omnes campanas pulsare ac resonare, usque terminetur. Ad Completorium loco Alleluia dicetur Laus tibi glorie rex eterne Domine. Ornatus erit rubeus dominicalis. Septuagesima instituta est propter redempcionem, quam sancti Patres statuerunt, ut propter Ascensionis veneracionem, in qua nostra natura celos ascendit et super celos angelorum sublimata est. Representat eciam septuaginta annos Babilonice captivitatis. Instituta est Septuagesima propter significacionem, quoniam per hoc tempus significatur deviacio, exilium et tribulacio tocius humani generis ab Adam usque ad finem mundi; quod quidem exilium sub revolucione septem dierum agitur et sub septem milibus annorum includitur. Ab inicio enim mundi usque ad Ascensionem Domini sex milia annorum computamus; ex tunc enim quidquid temporis sequitur usque ad finem mundi, sub septimo millenario comprehendimus, cuius terminum solus Deus novit. Septuagesima vero incipit a merore et terminatur in leticia. Tempus enim Iudaice captivitatis designat, siquidem Nabuchodonosor populum Iudaicum in Babilonem duxit, et septuaginta annis operibus laboribusque duris affectus est. Ubi deposuerunt organa sua dicentes „Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena“; imo 675 vestibus lugubribus atque miserie fuit usus. Ideo que illa siluit a canticis leticie, ideo Ecclesia 676 cantica leticie, scilicet Alleluia et Gloria in excelsis et Te Deum, subtacet 677 et vestibus culcioribus ac sollemnibus utpote dalmaticis et huius que sunt vestes leticie non utitur, sed nigris lugubribusque palliis ac cappis utitur. 14v DOMINICA SEXAGESIMA. Cantatur ut in Breviario. Ornatus erit rubeus dominicalis. Ad aspersionem aque deservitur I libra. Ad Primas I libra. Ad Nocturnas II libre. Similiter in Dominica Septuagesime et Quinquagesime. Instituta est Sexagesima propter significacionem; signat namque tempus viduitatis eclesie a sponso suo. Dominica Quinquagesima per totum ut supra. NOTA: IN ANNIVERSARIO REVERENDISSIMI DOMINI ORIELIS DE GEM- MINGEN, Archiepiscopi Magontini, 1 quartale vini. 672 = Dritter Sonntag nach Epiphanie. 673 Späterer Zusatz: Pridie altare ornatur ornatu violaceo et sic manet per Quadragesimam. 674 Alleluia später gestrichen. 675 Gemeint: immo. 676 Am Zeilenende hinter ideo aus Versehen Eccle doppelt geschrieben. 677 Spätere Korrektur: subticet. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 103 15r 6 B DOROTHEE VIRGINIS. Ffestum novem lectionum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Veni electa mea. Capitulum Confitebor. Responsorium Regnum mundi. Super Magnificat Antiphona Ave gemma claritatis. Require Katherine. Nota: Post primum Benedicamus fit processio ad altare sancti Lamperti et Dorothee cum crucibus et candelis, cum Responsorio Regnum mundi. Super Magnificat Antiphona Veni electa mea. Versiculus Ora pro nobis cum Collecta de eadem. In reditu Antiphona O Martine cum Versiculo et Collecta de eodem. Unde cuilibet unam mensuram vini. Ad Matutinas Invitatorium In Dorothee festo mente pura corde presto ad psallendum rite cum iubilo Venite. Psalmus Venite. Cetera omnia de virginibus. Unde VII libre XVI solidi. Nota: Ad Primas I libra ex parte Domini Henrici Fulda, Vicarii Eclesie Magontine. Ornatus erit omnimodo albus. Apud Cesaream civitatem Capadocie erat puella nomine Dorothea, que castitate, sobrietate et puritate Deo multis diebus sedulum exhibebat officium et cum humilitate et mansuetudine ieiuniis oracionibusque insistebat. Que sub Sapricio Prefecto primo eculeo vexata, dehinc palmis diu cesa, ad ultimum capite punita est; in cuius confessione quidam scholasticus Theophilus conversus et mox eculeo eodem acerrime tortus, novissime cesus. 15v 7 8 9 C D E APPOLONIE VIRGINIS. Fferialiter. Ad Primas I libra ex parte Domini Ioannis Quade Canonici. Apud Alexandriam passio sancte Appolonie. Cuius persecutores omnes primum dentes excusserunt. Deinde, cum minarentur vivam eam incensuros, nisi cum eis impia verba proferret, paululum quid intra semetipsam deliberans repente se de manibus impiorum prorupit et in ignem, quem paraverant, prosilivit. 10 F SCHOLASTICE virginis. Ferialiter. Apud Castrum Cassinum sancta virgo Scolastica sanctimonialis, beatissimi patris Benedicti soror, que ab ipso infancie sue tempore omnipotenti Deo dedicata. Huius animam de corpore egressam vidit sanctus Benedictus in columbe specie celi secreta penetrare. Qui tante eius glorie congaudens, Deo gratias reddidit eiusque obitum fratribus denunciavit; quos eciam protinus misit, ut corpus eius ad monasterium deferrent et in sepulchro, quod sibi paraverat, collocarent, ut, quorum mens una semper in Deo fuerat, eorum quoque corpora nec sepultura separaret. 16r 11 12 G A ROME sancti Gregorii pape Secundi. Qui nonagesimus secundus post beatum Petrum nacione Sirus sedit annos decem, menses octo, dies quatuordecim Leonis et Constantini Imperatorum tempore. Hic vir castus et in divinis scripturis eruditus in Germania verbum salutis per sanctum Bonifacium, archiepiscopum Magontinum, predicavit. Qui eciam Quadragesi- Textedition 104 mali tempore feria quinta ieiunium celebrari instituit, et ipsius diei ad Missarum sollemnia Officium, cum antea non fieret, pro maiori parte sumptum de Dominicis ordinavit. 13 B Natali 678 sancti Agabi prophete in Antiochia quiescentis, de quo beatus Lucas in Actibus apostolicis capite vicesimo primo scribit. DOMINICA ESTO MIHI, Que appellatur Quinquagesima. Cantatur ut in Breviario. Hodie incipitur pulsacio Nonarum hora decima usque ad duodecimam pulsando, et pulsantur None per totam Quadragesimam feriatis diebus ante Nonas preter secundam et terciam ferias post Esto mihi et preter Iovis Cenam Domini, sanctam Parasceves et Vigiliam Pasche. Et deinceps pulsantur None sub Nonis usque Michaelis exclusive. Nota: Si hodie venerit festum novem lectionum, ibidem servatur et in Primis Vesperis post primum Benedicamus Vobis datum est cum Collecta de Dominica preterita. Et in Matutinis nullum Suffragium. Sed Omelia Dominicalis postponitur ad feriam secundam una cum Missa Dominicali. Invitatorium Adoremus, quod solitum est servare una cum Laudibus hodiernis anticipare de Benedicamus ad Dominicam Sexagesimam Exurge. Instituta est ergo Quinquagesima, ut suppleantur dies Dominici, qui de ieiunio Quadragesime subtrahuntur. Significat enim tempus remissionis. Nam in quinquagesimo anno servi efficiebantur liberi. Si vero aliquis eorum esset, qui nollet liberari, sed remanere in servitute Domini sui, ducebatur ad postes tabernaculi vel templi et perforabatur 16v eius auris cum subula, quod erat signum servicii, nec deinceps manumittebatur. Quinquagesimo enim die a die Agni imolati lex data est, et quinquagesimo die a Pascha datus est Spiritus Sanctus, et ideo hic numerus statum beatitudinis representat, ubi erit adepcio libertatis et cognicio veritatis et perfectio caritatis. FERIA SECUNDA POST ESTO MIHI ex parte Magistri Domini Bertholdi Schlotheim, Vicarii huius Eclesie, cantatur Missa de Beata Virgine cum Collecta pro sacerdote defuncto; unde datur cuilibet in Matutinis et Missa 1 quartale vini de Heimbach et panis rubeus. Succentor imponit Officium Misse in albo ornatu. FERIA TERCIA sequenti ex parte eiusdem Domini Bertholdi cantatur Missa pro peccatis ferialiter cum Collecta pro sacerdote defuncto; unde datur cuilibet in Matutinis et Missa 1 quartale vini de Lorch, panis rubeus, et ornatus erit blavius. Post Vesperas ornatur altare ornatu Quadragesimali ut in cista prope altare. Nunc quere in capsa capelle nove. Capse reliquiarum teguntur tegumentis blaviis, et nigre cortine circa altare. Due cruces, una videlicet cuprea magna, tegitur cum albo serico crastina die videlicet Cinerum portanda ad sanctum Iacobum, et puer vel Scolaris portans eandem crucem induitur alba plavia. Item parva crux ferrea tegitur panno albo serico cum nigra cruce de serico, que portatur per Quadragesimam cum Letaniis secunda, quarta et sexta feriis. 17r IN DIE CINERUM Hodie Matutine pulsantur hora tercia mane, et cantatur ut in Breviario. Hodie finitis Matutinis non cantatur Missa de Beata Virgine propter concionem Plebani in Choro Ferreo, et pulsantur ad sermonem tribus vicibus ut Dominicis diebus, et ffinita concione et Missa dat 678 Sic! Richtig: Natalis. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 105 parrochianis cineres. Vigilie pulsantur hora sexta et leguntur communiter Vigilie mortuorum trium lectionum et Hore canonice more solito usque ad Nonas exclusive una cum Missa pro defunctis. Interim Sacrista benedicit cineres vel post Matutinas vel hora sibi convenienti ad placitum suum. Dictis Sextis, omnibus in Choro localiter stantibus, Succentor incipit Officium, sicuti in Processionali libro habetur. Quo finito una cum Gloria Patri et repeticione Prelatus seu dignior ac senior Sacerdos nigra circumdatus stola dicit Collectam ut in libro. Dominus vobiscum. Oremus. Qua finita cantantur alie Antiphone. Interim Prelatus dat cineres a digniore incipiendo usque ad minimum. Et Iunior Canonicus Domicellaris astans sibi ciramictus 679 nigra mappa serica tenens cineres. Omnibus expeditis choralibus et bedellis alius Canonicus sive Vicarius Presbiter recipit stolam, et alius Canonicus Domicellus sive Iunior Vicarius recipit cineres; et tunc Decanus cum Domicello recipiunt ab alio sacerdote cineres. Deinde itur processionaliter cum una cruce ad sanctum Iacobum precedentibus bacelliferis. Et cum perventum fuerit ad Chorum, servantur omnia ut in Processionalibus. Et Sacrista disponet Missale parvum pergamenum illuc deferri. Inde cantatur Nona et Missa; postea reditur ad Eclesiam Magontinam cum Letania usque ad introitum civitatis. Interim in absencia Dominorum Domini Sancti Steffani cantant in Choro nostro in ornatu plavio Quadragesimali. Vespere cantatur in Ecclesia nostra post reditum. Nota: Hodie et per totam Quadragesimam dum de tempore Officium dicitur, utimur ornatu plavio usque ad Dominicam in passione Iudica exclusive. 17v BEATUS PETRUS APOSTOLUS primo instituit ieiunium Quadragesime ante Pascha. Est autem ieiunium communis omnium membrorum satisfactio. Nam omnipotens Deus non voce sola, sed et ieiuniis placandus atque exorandus. Ieunium vero, ut ait Ciprianus, si discrecione regatur, omnem carnis rebellionem edomat: appetitus vagos distringit, carnes azimas mundat, ieiunium scripturarum deliciis pascitur, gracia stabilitur et celesti pane nutritur. Ieiunium precepit Deus Ade et Eve, ut abstinerent a fructu ligni sciencie boni et mali. Moyses vero in monte cum Domino perseverans non comedit neque bibit quadraginta diebus. Helias eciam eodem dierum numero ieiunando ambulavit in fortitudine subcinericii panis usque ad montem Dei Oreb. Cristus Iesus quadraginta diebus in eremo ieiunavit. Helias quia ieiunavit, in celum curru igneo raptus est. Moyses post ieiunium cum Deo locutus est. Ierusalem per ieiunium liberatur a Senacherib tempore regis Ezechie. Iona eciam predicante prestatur venia Ninivitis, Io 3. Sed cum pisces sunt caro, quare hoc tempus comeduntur? Quia omnipotens Deus non maledixit aquis; quoniam per aquam baptismi futura remissio peccatorum. Hoc enim elementum dignissimum est, quod sordes abluit, et super quod Spiritus Domini ante mundi constitucionem ferebatur. Terre vero maledixit in operibus hominis; inde est, quod omne genus carnis, quod intra versatur, tam quadrupedia quam aves, in ieiuniis non licet comedere. Hoc eciam die benedicitur cinis et in signum humilitatis capitibus aspergitur sub his verbis Cinis es et in cinerem reverteris, quod dictum fuerat Ade, Genesis 3. Iob penitenciam in favilla et cinere egit dicens: „Ipse me reprehendo et ago penitenciam in favilla et cinere“, Iob 42. Ffilii Israhel humiliaverunt animas suas in ieuniis; precincti ciliciis offerebant Domino sacrificia et erat cinis supra capita eorum, Judith 4, Jeremie 25. 679 Sic! Circamictus? Textedition 106 Hac die suspenditur velum seu cortine per circuitum Chori inter altare et Chorum, ne appareant, que sunt inter sancta sanctorum, sicut eciam litterae legis, quia in veteri testamento ante Cristi passionem intelligencia sacrarum scriptu- 18r rarum velata et cooperta erant. 680 In Parasceve vero velum tollitur, quia in passione Domini velum templi scissum est et per eam revelata est nobis legis spiritualis intelligencia, que antea latebat, et aperta est celestis regni ianua. Sexta feria post Cinerum per totam Quadragesimam sub Matutinis Laudibus pulsantur tres pulsus ad sermonem post Matutinas habendum; similiter quartis feriis. 14 C VALENTINI EPISCOPI ET MARTIRIS. Ex speciali devocione Honorabilis Domini Nicolai de Herstein, Vicarii et Sacriste Ecclesie Magontine, institutum, quod hucusque ferialiter, deinceps vero cum novem peragetur lectionibus. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste homo. Capitulum Iustum deduxit. Responsorium Gloria et honore, ut habetur in Tercia Nocturna de uno martire. In Matutinis sex lectiones de passione eius. Omelia Nemo lucernam accendit. Cetera omnia de uno martire. In Missa tres Collecte, prima de sancto Valentino, secunda Deus cuius misericordie, tercia pro omni gradu eclesie. Unde dantur octo libre sic distribuende: in Matutinis et Missa 5 libre, ad Primas 1 libra, et in Primis et Secundis Completoriis euisdem festi ubilibet 1 libra. Ornatus erit rubeus dominicalis. Rome beati Valentini presbiteri; qui post multa sanitatum et doctrine insignia fustibus cesus decollatus est sub Claudio Cesare, et a sanctis Mario et Martha filiisque eorum venerabiliter traditus sepulture. 18v 15 D Rome sancti Cratonis martiris, qui a beato Valentino episcopo fidei documentis institutus non multis post diebus cum uxore et universa domo sua martirio consumatus est. 16 E Natale sancti Onesimi, de quo Paulus ad Philemonem scripsit dicens: „Obsecro te pro meo filio, quem genui in vinculis, Onesimo; qui tibi aliquando inutilis fuit, nunc autem et mihi et tibi utilis, quem remisi. Tu autem illum ut mea viscera suscipe.“ Quem idem apostolus episcopum ordinans predicacionisque ei verbum committens, apud Ephesiorum civitatem reliquit. Hic Romam perductus atque ibidem pro fide Christi lapidatus; inde ad locum, ubi fuerat ordinatus, corpus eius delatum est. Nicomedie sancta Iuliana, dum Eulogio Prefecto desponsata esset et nollet sibi aliquatenus copulari; que tempore Maximiani Imperatoris, post varia tormenta et carceris custodiam, palam cum diabolo conflixit, deinde flammas ignium et ollam superans ferventem, capitis decollacione martirium consumavit. 17 18 F G NATALE sancti Simeonis episcopi et martiris. Qui propinqus Salvatoris secundum carnem extitisse dinoscitur ac filius Cleophe, qui fuit frater Ioseph, nutricii Salvatoris. Hic Ierosolimorum episcopus post Iacobum apostolum fratrem Domini ordinatus, persecucione Traiani 680 Sic! Richtig: erat. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 107 multo tempore suppliciis affectus, martirio consumatus est, omnibus qui aderant et ipso iudice mirantibus, ut centum viginti annorum senex crucis supplicium pertulisset. Nota, quod sex Dominicis diebus per Quadragesimam ad Matutinas a primo psalmo inclusive usque ad Laudes exclusive datur I libra ex parte Domini Gerlaci Cloderer, Vicarii Magontini, ut supra empcione decime Wißenburgk. 19r 19 20 21 A B C Nota, quod ex parte Honorabilis Domini Henrici Hertelin, Decani Sancti Mauricii et Vicarii Magontini, dantur presentibus in processione ad aspersionem aque benedicte octo Dominicis diebus, Dominica Circumdederunt incipiendo usque in Dominicam Palmarum eclusive, octo libre Hallensium, singulis presignatis Dominicis diebus I libra. Nota, quod in ebdomada post Dominicam, qua cantatur Circumdederunt, cantabitur Missa pro peccatis cum Collectis Omnipotens sempiterne Deus postulaciones nostras benignus exaudi, et Pietate tua. Unde datur ad Presencias medietas censuum domus dicte Drachenvels contigue curie Ecclesie Magontine dicte Weisenburgk, ex parte Honorabilis viri Domini Ioannis de Treveri, Canonici Magontini, et fiat eius memoria et omnium progenitorum suorum vivorum et mortuorum. Et reliqua medietas censuum dicte domus datur Dominica proxima ante imposicionem Historie Vidi Dominum 681 . Item X maldra siliginis de XLVII maldris cedentibus in Wicker. NOTA, QUOD VENERABILIS DOMINUS FREDERICUS DE LEVENSTEIN, Canonicus Iubilarius Magontinus, ordinavit perpetuis temporibus, ut in Quadragesima singulis diebus feriatis cantatur una antiphona de Beata Maria Virgine in antiphonariis conscriptis, nisi festum Annunciacionis in aliquam predictarum feriarum caderet, quia tunc cantatur propria antiphona. Unde dantur cuilibet presenti VI Heller de VC florenis in Odernheim et CCC florenis in Algesheim capitalis summe ut supra in fine libri per predictum Dominum Fredericum Presencie erogatis. Nota: Venerabilis Dominus Theodericus Zobbel, Scolasticus Magontinus, dedit ad Cistam Presenciarum C libras Hallensium, quibus sunt empte super redditibus Presencie V libre; unde feria secunda post Esto mihi ad Primas I libra, tercia feria sequenti ad Primas I libra, in festo sancti Albani ad Primas I libra, in festo sancti Iacobi ad Primas I libra, et in vigilia Nativitatis Christi ad Primas I libra. 19v 22 D CATHEDRA PETRI. Ffestum novem lectionum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Solve iubente. Capitulum Petrus apostolus. Responsorium Petre amas me. Ymnus Iam bone sit Trinitati. Versiculus Ecce sacerdos. Super Magnificat Antiphona Simon Bariona. Cetera Breviarium vide. Ornatus erit blavius et Kyrie de confessoribus, et Credo et Prefacio de apostolis, et datur incensum sub Prefacione. Unde V maldra siliginis. In Secundis Vesperis Antiphona Iuravit Dominus per totum. Super Magnificat Antiphona Quem dicunt. Unde dantur XII maldra tritici in Parthenheim et in Gugenheim, ex parte quondam Ottonis de Rudeßheim, Decani Magontini. Apud Anthiochiam Cathedra sancti Petri apostoli, quando ab Anthiochensibus pulso Simone mago, qui eos seduxerat, ut sibi crederent et Petrum lapidarent, ipse Petrus susceptus 681 Siehe fol. 118r. Textedition 108 est et cathedra pontificali exaltatus. Eodem die beati Papie Ierapolitane civitatis episcopi, qui Ioannis apostoli auditor, Policarpi autem condiscipulus et sodalis fuit. Alexandrie sancti Abilii episcopi; Abilius secundus post beatum Marcum Alexandrie episcopus fuit sub quarto Domiciani Cesaris anno. Qui Abilius apud Alexandriam tredecim annis sacerdocio ministrato diem obiit. Cui succedit Cerdon tercius in sacerdocium. 23 E Vigilia sancti Mathie apostoli. Missa de Vigilia Mathie cantatur cum ornatu rubeo; unde 1 libra. Celebratur ipso die sancti Policarpi presbiteri et confessoris festum, qui cum ad urbem Romam venisset sub Aniceto; qui cum beato Sebastiano plurimos ad fidem Cristi convertit atque ad martirii gloriam exhortando perduxit. 20r 24 F MATHIE APOSTOLI. Ffestum semiduplex et Sociorum, et pulsentur Halb Schreck. Super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Capitulum et Collecta de Vigilia. Responsorium Cives apostolorum. Ymnus Exultet celum. Super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Cetera require in Breviario. Ornatus erit viridis. Unde datur panis magnus et III floreni super theolonio Lainstein ex parte Domini Ioannis Coci Vicarii. Omnia servantur more solito de apostolis. Si venerit in Quadragesima, tunc Socii intitulati ornantur suis cappis vel palliis in sacristia, et finita Missa progrediuntur extra sacristiam processionaliter ad Chorum, et Socius intitulatus incipit Vesperas et non Sacerdos in altari. Nota, quod festum sancti Mathie apostoli semper celebratur illa die, sicut venit vel in prima sillaba mat: qr 682 littera mutatur, sed festum non variatur. Mathias apostolus primus in apostolatum pro Iuda traditore sorte consciscitur; qui erat unus ex discipulis Domini, erat de tribu Iuda civitate Bethleem ex illustris 683 parentibus ortus. Qui post ascensionem Domini apud Iudeam Christi evangelium predicasse atque ita docuisse adversum carnem pugnandum et in nullo prorsus voluptati eius ac libidini concedendum, animam vero alendam sapiencie pastibus et sciencie cibis in maius semper augendam. Nota: Per totam Quadragesimam ad quindecim gradus 1 libra inter presentes a primo psalmo usque ad finem eorundem distribuitur, ex parte Venerabilium et Honorabilium Dominorum Wolperti Ders Scolastici, Petri Schwarczberg Canonici, Magistri Ioannis de Lutra Predicatoris, Magistri Ioannis Lapicide, Ioannis Graw de Babenhusen, Ioannis Coci, Gerlaci Cloderer et Casparis Linck ac Petri Welcker, Vicariorum Magontinorum. Nota, quod ex parte Honorabilis Domini Magistri Ioannis Lapicide, Vicarii Magontine 684 , per totam Quadragesimam diebus feriatis datur ad Primas 1 libra inter presentes a primo psalmo usque ad incepcionem Misse defunctorum distribuenda. 682 Unverständlich! 683 Sic! Richtig: illustribus. 684 Sic! Richtig: Magontini. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 109 20v 25 G Apud Egiptum sanctorum Claudiani, Dioscori, Serapionis et Papie. Dioscorus puer annorum quindecim confessus est Christum, titulo confessionis clarus et insignis effectus; qui eciam circiter decem milia sub se monachos habuit, quos omnes sic educabat, ut ex propriis sudoribus necessaria compararet et aliis ministraret egentibus. Serapion post Maximinum apud Anthiochiam episcopus fuit. Papias Hierapolim gerens sacerdocium episcopus Hierapolites; qui et Ioannis apostoli auditor, Policarpi vero condiscipulus quinque scripsit libros, quorum titulus „Explanacio verborum Dominicorum“. Omnes gladio cesi. In Fenice sanctorum Ananie presbiteri et Petri carcerarii eius; quorum primus sub Preside Maximiano flagris cesus, sale acetoque vulnera aspersus, et cilicio asperrimo confricatus, deinde cum prefato Petro eius constantia converso post varias penas simul in fornacem accensam missus, cum aliis septem in mare precipitati gloriam martirii adepti sunt. Nota, quod ex parte Honorabilis Emmerhionis de Ygestadt, Cantoris Sancte Marie ad Gradus Moguntinos, datur cuilibet presenti in Maiori Missa tantum per totam Quadragesimam unus panis rubeus, die Cinerum, diebus Dominicis et die Parasceves exceptis. Unde ipse instituit, quod singuli Vicarii dicant tres Vigilias cum IX lectionibus et tres Missas pro defunctis in remedium anime sue; et post Matutinas exitur Chorum cum Responsorio Rogamus cum Collecta Omnipotens sempiterne Deus cui numquam etc. Et iste panis datur de bonis in Mummenheim. 21r 26 A ALEXANDRIAM Alexander post Achillam, qui Petro successerat, sacerdocium suscepit, et episcopus effectus natura lenis et quietus, assiduis commonicionibus Arrium, presbiterum suum, heretica impietate deprauatum cuperet a prauo incepto et assercionibus impiis revocare, denique divina veritate eum convictum et trecentorum decem et octo episcoporum sentencia apud urbem Niceam de eclesia eiecit, eundemque in Niceno concilio tamquam hereticum damnavit. Alexander mirabilis senex postea defunctus. Nota, quod Dominica Invocavit, Reminiscere, Oculi, Letare, Iudica, Domine ne longe datur panis magnus de bonis in Bischoffheim super Magonciam. Nota: Quinque secundis fferiis per Quadragesimam in stacione ad sacellum sancti Nicolai deservitur 1 libra ex institucione Venerabilis Domini Adolffi de Stockheim, Senioris Canonici Magontini. 27 B ALEXANDRIE passio sancti Iuliani martiris. Is cum ita podagra constrictus esset, ut neque incedere neque stare posset, una cum Euno, ministro suo, in sella iudici offertur. Qui camelis impositi per totam iubentur circumduci urbem et flagris hinc inde inspectante populo laniari, usque quo finem ipsis verberibus sortirentur. Hispanie Hispali civitate natale sancti Leandri episcopi et confessoris, ad quem beatus Gregorius libros Moralium scripsit. Cuius predicacione et industria tota Gothorum gens ab Arriana impietate conversa est. 21v DOMINICA INVOCAVIT PRIMA IN QUADRAGESIMA. Ad Vesperas Antiphona Benedictus per totum. Capitulum Hortamur vos. Responsorium Scapulis suis. Ymnus Ex more docti. Cetera omnia ut in Breviario. Nota: Ebdomodarius aspergens aquam benedictam Textedition 110 indutus alba plavia, stola plavia et pallio plavio dicit in reditu in medio chori Versiculum Ipse liberavit me de laqueo venancium. Nota: Lecturus Evangelium hodie et omnibus Dominicis diebus usque Palmarum exclusive indutus ornatu suo portat loco crucis (que extra Quadragesimam portatur per Scolares) ipse portat evangelia post aquam benedictam per circuitum. Hodie et omnibus Dominicis diebus per totam Quadragesimam Seniores ac Digniores Vicarii cantant Responsoria ad Horas, Primam, ad Terciam, Sextam et Nonam et Tractus in Missa. Nota, quod infra Caput Ieiunii et Pascha qualibet die habentur proprie Collecte et Capitula. Ad omnes Horas per totam Quadragesimam exceptis festivis ac sacris diebus dicimus Preces minores geniculando et addicimus psalmum Miserere flexis genibus. Nota, quod omni die feriata Sacrista, Ebdomodarius et Sacerdos cantans Summam Missam cum suis ministris et chorali transeunt processionaliter extra sacristiam sub decantacione Hymni in Vesperis in medio Chori ad pulpitum minorem puerorum, exceptis sabathis et festivis diebus et quando Vespere cantatur de sanctis, usque Palmarum. Per totam Quadragesimam itur cum Letania ad staciones usque Palmarum: secunda Nicolaum Feria quarta ad Sanctum Ioannem post Nonas sexta Beatam Virginem Nota: Choralis indutus alba plavia cum parva cruce absque stabellariis. 22r 28 C ROMANI MARTIRIS DEPOSICIO. Qui primus in territorio Lugdunensi vitam heremiticam duxit et multis virtutibus ac miraculis claruit et plurimorum pater monachorum extitit. Hic beato Benedicto creditur habitum monachicum tradidisse eique ad sonum tintinabuli victus necessaria ministrasse. Eodem die Macharii Herosolitano 685 episcopi; vir nomine suo dignus et omnibus bonis ornatus, qui adversus calumnias ac hereses Arriani verum, eternum et ante secula Filium et cum Patre equi honoris eiusdemque substancie predicabat. Primus eciam exploravit crucem Christi; accidit autem illius loci mulierem gravi morbo egritudineque confectam semimortuam iacere. Macharius vero presul civitatis mulieri unam illarum crucium adhibens cum oracione moxque, ut mulierem crux attigit, repente oculis apertis consurrexit. FERIA SEXTA QUATUOR TEMPORUM Ad Missam fraternitatis ad Atzmann nigram cappam. Duo Chorales ministrant ad Missam omnimodo sicut in Missa pro defunctis fieri solet. Sabatho Quattuor Temporum omnia fiunt sicut Exaltacione Sancte Crucis. 22v KALENDAS 686 MARCII 1 D DONATI MARTIRIS. Multa miracula egit; maximum tamen est, quod de dracone gessit: Draco ingens et pestifer erat; in via publica iacebat; oves, capras, equos, boves et homines devorabat. Ad quam bestiam Donatus absque gladio sine aliquo iaculo veniens, cum illa 685 Sic! Richtig: Hierosolitano. 686 Sic! Grammatisch richtig: Kalendis. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 111 levasset caput quasi vocatura Donatum, tunc ille vexillum crucis ante faciem eius digito designans in aere in os eius expuit. Bestia vero sputum mox ore suo suscipiens expiravit. Postea sanctus Donatus sub iudice Ursacio et Marcellino tribuno sartagine passus est. Apud oppidum, quod Werda dicitur, natale Suithberti Werdensis episcopi, qui temporibus Pipini una cum sancto Willebrordo verbum salutis gentibus predicavit. Hic inter cetera infirmitatum genera morbum, quem phisici squinanciam nominant, solitus est curare. 2 E ROME SIMPLICII PAPE. Hic post beatum Petrum quadragesimus nonus, Acacium Constantinopolitanum et Petrum Alexandrinum episcopos ob Euticianam heresim dampnavit. Qui eciam statuit, ut nullus pontifex successorem sibi constituat. ¶ FESTUM CONVERSIONIS BEATE MARIE MAGDALENE, novem lectionum et Sociorum. Observari debet singulis annis in Choro Ecclesie Magontine Maioris decima Marcii ex institucione Reverendissimi Illustrissimique Principis Domini Alberti divina miseracione Cardinalis ac Legati nati, Magontine 687 et Magdeburgensis Archiepiscopi, Electoris. Ex ordinacione generosorum ac nobilium Dominorum Decani et Capituli Eclesie Maguntine omnia observabuntur sicut in festo eius principali, demptis Ymno, Capitulo, Collecta ac Lectionibus in Matutinis. Ad Missam canitur Tractus Qui seminant. Unde in Matutinis et Missa XII libre de curia zum Steckenn, et anno 45 primitus observatum est. 23r 3 F APUT CESAREAM Palestine sanctorum martirum Marini et Asterii. Qui Marinus vir militaris atque Hierosolimorum civis, honore et diviciis clarus; qui cum a militonibus suis accusatus fuisset, eo quod cristianus esset, ac interrogatus a Valeriano, si ita res se haberet, illa ita esse et vere se cristianum clara voce testatus esset, martirii coronam capitis abscisione suscepit. Asterius vir Romane urbis senator, patricius nobilitate, facultatibus, propinquitate eciam regia et omni bonorum fama satis clarus. Qui cum supradicti sancti Marini martiris extremis interesset exequiis et capite cesum truncatumque cadaver subiectisque humeris suis et substrata veste, qua induebatur, exciperet, honorem, quem martiri detulit, continuo ipse martir efficitur et assequitur. 4 G Rome Via Appia natale beati Lucii, pape et martiris. Qui post beatum Petrum vicesimus tercius persecucione Valeriani et Galieni ob fidem Christi exilio relegatus et postmodum divino nutu ad ecclesiam suam redire permissus, martirium capitis obtruncacione complevit. Hic constituit, quod duo presbiteri et duo diaconi in omni loco episcopum non desererent propter ecclesiasticum testimonium. 23v 5 6 7 8 A B C D Rome natale sancti Appollonii. Vir in fide nostra et in omnibus philosophie erudicionibus illustris. Qui ad iudicium pertrahitur et a Perennio iudice, ut eius crura comminuerentur, sentenciam prius excepit. Tum deinde exhortatur beatus Appollonius martir, ut defensionem 687 Sic! Richtig: Magontini. Textedition 112 pro fide sua, quam audiente senatu atque omni populo luculenter et splendide habuerat, aederet 688 scriptam; et post hec secundum senatusconsultum capite plexus est et sic martirium complevit. Eodem die sancti Poncii diaconi et beati Cipriani episcopi, qui egregium volumen vite et passionis eius reliquit ; qui sub Galerio Maximo coronam vite promeruit. DOMINICA SECUNDA QUADRAGESIME, que intitulatur Reminiscere vel „Dominica Vacat“ pro eo, quod caret proprio officio. Cantatur per omnia ut in Breviario. Dominica tercia Quadragesime est confessionis peccati et laudis. Unde Introitus est Oculi mei semper ad Dominum. DOMINICA QUARTA QUE DICITUR LETARE. Est ergo Dominica, in qua de superna Ierusalem agitur. Dicitur ergo Dominica Leticie, que libertatem representat concessam filiis Israhell redeundi a Babilone, cum ingenti leticia venerunt in Ierusalem; ita et nos ab hoc mundo letantes in celestem Ierusalem veniemus; ideo cantatur Letare Ierusalem. Nota, quod in hac Dominica Sanctissimus Dominus Papa ad eclesiam pergens, auream in manu gerens rosam sub aspectu populi, deinde donat nobiliori et potenciori, qui tunc in Curia reperitur, in quo nobilitas et excellencia illius peculiaris populi Domini designatur. Nota: Feria quarta post Letare legitur Prophecia per Iuniorem Vicarium immediate ante Epistolam in albo rubeo. 24r FERIA SEXTA POST LETARE FINITO COMPLETORIO altare ornatur rubeo ornatu et capse reliquiarum rubeis vestibus vestiuntur. 689 Monilia fferialia, cortine rubee circa altare, et nota: Omnia ornamenta erunt rubea, sicut huc usque plavia fuerunt. Sabatho sequenti legitur Prophecia immediate, hoc est: qui legit Epistolam, legit Propheciam; qua finita sequitur immediate Epistola per eundem legenda. DOMINICA QUINTA IN PASSIONE DOMINI Dominica Iudica vel „In Passione“. Spiritualiter duabus septimanis ante Pascha passio Domini recolitur, ut ad memoriam reducatur nobis murmuracionem 690 eorum, qui ante legem et sub lege in inferno fuerunt usque ad tempus gracie. Ab hoc namque die Gloria Patri dimittitur, quia versus ille ad laudem pertinet Trinitatis, que fuit in passione Domini, quam ecclesia ab hac die representat, dehonestata; nam Cristus Iesus fuit dehonestatus. Ideo Gloria Patri ex nunc tacetur propter humilitatem, per quam ad Cristi passionem perveniendum est, et quia Dominus se abscondit usque ad Pascha, in qua restauratur, omnis dimissa glorificacio. Nota: Ornatus erit omnino rubeus. Cetera vide Breviarium. Sequitur Sabbatum, quod dicitur „Sabbatum Vacans“ sicut et secunda Dominica Quadragesime. In hoc ergo sabbato intendere consuevit Dominus Papa pauperibus Cristi dando elemosinam et mandatum celebrando tum, quia in Cena Domini propter officii magnitudinem hoc facere non poterit. Quia ergo hac die circa premissa caritatis opera exercenda occupatus est, ideo vacat hoc sabbatum a proprio officio et mutuo accipit a quinta feria antecedenti vel sabatho, scilicet Sitientes venite ad aquas. 24v 9 E Apud Sebasten Armenie Minoris natale sanctorum Quadraginta Militum. Qui tempore Licinii regis post vincula et carceres creberrimos, post cesas lapidibus facies, missi sunt in 688 = ederet. 689 Jüngerer Zusatz am Rand: „Abolevit, quia contra rubricas Romanas.“ 690 Sic! Richtig: murmuracio. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 113 stagnum, et sic demum in crurifragio martirium consumaverunt. Erant autem nobiliores inter eos Quirion et Candidus. Apud Nisenam civitatem deposicio sancti Gregorii episcopi, fratris beati Basilii Cesariensis; qui Gregorius Athenis eruditus reiectis secularibus litteris tredecim annis in monasterio vacabat divinis scripturis. Vide Eusebium in libro undecimo capite nono. 10 11 12 F G A GREGORII PAPE. Ffestum novem lectionum. Cantatur ad Primas Vesperas Antiphona Gregorius cum quatuor sequentibus ut in Primo et Secundo Nocturno cum psalmis ferialibus. Capitulum Omnis pontifex. Responsorium Vere felicem. Ymnus Iste confessor. Versiculus Ecce sacerdos. Super Magnificat Antiphona Gloriosa sanctissimi. Cetera omnia ut in Breviario. Nota: Ornatus erit plavius. Unde II marck II floreni V solidi Colonienses. Rome natale beati Gregorii Magni, precipui doctoris ecclesie. A Gordiano editus non solum spectabili senatorum prosapia, verum eciam religiosam originem duxit. Nam Felix eiusdem apostolice sedis antistes eius attanus fuit. Hic primus Gregorius et in ordine paparum sexagesimus sextus anno Domini quingentesimo octogesimo quinto salubriter prefuit ecclesie Dei sancte. Apud Nichomediam passio sancti Petri martiris. Hic cum esset cubicularius Diocleciani Imperatoris et liberius causaretur de immensis martirum suppliciis, educi ipse iubetur in medium atque immolare compellitur; abnuens imperatur appendi et flagris toto corpore laniari. At ille, cum maneret immobilis, visceribus iam pelle nudatis iubetur aceto et sale perfundi et craticula prunis subterstrata poni et non ad subitum, sed sensim paulatimque succendi, quo scilicet pena protelaretur in longum, sperantes 691 ab eo elicere consenssum. Sed ille firmus in fide et ovans in spe, consumptis iam et igne resolutis carnibus suis, ultimum spiritum in fide letus emisit sicque vere Petri extitit fidei heres et nominis. 25r 13 14 15 B C D ROME NATALE ZACHARIE PAPE. HIC quatuor libros Dyalogorum beati Gregorii transtulit in Grecum, et per beatum Bonifacium Archiepiscopum Magontinum Pipinum, patrem Karoli, in solium regni sublimavit in Suessionum civitate. In Cesarea civitate Capadocie passionem 692 sancti Longini, qui latus Domini lancea aperuit. Hic baptisatus ab apostolis, cum apud Capadociam sanctitate precipuus degeret, sub Octavio Preside comprehensus post confessionem fidei lingua abscisa, dentibus excussis capite truncatus est. 16 E APUD AQUILEGIAM NATALE BEATI HILARII Pictaviensis episcopi. Vir natura lenis et placidus et apcius, 693 qui eciam libros de fide nobiliter scriptos aedidit; quibus et hereticorum versucias decepcionesque et male credulam simplicitatem ita diligenter exposuit, ut et presentes et longe positos, quibus ipse per se disserere viva voce non poterat, perfectissima instructione corrigeret. Qui sub Beronio Preside post eculeum atque alia tormenta una cum Felice, Largo atque Dionisio martirium terminaverunt. ROME PASSIO SANCTI CIRIACI DIACONI. Qui post longam carceris maceracionem reliquata pice perfusus et in catasta extensus, attractus eciam nervis et fustibus cesus, 691 Nominativus absolutus. 692 Sic! Richtig: Passio. 693 Sic! Statt aptus. Textedition 114 ad ultimum cum Largo et Schmaragdo et aliis viginti iubente Maximiano capite truncatur. Horum tamen festivitas sexto Idus Augusti recolitur, quo die a Marcello papa eorum corpora sunt levata ac venerabiliter tumulata. 17 18 19 20 F G A B Obiit Dominus Conradus Raw, Cantor Mogontinus, qui dedit ad Cistam VI c florenos 694 , quibus empte XXX floreni sic distribuende: In Anniversario VIII libre, 1 quartale vini, in Septimo 1 quartale vini, in Tricesimo 1 quartale vini, et feria secunda in Sinodo Sancta Ioannis Decollacionis 1 quartale vini ad cantandum alternatis vicibus vel de Corpore Christi vel de omnibus sanctis. 25v 21 C BENEDICTI ABBATIS. Ffestum Presencie et novem lectionum. Super psalmos feriales Antiphona Iste homo. Capitulum Dilectus Deo. Responsorium Lex veritatis. Ymnus Iste confessor. Versiculus Ecce sacerdos magnus. Super Magnificat Antiphona Orabat sanctus Benedictus. Antiphona ferialis, et ad Matutinas sicut de uno confessore. Sex lectiones de vita ipsius. Omelia Facilius est camelum. Super Benedictus Antiphona Benedictus Dominus. Officium Misse Os iusti. Tractus Beatus vir. Offertorium Veritas mea. Completorium Ffidelis servus. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Pater sancte. Ornatus erit blavius. Unde XX maldra siliginis. Apud Castrum Cassinum natale sancti Benedicti Abbatis. Huius vitam virtutibus et miraculis gloriosam in dialogorum libro secundo beatus scribit papa Gregorius. 22 23 24 D E F Nota in profesto Annunciacionis Beate Marie altare ornatur albo ornatu post Completorium precedentis diei ante et retro et in lateribus mit den zweien nachguldigen leisten cum cortinis albis. 695 26r G 25 FESTUM ANNUNCIACIONIS BEATE MARIE maius duplex et non suspendit. Hic intitulantur Canonici et compulsatur Schreck. In Primis Vesperis, que cantatur 696 post secundam Missam, et post compulsacionem itur ad Chorum in albis processionaliter. Ornatus erit totus albus. Pro imponentibus zwo neun raw weiß sameth cappenn. Succentori alba cappa simplex. Sacerdoti vel Prelato cappa alba argentera 697 Domini Marchionis vell pallium Zobels. Quidquid cantandum ac legendum sit, Breviarium perlegito. Ad Completorium pulsatur hora tercia cum campana, que fferiatis diebus pulsatur ad quartum pulsum, et dicto Completorio cantatur Antiphona de Beata Virgine, qualis occurrit in Ordine, ex institucione Frederici de Lewenstein. Et in Secundo Completorio cantatur Antiphona propria, quia in eadem deserviuntur VIII maldra siligine 698 ut infra. 694 VIc = 600. 695 Ergänzung aus dem Jahr 1720: Anno 1720 festum Annunciacionis fuit translatum post Pascha in choro, in foro tamen fuit celebratum et erat concio. 696 Singular, wie öfter, da der Begriff „Primae Vesperae“ (Plurale tantum) als Einzahl verstanden wird. 697 Schreibfehler; statt: argentea. 698 Sic! Richtig: siliginis. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 115 Ad Matutinas pulsantur infra secundam et terciam [horam] cum compulsacione ut moris. Ad Venite Maius ponuntur quinque cappe ad quodlibet latus, videlicet superior erit pro imponente, postea duas rubeas pro secundo versu, tercio duas cappas albas 699 pro ultimo versu; pro Prelato sicut heri. Succentori datur sibi una cappa alba de remissioribus et alia cappa similis illi pro Lectionibus legendis. Pro Omeliario ponatur una dalmatica alba cum aureis rosis vel floribus intextis vel Sociorum, et nota, quod unus solus cantat Benedicamus in Matutinis et in Secundis Vesperis, nisi fuerit dies sabathi. Prime pulsantur ante septimam vel quartale post sextam. Dictis Primis itur processionaliter ad Gradus Beate Marie Virginis stabellariis, vexillis et duobus pueris accensis candelis induti 700 albis albis cum dalmaticis vel tunicis albis una cum Cantore et suis astantibus, et Prelato vel Sacerdote cum suis ministris, ut moris est fieri in huiusmodi festivitatibus, cum Responsorio Quomodo fiet istud. Et cum perventum fuerit ad Chorum Beate Marie Virginis, Cantor cum suis astantibus incipiet Antiphonam Hec est dies. Illa finita Prelatus dicit Versiculum Ave Maria, gracia plena, Dominus tecum. Deus in adiutorium meum intende, incipiendo 26v Tercias. Qua finita reditur ad Chorum cum Responsorio Cristi virgo. Deinde cantatur Missa sollemniter, et duo pueri cantant Versum super sinagoga. Ornatus erit totus albus argenteus Domini Marchionis. Unde datur Vinum Gracie, XVI maldra, panis magnus; ad Primas I libra. Nota: Si festum Annunciacionis venerit in feriam sextam, nihilominus itur post Nonas ad Beatam Virginem, ut moris est fieri in Quadragesima. Secunda Missa cantatur omnino ferialiter. Secunde Vespere cantatur sollemniter ut Prime, sed Scolares tantummodo intrant Chorum processionaliter, et Domini manent in Choro. Ornatus erit sicut heri. Ad Secundum Completorium pulsatur hora tercia. Antiphona super psalmos Alma redemptoris. Capitulum et Collecta sicut heri. Versiculus Elegit. Super Nunc dimittis Antiphona Hec est dies quam fecit, quam duo Prelati vel Seniores Canonici imponant. Succentor intonat ante Atzmann Nunc dimittis; quo finito iterum repetantur. Unde VIII maldra siliginis. Hoc vesperi finito Secundo Completorio altare detegitur ac devestietur et manet in suo ornatu quadragesimale. Nota: Si predictum festum Annunciacionis Marie venerit in Dominicam Palmarum vel infra octavas, tunc semper anticipatur in vigilia Palmarum, ubi sollemniter peragitur in choro et in foro. In hac die, ut dicitur, per diversa temporum curricula Deus multa operatus est; que quidam sic egregiis versibus perstrinxit: Salve festa dies, que vulnera nostra coerces. Angelus est missus, est passus et in cruce Cristus, Est Adam factus et eodem tempore lapsus Ob meritum decies, cadit Abel fratris ab ense, Offert Melchisedech, Ysaac supponitur aris, Est decollatus Christi Baptista beatus, Est Petrus ereptus, Iacobus sub Herode peremptus, 699 Akkusative statt Nominative. 700 Sic! Richtig: indutis (zu pueris; Nominativ, um induti von den Ablativen abzusetzen? ). Textedition 116 Corpora sanctorum cum Christo multa resurgunt, Latro per Christum tam dulce suscipit Amen. 27r IN DIE PALMARUM. HODIE MATUTINE PULSANTUR HOra secunda, et cantatur ut in Breviario. Vexilla, que diebus Rogacionum solemus uti, praeparantur sabatho precedenti crucibus imponendo. Crux lingnea 701 super postes sacristie. Sedem episcopalem cum duo pulvinaria. Casulam rubeam presbiteri celebraturi. Duo pallia rubea vel cappas antiquas de sammet, quas famuli sacristie prebent Vicariis cantantibus Antiphonam Pueri Hebreorum; et portent huiusmodi necessaria ad Collem vel Montem Divi Iacobi, et stacione habita ac celebrata reportent. Et nota, quod sciendum, quod Domini Sancti Iacobi ponunt tapetum pro Episcopo vel Suffraganeo. Ad Primas pulsu vocetur cum campana maiore preter unam hora quinta, finitoque primo pulsu pulsentur tria signa die Creutz glocken propter secundarias ecclesias, que veniant omnes ad Ecclesiam Maiorem. Et Prima cantata itur cum processione ad Montem Sancti Albani cum Letania, quam duo Vicarii bene vociferati intonant voce naturali psallentes in unum Kyrie eleison more Mogontino. Et clerus consequenter respondet Kyrie. Interim Episcopus e sacrario procedens sequitur stabellarios usque ad gradus Chori, illic resistens sine stabellariis, qui vexilla precedunt, sinit ante se abire totam processionem, in qua ipse ultimus post Prelatos sequitur indutus alba, cingulo, stola, manipulo et pallio rubeo cum mitra et baculo; et Sacellanus cum pallio rubeo absque alba sequitur usque ad Sanctum Albanum. Et cum priores Vicarii Letaniam ad eum locum usque perduxerint Omnes sancti, fit pausacio, usque dum pervenitur ad montem. Ibi postea precentores supradicti incipiunt Omnes sancti, choro respondente. Quo cum ventum fuerit, ante sedem Domino Episcopo coram altari paratam devote procumbat. Facto brevi adoracione surgat, et Letania in Choro cantata et inceptis per chorum Terciis usque ad earum finem in sede sua se collocet. Terciis finitis, que per Hebdomodarium nostrum servatur, cantatur Prophecia, quam sedens ipse legit, ut in Libro Pontificali. Ffinita Prophecia statim canitur per tres Vicarios vociferatos Antiphonam Collegerunt ut in Libro Processionalium. 27v Post finitam Antiphonam benedicit Diaconum ad lectionem Evangelii, et ipse eciam Episcopus legit Evangelium. Lecto Evangelio chorus canit Antiphonam Osanna. Qua finita benedicentur palme, et finita Prefacione aspergit ramos aqua benedicta et deinde thurificat. Quibus benedictis atque distributis fiat egressio de Choro cum Antiphona Ante sex dies. Hinc itur ad Montem Sancti Iacobi. Cumque perventum fuerit ad campum, tunc qualibet ecclesia capitalis in suo ordine cum sua processione suum capiat locum diversis vocibus diversisque vicibus cantantes, usque dum veniant ad locum stacionis. Cum perventum fuerit ad locum stacionis, canitur ut in libris stacionum. His expletis reditur ad Eclesiam Magontinam; in qua stans ante gradus Chori Pontifex expectat finem cantici Benedictus, inde ad sacrarium pergens exuitur. Deinde cantatur Sexta et Missa. Unde 1 quartale vini, panis magnus. Hodie non aspergetur neque in Missa incensum datur sub Prefacione. Hodie itur in albis ad Primas et ad Missam, in Secundis vero Vesperis in cappis. Nota, quod Rudolffus 702 Aurelianensis episcopus apud Ludowicum Imperatorem falso a quibusdam suis emulis accusatus ab eodem in custodia mancipatur. Cumque in hac Domi- 701 Sic! 702 Versehen! Richtig: Theodolfus (s. unten). Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 117 nica Palmarum iuxta domum, ubi custodiebatur, processio transiret, ille aperta fenestra hos pulcherrimos versus a se editos cantavit: ¶ Gloria, laus et honor tibi sit, rex Christe redemptor, Cui puerile decus promsit Osanna pium. Israhel es tu rex, Davidis et inclita proles, Nomine qui in Domini, rex benedicte, venis. Cetus in excelsis te laudat celitus omnis, Et mortalis homo, cuncta creata simul. Plebs Hebrea tibi cum palmis obvia venit; Cum prece, voto, ymnis assumus ecce tibi. Hi placuere tibi, placeat devocio nostra, Rex pie, rex clemens, cui bona cuncta placent. Hi tibi passuro solvebant munia laudis, Nos tibi regnanti pangimus ecce melos. 28r Auctor eius Theodolphus, episcopus Aurelianensis. Qui aput Ludowicum Pium, Francorum Regem et Imperatorem Romanorum, Caroli Magni filium, falso delatus et accusatus ab aemulis, quod filiis eius in coniuracione contra patrem faveret eorumque partes sequeretur, ab eo Andagaviam relegatus est et ibidem in carcerem coniectus. Cumque in sollemnitate diei Dominice in Ramis palmarum supplicacio publica pro more ecclesiastico apud Andegavos fieret, cui et Ludovicus rex interfuit, et illac transiret clerus cum populo, ubi Theodulphus custodie erat mancipatus, ipse aperta fenestra factoque silencio hunc himnum suprascriptum a se tunc primum aeditum suaviter coram omnibus concinuit. Cuius religione ac devocione permotus Ludovicus rex eum protinus vinculis liberavit et in pristini honoris statum revocavit, utque deinceps in sollemni illius diei supplicacione himnus ille caneretur a clero, instituit. Quod deinde ab universali eclesia receptum est. Benedicuntur et distribuuntur rami palmarum per episcopum aut sacerdotem, licet Cristus eos nec benedixisse nec distribuisse legatur, tum quia Cristus non honoravit eos, sed fuit honoratus ab eis et ex eis, tum quia populus ille Iudeorum fecit hoc corporaliter et temporaliter, sed nos agimus hoc sacramentaliter et spiritualiter ad effectum, qui in eorum benedictione exprimitur. Illi namque ferentes ramos triumphum Christi nondum completum, sed tempore passionis complendum prefigurabant. Unde non oportuit ramos distribui vel benedici a Christo, quia nondum figura erat impleta. Eclesia vero per talia representat triumphum Cristi iam completum secundum illud Colo. 2: „Expolians principatus et potestates transduxit confidenter palam triumphans illos in semepipso 703 .“ Quia ergo non solum ipse triumphator est, sed eciam per ipsius graciam et sanctificacionem triumphabunt omnes electi, convenienter et benedictio ramorum et distribucio per sacerdotem, qui Cristum representat, debet expleri. 28v 26 A APUT PENTAPOLIM LIBIE natale sanctorum Theodori episcopi, viri famosissimi. Quem Origenes ipsum de auditorio rhetoris retractum studium communium literarum in divinam 703 Sic! Richtig: semetipso. Textedition 118 suasit philosophiam commutare. Quique apud eum quinquenni tempus verbo Dei 704 operam dedit, tandem ad episcopatus Ponti provincie meretur. 705 Hirenei diaconi, Serapionis et Ammonii lectorum. Nota: Feria tercia post Palmarum finito prandio reliquie sacrorum oleorum in domo Sacriste in olla nova exuruntur et cineres in flumen Rheni deferuntur vel in foveam sacri loci proiciantur 706 ac reconduntur; carbones ad exurandum dat campanator, lingna vero Carpentarius. 29r B 27 FERIA SECUNDA POST PALMARUM. Hodie Matutine pulsantur in medio quarte, et omnia cantantur in Choro Maiori. Hodie post Nonas itur ad Sanctum Ioannem et non itur post Secundam Missam processionaliter ex sacristia cum disciplina. Feria quarta Matutine pulsantur in medio quarte, et Prime pulsantur in medio septime. Et post Nonas itur ad Gradus et legitur Prophecia per Iuniorem Vicarium, et Sacerdos in altare incipit Vesperas. Nota: Hodie post Missam Viaticum in sacristia custoditur, quo ad Chorus purgetur, deinde reponitur. NOTA, 707 QUOD IN DIE CENE DOMINI SACRISTE vel mansionarii vel sacrorum custodes prandium vel refectionem tenentur ministrare divisoribus sacrorum oleorum et sacramentorum una cum ministris Eclesie, qui sunt Campanator Ffamulus ante crucem Ambo caduceatores Duo ffamuli sacristie Subcampanantor Quosdam 708 ex Dominis de Ffamulus Ffabrice camera, si placet. 29v 28 C ROME NATALE BEATI SIXTI Tercii, pape et confessoris. Qui sedit annos octo. Hic incriminatus a quodam nomine Basso expurgavit se cum quinquaginta sex episcopis, criminatorem vero suum postea mortuum propriis manibus cum lintheaminibus et aromatibus sepelivit. Hic constituit, ut nullus episcopus in parochia alterius ordinare presumat. ¶ APUT CESAREAM Palestine persecucionibus Valeriani multa a diversis martiria consumata sunt. In quibus tres quidam admirandi adolescentes, quorum unus Priscus, alius Malchus, tercius Alexander, divino fidei calore succensi. His 709 igitur semetipsos alloquiis incitantes urbem petunt, et adorto iudice truculento, qur 710 tantum in sanguine piorum deseviret, incusant. Ille continuo nobiles animos iuvenum quam dignis remuneratur affatibus. „Devorandi 704 Verschreibung: verbo dedi. 705 Es fehlt ein Infinitiv im Sinne von „berufen zu werden“. Die drei folgenden Namen setzen nach den Relativsätzen die Aufzählung der Heiligen fort. 706 Sic! 707 Der folgende Eintrag ist von späterer Hand mehrfach durchstrichen mit der Begründung: „abrogatum ante 40 annos“. 708 Sic! Richtig: quidam. 709 Sic! Gemeint wohl: hi. 710 qur = cur. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 119 (inquit) bestiis subrigantur, quibus non placet piorum sanguinem fundi“, et sic martirium consumaverunt. 29 30 D E 30r 31 F AMOS PROPHETA AEGIPCIUS. De quo sermo fertur, quia cogentibus parentibus duxisset uxorem, nec tamen eam fuisset expertus. In principio namque nupciarum sponsam tamquam sponsus in thalamo percipiens et solus cum ea remanens dicebat: „Nupcie quidem, o mulier, nostre usque ad hoc celebrate sunt tempus.“ Et quale bonum sit virginem permanere et sacris edocebat libris ac seorsum solus manere tentabat. Sed quoniam de virginitate quidem sermones virgo laudaverat, dividi autem ab eo grave iudicabat, in alio cubiculo dormiens annis decem et octo cum ea mansit, neque tunc a monachica abstinencia se suspendens. Interea mulier viri zelata virtutem aestimavit non esse iustum tantum virum domi celari propter se, sed oportere pocius seorsum utrumque philosophari et ob hoc supplicavit viro. At ille gracias agens Deo pro huiusmodi cogitacione mulieris, „Tu quidem (inquit) hanc habe domum; ego mihi aliam fabricabo. “ Et in meridianam partem deserti stagni Marie veniens circa locum Schiti ad montem, qui dicitur Nittrie, duobus et viginti annis ibi philosophatus est, annis singulis visitans secundo mulierem, postea mortuus. Cuius animam beatus Antonius in celum deferri vidit divinis potestatibus cum psalmodia precedentibus. 30v IN DIE CENE DOMINI. FESTUM EST SOCIORUM QUO AD imposicionem et versos 711 cantandos. Socii intitulati imponunt, et Succentor ante Atzman intonat psalmodiam in propriis suis nigris cappis. Responsoria incipiuntur ante pulpitum in medio chori, et non datur incensum. Ebdomodarius dicit Capitulum et Collectam in Primis Vesperis et per totum diem. Duo Scolares cantent Versiculum, sed unus Benedicamus ferialiter. AD COMPLETORIUM HORA TERCIA Socius intitulatus imponit et Ebdomodarius dicit Capitulum et Collectam, interim pulsantur tria signa ad Sermonem, et finitis Completoriis fiat Sermo ad populum. AD MATUTINAS Matutine pulsantur hora secunda mane, et cantatur ut in Breviario. Post Matutinas circa quintam horam Plebanus Chori Ferrei facit sermonem, in ambone in medio Ecclesie. AD PRIMAS PULSU VOCETUR HORA SEXTA CUM CAMPA- NA MAIORI, UT MORIS EST. Deinde die Creutz glocken trina vice ut in die Palmarum. Sub Primas vel summa mane Mansionarii, Custodes vel Sacriste preparant omnia, que necessaria erunt ad consecrationem Crismatis, videlicet tres ampullas oleo olivarum mundissimo semiplenas, et ponuntur ad Primas ad califaciendum in Capella divi Gothardi, ibique per campanatorem famulum Ffabrice custodiuntur, ut calefiant. ¶ Item supradicti Custodes vel Sacriste disponunt per famulos ac ministros suos tapetum, sedem episcopalem cum pulvinaribus duobus ad sacellum dive Margarethe deferri. Item libros, in quo Antiphona Venite filii audite cum psalmis Benedicam et Miserere mei Deus notata. 711 Sic! Nach klassischem Latein versus; aber öfter. Textedition 120 SUFFRAGANEUS VEL EPISCOPUS plenis pontificalibus, scilicet humerali, alba, cingulo, manipulo, stola, pallio rubeo ac pectorali, indutus cum mitra et baculo; Sacellanus eius pallio rubeo superpelliceato indutus. Dictisque omnibus Horis usque ad Vesperas incipiuntur septem psalmi penitenciales, et sub lectione psalmorum itur pro- 712 31r cessionaliter. Primo precedent caduceatores vel stabellarii, deinde duo Chorales cum palliis vel cappis rubeis portantes cruces argenteas deauratas, deinde Scolares duo induti rubeis albis ferentes candelas accensas; tunc Episcopus vel Suffraganeus indutus suis pontificalibus exiit 713 precedentibus stabellariis, et ante gradus conversus ad altare se inclinat. Hinc processione eunte ipse post Prelatos Ecclesie Magontine sequitur ad sacellum sancte Margarethe, ibique flexis genibus ante sellam sibi paratam expectat finem psalmorum. Quibus finitis surgit et se in sella collocet et Archidiacono vel Sacellano innuit, ut sequentem oracionem legat in tono lectionis dicens Adest, Venerabilis Pontifex, tempus acceptum ut in Libro Pontificali. Finita oracione Episcopus humili voce cantat semel sedendo in sella Venite. Diaconus cantet Flectamus genua. Levate. Episcopus secundo bis cantet Venite Venite et statim Venite filii. Chorus continuat Antiphonam, adiungens per singulos versos psalmum Benedicam Domino. Interim introducuntur penitentes per stabellarios; quibus omnibus ingressis processio pergit ad locum stacionis in medio Ecclesie, ubi Episcopus in sella procumbat. Et finito priore psalmo incipitur Antiphonam Cor mundum crea in me Deus cum psalmo Miserere mei Deus. Quo finito incipitur Letania per duos Chorales. Interim penitentes prostrati iaceant usque ad absolucionem Episcopi. Ffinita Letania pergit Episcopus ad precaciones et absoluciones ut in Libro Pontificali, et finitis oracionibus Episcopus resumpta mitra accedens ad penitentes aspergit eos aqua benedicta dicens interim Asperges me Domine. Deinde thurificans eos, tandem singulos eorum bis tangens baculo suo dicit: Surge qui dormis. Surge a mortuis, quia illuminabit te Cristus. Tacti sic ab Episcopo surgunt penitentes, et Episcopus ad sacrarium regrediens parat se ad celebrandam Missam. Que pene omnia servantur ut in Libro Missali usque ad Canonem. Nota, quod ipso die pulsentur campane ad Missam et silent usque in Sabathum Sanctum. 31v AD MISSAM dantur Suffraganeo duas dalmaticas, 714 ut moris est, et casulam antiquam auream, qua utimur in die sancti Steffani, cum rubeis albis Dominorum Samet, et utitur calice communi et libris Epistolarum et Evangeliorum communibus. Succentori datur cappam rubeam. Officium Misse iuxta rubricam sollempniter, sed in fine concluditur cum Benedicamus Domino. Nota, quod Custodes vel Sacriste per se aut ministros suos mensam parare disponunt in sacello novo Beate Marie ad deserviendum Oleum Sanctum. Super mensam ponitur pannus rubeus textis cum aquilis et duo candelabra; Magister Ffabrice dat candelas. ¶ NOTA, QUOD ARCHIEPISCOPUS PONITUR AD TABULAM AD Officium, et veniunt omnes secundarie ecclesie, de qualibet ecclesia duo sacerdotes, duo diaconi et duo subdiaconi cum suis ornamentis et dalmaticis preciosissimis, et ante cappellam divi Gothardi expectant, quorum numero triginta sex: 712 Trennung bei Seitenwechsel; als Lesehilfe steht „-cessionaliter“ am Fuß der Seite. Von jetzt an öfters. 713 Sic! Richtig: exit. 714 Diesen falschen Akkusativ und ebenso die folgenden hat eine spätere Hand korrigiert (duae dalmaticae) bzw. auf die Kasusfehler durch Unterstreichnung hingewiesen. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 121 PETRI STEFFANI VICTORIS - De ecclesia Sancti BEATE MARIE AD GRADUS BEATE MARIE IN CAMPIS ALBANI 715 Suffraganeo in officio Misse usque ad Prefacionem primam, 716 interim tres Canonici Domicellares vestiuntur se 717 rubeis albis in sacrario; et finita Prefacione prima sacerdotes tantum ecclesiarum secundarium intrant chorum per portam sinistram ad latus Chori precedentibus caduceatoribus, et stabunt circa altare sub elevacione et facta elevacione remanent. Tunc unus de caduceatoribus ingreditur sacrarium educens unum Domicellarem vestitum alba rubea ad ferendum ampullam sive vasculum cum Oleo Infirmorum, quem et solum introducit absque candelis ad latus Chori usque ad altare, et offertur Principi aut Suffraganeo. Episcopus autem eo ordine in Canone procedit, quem Missales Libri docent usque ad locum, qui est post memoriam mortuorum: Intra quorum nos consorcium, non estimator meriti, sed venie, quesumus, largitor admitte per Cristum Dominum nostrum. His verbis dictis subsistit in Canone, 32r et resumpta mitra, baculo et annulis benedictionem Olei Infirmorum inchoat adiuvantibus simul sacerdotibus omnibus, qui circumstant altare. Nam cum a pluribus (id est Cristi fidelibus egrotos oleo ungentibus, Marcii 6) hoc sacramentum institutum sit, ab uno solo consecrari non debet. Qui stans ad cornu altaris dextrum plana voce benedicendo dicens: Exorciso te, immundissime spiritus omnisque incursio Sathane et omne phantasma, in nomine + Patris et Fi+lii et Spiritus + Sancti, ut recedas ab hoc oleo, ut possit effici unctio spiritalis ad corroborandum templum Dei, ut in eo possit Spiritus Sanctus habitare per nomen Dei Patris omnipotentis et per nomen dilectissimi Filii eius Domini nostri Iesu Cristi, qui vivit et regnat cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti Deus per omnia secula seculorum. Amen. Emitte, quesumus, Domine, Spiritum Sanctum Paracletum de celis in hanc pinguedinem olive quam de viridi lingno producere dignatus es ad refectionem mentis et corporis, ut tua sancta bene+dictione sit omni genti tutamentum 718 mentis et corporis ad evacuandos omnes dolores, omnes infirmitates, omnem egritudinem mentis et corporis, unde unxisti sacerdotes et reges, prophetas et martyres tuos. Sit crisma perfectum tuum nobis, Domine, a te benedictum permanens in visceribus nostris in nomine Domini nostri Iesu Christi. Per quem hec omnia, Domine, bona creas, sancti+ficas, vivi+ficas, bene+dicis et prestas nobis, et sic facit super utrumque cruces, super hostiam et oleum. Et facta cruce super oleo cum his verbis: Pax + Domini sit sem+per vobis+cum. Et cum spiritu tuo reportatur per eundem Domicellarem precedentibus stabellariis et candelis ad capellam novam, ubi solent distribui sacramenta. Interim Episcopus pergit in Canone usque ad sumpcionem Sacramenti. Post sumpcionem dicta Oracione Corpus tuum Domine deponit a se calicem, manuum ablucionem non recipiens, 715 ALBANI wurde in der Original-Handschrift später überklebt. 716 Partizip im Sinne von „gelangt“ fehlt. 717 „se“ grammatisch überflüssig; durch Unterstreichen von späterer Hand beanstandet wie die Akkusative oben. 718 Vgl. PRG Nr. 260: „Sit omni tangenti unguentum salubre medicinae celestis, tutamen mentis et corporis …“ Die Handschrift weicht hier in interessanter Weise vom Text des Pontifikale Romanum ab! Textedition 122 sed infulam, annulos et baculum resumens collocat se in sede operiens adventum ampullas pro Crismate et Oleo Cathechuminorum adferencium. Expectante vero in sede sua Pontifice 32v duo Domicelli amicti duobus albis cum duobus vasculis olei Crismatis et Olei Sancto. 719 Ad crisma mappa alba, ad oleum sanctum nigra; qui ibunt sub feretro, quod duo Vicarii portent palliis rubeis induti, caduceatoribus, crucibus et candelis una cum Ludimagistro precedentibus et tribus Scolaribus cantantibus Hymnum O Redemptor. Post hos sequantur duodecim subdiaconi, duodecim diaconi et duodecim presbiteri ac sacerdotes bini et bini induti casulis, dalmaticis et vestibus sacris testes ac cooperatores eiusdem sacrosancti Crismatis misterii; et dan 720 cantatur iste Versus Stans ad aram. Stabit Episcopus infulatus ad altare. Cum autem in Choro venerint, stabunt versi ad orientem, et ordinentur diaconi et subdiaconi, ut stent ad dorsum Episcopi, presbiteri vero retro altare a dextris et sinistris. Tunc Episcopus aut Suffraganeus convertens se et Archidiaconus tenente 721 ampullam cum oleo crismatis, statimque Sacrista sit paratus expectans cum balsamo et cocleari minimo Suffraganeo porrigendum; et primo consecratur crisma, et Suffraganeus misceat oleum cum balsamo dicens Hec commixtio liquorum fiat 722 omnibus perunctis propiciacio et custodia salutaris in secula seculorum. Amen. Et lenta voce dicit exorcismum crismatis olei sine Dominus vobiscum. EXORCISO TE, CREATURA OLEI, PER DEUM PATREM OMNIPOTENtem, qui fecit celum et terram, mare et omnia, que in eis sunt, ut omnis virtus adversarii omnisque exercitus Diaboli omnisque incursio et omne phantasma Sathane eradicetur et effugetur a te, ut fias omnibus, qui ex te ungendi sunt in adopcionem filiorum. Per Spiritum + Sanctum in nomine Dei Pa+tris omnipotentis et Fi+lii eiusdem Domini nostri Iesu Cristi, qui cum eo vivit et regnat Deus in unitate Spiritu 723 Sancti. Deinde excelsa dicit voce Per omnia secula seculorum. Responsorium Amen. Dominus vobiscum. Responsorium Et cum spiritu tuo; et cantatur in tono Prefacionis ut in Libro Pontificali. Et finita Prefacione tunc Episcopus salutet Crisma nudum dicens Ave sanctum Crisma, et ceteri omnes presbiteri salutent ampulla partim cooperta, partim nuda. Quo facto Crisma defertur ad feretrum ibique religiose 33r tenetur, donec Oleum Cathecuminorum consecratum fuerit. Deposito Crismate mox ampullam pro Oleo Sancto aperit et ter inhalat in ipsam, et ceteri omnes presbiteri. Tunc consecratur per Suffraganeum et omnes sacerdotes astantes, qui omnes post Episcopum faciunt cruces similes super utrumque. Et Pontifex dicit sine cantu et Dominus vobiscum: EXORCISO te, creatura olei, in nomine Dei Pa+tris omnipotentis et in nomine Iesu + Cristi et Spiritus + Sancti, ut in hac invocacione individuae Trinitatis atque unius virtute Deitatis omnis nequissima virtus adversarii, omnis inveterata malicia Diaboli, omnis violenta incursio, confusum et cecum pfantasma 724 eradicetur et effugetur et discedat a creatura huius olei ad utilitatem hominum constituta, ut fiat hec unctio divini purificata 725 in adopcionem carnis et spiritus eis, qui ex eo ungi debent, in remissionem omnium peccatorum, ut effician- 719 Sic! Richtig: sancti. 720 Sic! Eine spätere Hand hat über das deutsche „dan“ das lateinische „tunc“ geschrieben. 721 Die Grammatik ist in diesem Abchnitt gestört. 722 Ein zweites versehentlich gesetztes fiat ist gestrichen. 723 Sic! Richtig: Spiritus. 724 Sic! 725 Sic! Dagegen PRG: „unctio divinis sacramentis purificata“. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 123 tur eorum corpora ad omnem graciam spiritualem accipiendam, sanctificata per eundem Dominum nostrum Iesum Cristum filium tuum, qui tecum et cum eodem Spiritu Sancto vivit et regnat Deus. Deinde excelsa dicit voce Per omnia secula seculorum. Responsorium Amen, in tono Prefacionis. Prefacione cantata Suffraganeus salutet Sanctum Oleum dicens Ave liquor salutaris, et omnes sacerdotes salutent, moxque Sacrista ministrabit incensum et caduceatores aquam benedictam; quibus sub feretro aspersis et thurificatis sub eodem feretro reportantur ordine, quo intrarunt per portam apud Sacristiam, ad sacellum Beate Virginis novum, ubi distribuuntur. His exactis Episcopus rursus mitra deposita, similiter annulo et baculo colligit ex more reliquias Sacramenti in corporali cum Oracione Verbum caro factum est. Et pergens ad abluendum manus orat alteram Oracionem Quod ore sumpsimus, Domine. Tandem baculum, mitram, cyrothecas et annulos omnes resumens complet Officium. Statimque incipientur Vespere, quas Suffraganeus compleat cum Complenda Respice quesumus et Diaconus Benedicamus Domino. Et sic Missa completa redit ad sacrarium. Nota: Benedictio novissima post completum Officium omittitur propter benedictionem pontificalem prius datam ante Agnus Dei. 33v NOTA: SI TEMPORE BELLI Domini Maiores non vellent neque possent ire in die Parasceves ad Sanctum Iacobum, tunc Suffraganeus hodie consecret duas hostias magnas, unam pro se ipso, aliam in die 726 Parascevem reservandam in corporali maiori iuxta pixidem Sacramenti custodiendam. Et sic omnibus peractis denudetur altare, et campanator cum vino et aqua lavabit illud ad notandum, quod Corpus Cristi, quod est verum altare, sanguine et aqua in cruce aspersum est. Nam de ipsius latere exivit sanguis et aqua, per quod genus humanum lotum est. Denudacio vero altaris designat, quod Cristus fuit nudatus in cruce et fugientibus apostolis solus remansit. Altare enim Cristus est, vestimenta apostoli, quibus Cristus nudatus, cum eo relicto omnes fugierunt 727 . HAC DIE AD MANDATUM DOMINI CELEBRANDUM AD ECCLESIAM Maiorem superpelliciati venimus hora duodecima absque pulsu, sed ligneis vocetur campanis. In primis ergo Diaconus lecturus Evangelium in Domo Capitulari indutus alba viridi, manipulo et stola et dalmatica viridi samet, et duo Chorales induti palliis viridibus portantes cruces, et Scolares in albis viridibus candelas accensas portantes e sacrario egrediuntur, et in Choro ad pulpitum minorem stantibus tres pueri incipiunt Hymnum Tellus ac ethra iubilet. Procedendo sic ad Domum Capitularem et finito primo versu egrediuntur e Choro versus Domum Capitularem sequente processione. Dumque ad locum pervenerint, Diaconus a summo Prelato petit benedictionem; et benedictione accepta pergit ad pulpitum, legat Evangelium Ante sex dies pasche omnibus stantibus. Quo lecto Succentor incipit Antiphonam Cena facta. Cunctis ergo sic residentibus Episcopus aut Suffraganeus aut Decanus lavant manus singulorum; postea propinatur vinum, et apponuntur oblate, ut qui voluerint, manducent et teneant. His omnibus expletis cunctisque surgentibus pueri priores reconducunt processionem et Diaconum ad Chorum, in quo legetur Completorium sub silencio. ¶ Unde cuilibet I florenus Marc. 728 726 Sic! Statt: diem. 727 Sic! 728 Nachtrag späterer Hand: „anno 1608 duplicata est aurea 5 Marc“. Textedition 124 34r Nota, quod Magister Fabrice Eclesie Magontine dat duas candelas, que accenduntur sub Horis dicendis iuxta Sacrum Oleum; et Sacrista per hos tres dies expectat petentes Sacrum Oleum, quod et amictus rubea stola ministrabit. NOTA: HODIE PERACTO MANDATO DATUR IN DOMO Reverendi Domini Prepositi cuilibet Sacriste vel officiato dimidium quartale vini et quinquaginta oblate, daturque refectionem in domo Prepositure omnibus officiatis, domicellaribus, sacristis, campanatoribus, choralibus, ffamulis sacristie, modiatoribus, stabellariis et ceteris. 34v IN DIE PASASCEVES 729 FERIA SEXTA, QUE PARASCEVE NUNCUPATUR, MAtutine pulsantur ligneis campanis hora secunda 730 vel iuxta disposicionem concionatoris et campanatoris, et cantatur per omnia ut in Breviario. Hodie finitis Matutinis sit sermo ad populum de passione Domini usque ad horam septimam. HORA SEPTIMA VERO PRIME lingneis pulsantur campanis et leguntur Hore usque ad Vesperas exclusive. Nonisque dictis itur processione ad Sanctum Iacobum solis caduceatoribus precedentibus. Et cum in choro monasterii Sancti Iacobi pervenerint, statimque Abbas vel Prior sit paratus indutusque pallio rubeo vel cappa rubea. Et cum ad altare venerit, statimque Subdiaconus exuta casula vel dalmatica leget Propheciam Osee 6 sine titulo In tribulacione sua mane consurget. Finita ea sequitur Tractus Domine audivi. Sacerdos in altari Oremus. Flectamus genua. Levate. Collecta Deus a quo et Iudas. Deinde sequitur Lectio sine titulo Exodi XII In diebus illis dixit Dominus ad Moysem. Sequitur Tractus Eripe me cum versiculis duodecim. Sequitur Passio Domini absque salutacione. Perlecta finitaque Passione Abbas vel Sacerdos cum duobus ministris, Diacono et Subdiacono, astans altari dicat Oraciones cum genuflexionibus, illa tamen pro Iudeis excepta; nam Iudei Christum Dominum illuserunt flexis genibus dicentes: „Prophetisa nobis, Criste, quis est, qui te percussit? “; et ideo in detestacionem huius illusionis Ecclesia pro eis orans genua non flectit, ut vitet opera simulata; preterea quia eorum cecitas nulla poterit oracione depelli, donec plenitudo gencium; quia non est pro ipsis vehementer orandum nec genua flectenda. Post Oraciones tunc tres Canonici Capitulares Seniores aut tres Vicarii accedant ad altare cantantes Antiphonam Popule meus, quid feci tibi. Deinde duo Chorales aut tres cantant hebraice 731 in persona Salvatoris Agijos o Theos etc. Respondet chorus Sanctus Deus, Sanctus Fortis, Sanctus et Immortalis, miserere nobis. Interim Maiores Domini paululum progressi cantent Quia eduxi te. Tres Corales supra dicti Grece cantent Agijos o Theos, Agijos Yschiros, Agijos Athanatos, eleyson imas. Chorus 35r Sanctus ut supra. Interim Maiores progressi cantent Quid ultra. Corales Agios. Chorus Sanctus. Tunc crux velata per duos ministros ablata casula discooperitur simul cantantes Ecce lignum Crucis, choro prosequente tribus vicibus. Qua Antiphona finita crux per duos supradictos deponitur et osculatur ab omnibus, et statim sequitur Antiphona Dum ffabricator mundi. Antiphona O admirabile. Deinde tres corales cantent Himnum Crux fidelis inter omnes usque ad finem. Interim omnes Prelati, Canonici, Vicarii, Domicellares prostrati adorent ac deosculentur crucem. 729 Sic! Schreibfehler; statt: PARASCEVES 730 Spätere Änderung: 4 post meridiem pridie. 731 Sic! Doch in der Wiederholung richtig: Grece. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 125 NOTA, QUOD INTERIM SACRISTA PORTAT omnia et singula correquisita ad Sanctum Iacobum sub Officio, videlicet corporale, alba cum manipulo et stola et manutergio aureo vulgariter die gantz gulden zwelen. Et ffamulus sacristie portat lucernam cum luminibus non accensis 732 et albis pro Scolaribus cum duabus candelis et ligneam campanam. Interim sub Adoracione Crucis Dominus Decanus vel Senior Prelatus indutus alba, manipulo et stola tamquam diaconus absque dalmatica accedat ad Abbatem, et incipiunt simul Vesperas sub silencio choro respondente. Quo facto Sacrista revertitur, sed Minister cappatus expectabit finem. His completis Abbas vel Sacerdos casula indutus quasi officium Misse celebraturus faciat solito more Confessionem et accedat ad altare, explicans corporale subponat calicem, tum primo vinum et aquam imponi debet. Deinde accipiat Corpus Dominicum hesterna die reservatum. Et tunc ex alia parte calicis, ut consuetudo est, levet calicem utraque manu, dicens Oremus, et deponit calicem et hostiam similiter in locum suum et utroque, scilicet Corpore Cristi et calice, cooperto dicat Preceptis salutaribus moniti et Pater noster usque ad finem. Chorus respondit Sed libera nos a malo. Sacerdos Amen; et recepta patena de sub corporali dicat Libera nos quaesumus Domine 35v et prosequatur omnia solito more et dividat hostiam in tres partes dicens Per omnia secula seculorum. Chorus Amen; et statim cum tercia parte ter super calicem dicens In nomine Pa + tris et Fi + lii et Spiritus + Sancti, immittendo sic terciam partem hostie in calicem, et sic sanctificatur vinum et aqua per Corpus Domini consecratum; et cooperto calice cum corporali inclinet se ante altare dicens Domine Iesu Christe, fili Dei vivi qui ex voluntate Patris etc.; et antequam sumat, dicit Domine, non sum dignus, et sic peragat officium et communicat monachos ac fratres suos, et postea legentur Vespere. ¶ NOTA, QUOD IN ABSENCIA DOMINORUM, ANTEQUAM ALIUS SACRI- STA AD COLLEM SEU MONTEM DIVI IACOBI VADIT, Tunc alius Sacrista interim parat Sepulchrum Domini in Choro sive in Capella vel Sacello divi Martini in medio Ecclesie imponendo cistulam, que custoditur super scrinium magnum in sacrario, et coopertam rubeam desuper ponendam cum aspersorio et aqua benedicta. Interim Plebanus Chori Ferrei et duo Vicarii cum campanatore et ludimagistro cum Scolaribus suis agent Officium in Choro Superiori per omnia ut supra. Et sub Hymno Crux fidelis Sacellanus Chori Ferrei portat Venerabilissimum Sacramentum de Choro Ferreo usque ad Summum Chorum et altare. Et Sacrista Ebdomodarius similiter cum candelis affert Venerabilissimum Sacramentum in Choro nostro ad altare summum, et Plebanus receptis particulis antiquis reponit novas, et iterum reportatur cum candelis ad locum suum. NOTA, QUOD MINISTER SACRISTIE VALIDISSIMUM PARAT ignem ad tria thuribula. Et processione veniente ad Chorum nostrum Mansionarii vel Sacriste sint parati expectantes eos in Choro. Senior tres stolas nigras Prelatis aut Dominis Sacerdotibus imponendo, alter Sacrista tria tenens thuribula cum incensu; qui sic stolis amicti offerunt incensum in Choro nostro. Post hoc itur cum 36r Sacramento ad Chorum sancti Martini cum Responsorio Ecce quomodo moritur. Ibi iterum in Choro offerunt incensum. Tunc Iunior Sacrista expectat foris recipiens ab eis thuribula, alter stolas intus; et sic revertuntur ad Chorum Maiorem cum Responsorio Sepulto Domino, quod submissa cantatur voce. 732 Korrektur (erster Hand) aus ursprünglichem lumine non accenso. Textedition 126 ¶ Unde panis magnus. NOTA: HORA DUODECIMA PERACTO PRANDIO ALTARE ORnatur ac vestietur preciosis albis ornamentis et monilibus preciosis ad summum festum Pasche. 36v SABATHO SANCTO PASCHE SABATHO SANCTO PASCHE HORA SECUNDA 733 MATUTINE Ligneis pulsantur campanis, et cantatur ut in Breviario. Hodie finitis Matutinis itur per totum diem in albis, et Prime eisdem campanis pulsantur hora quinta, et dicuntur Hore usque ad Vesperas exclusive, quibus dictis benedicitur ignis. BENEDICCIO IGNIS HAC DIE DICTIS HORIS CANONICI PARETUR LOCUS IN Atrio Ecclesie, ubi ignis noviter excussus de silice accendatur, ut promptus ad benedicendum habeatur. Novus ideo ignis benedicitur, ut, sicut ille, qui est lumen indeficiens illuminans omnem hominem venientem in hunc mundum, igne illuminavit Moisen, ita illuminet sensus et corda nostra, ut ex his tenebris ad lumen et ad vitam eternam mereamur pervenire. Dictis itaque, ut premissum est, Horis continuo Socius intitulatus sacerdotalibus indumentis ac vestimentis indutus, rubea alba, stola, manipulo ac pallio rubeo, una cum Sacrista pallio rubeo simpliciter induto, thuribulum vacuum portante, caduceatoribus, iuvenibus rubeis palliis indutis, cruces portantibus, Scolaribus rubeis albis, candelas non accensas ferentibus, illis omnibus precedentibus sequitur chorus legens septem psalmos penitenciales usque ad cimiterium, ubi ignis ardet, astante aqua benedicta (sed luminibus atque lampadibus omnibus in Ecclesia primo extinctis); et processio sic transit circulariter usque ad finem psalmorum. Tunc stando benedicitur ignis. Sacerdos dicit Dominus vobiscum. Chorus Et cum spiritu tuo. Oremus. Deus, qui per Filium tuum, angularem scilicet lapidem, caritatis tuis fidelibus ignem contulisti, productum ex silice nostris profuturum usibus novum hunc ignem sancti+fica, et concede nobis ita per hec festa Paschalia celestibus desideriis inflammari, ut ad perpetue claritatis puris mentibus valeamus festa pertingere. Per eundem Cristum Dominum nostrum. Chorus respondet Amen. Sacerdos Oremus. Domine Deus Pater, lumen indeficiens et sancte conditor omnium 37r luminum, bene+dic hoc lumen, quod a te sancti+ficatum atque bene+dictum est, qui illuminasti omnem mundum, ut ab eo lumine accendamur et illuminemur igne claritatis tue; sicut igne illuminasti Moysen, ita illumines corda et sensus nostros, ut ad vitam et lucem eternam pervenire meremur. 734 Per Cristum Dominum nostrum. Chorus Amen. Sacerdos Oremus. Domine, sancte Pater, omnipotens eterne Deus, benedicentibus nobis hunc ignem in nomine tuo et unigeniti Filii tui Dei ac Domini nostri Iesu Cristi et Spiritussancti cooperante 735 digneris, et adiuva nos, qui vivis et regnas cum eodem Unigenito tuo et Spiritus sancto Deus per omnia secula seculorum. Chorus Amen. Et sic benedicto igne aspergatur aqua benedicta et thurificetur incenso de eodem igne per campanatorem imposito; et statim candelis accensis duo Socii intitulati de clero nostro incipiunt Letaniam Septenam septem vicibus decantandam usque Chorum nostrum, et ubi remanet, ibi dimittunt et silent. 733 Vgl. Anmerkung 730. 734 Sic! (Allerdings ein Zeichen über e); richtig: mereamur. 735 Sic! Richtig: cooperari. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 127 ¶ SEQUITUR BENEDICCIO CEREI TUNC IMMEDIATE BENEDICITUR CEREUS PASCHALIS PER Canonicum Capitularem diaconum, non per sacerdotem. Nam diaconus est minoris ordinis, quia Cristus resurgens a mortuis primum Marie Magdalene manifestans voluit per debiliorem sexum gloriam sue resurrectionis apostolis nunciari; et sicut nostre mortis inicium per mulierem in mundum intraverat, ita et reparacionis inicium per mulierem nunciaretur. Ad hec diaconus benedicens Cereum significat evangelii predicatorem, qui dalmatica induitur, quoniam debet esse celesti conversacione adornatus, quam dalmatica ipsa designat. Benedicitur ergo hoc modo: Diaconus benedicturus Cereum dalmatica viridi aurea sit indutus; exiit de sacrario precedentibus caduceatoribus et duobus iuvenibus cum candelis accensis una cum Rectore Scolarium et tribus Scolaribus cantantibus Hymnum Inventor rutili, et interim cantantes stant fixi. Et choro respondente transeunt, usque ad Cereum pervenerunt. Moxque 37v Diaconus incipit canere Exsultet iam angelica turba celorum ut in Missali. De hoc enim est exultacio, quod extraxit suos de inferno, et de eius victoria. Infigit eciam Diaconus ipsi Cereo quinque grana thuris in modum crucis, cum dicit Suscipe sancte Pater; significant quinque plagas in cruce receptas. Et sic Cereo benedicto redeunt cum reliquo cantu, ubi prius dimiserunt, usque ad sacrarium. Cerei benedictione finita moxque 736 Prophecie sive Lectiones sequantur. Ex ultimo respondente choro unus de caduceatoribus librum Propheciarum portat ad Chorum ad pulpitum maiorem uno Sacrista sequente pallium rubeum portante ad Prophecias. Leguntur autem Prophecie hoc modo: Primam Decanus legat aut Senior Canonicus. Interim alius caduceator procedit de sacrario Prelatum usque ad altare summum deducens indutum alba, rubea stola et manipulo cum pallio rubeo samet, qui leget Collectas in altari ut sequitur: Caduceator stando manet post Prelatum, et Sacrista respicit induendo cappam. Lectione prima finita Prelatus vel Sacerdos in altari legat Collectam Oremus. Deus, qui mirabiliter. Illa finita chorus respondit Amen. Lectio secunda Ffactum est in vigilia. Tractus Cantemus. Collecta Deus cuius. Lectio tercia Apprehendent septem mulieres virum unum. Tractus Vinea. Collecta Deus, qui nos. Lectio quarta Scripsit Moyses. Tractus Attende. Collecta Deus, qui ecclesiam. Tractus Sicut cervus. Collecta Concede quaesumus. INTERIM ALIUS SACRISTA UNAM RUBEAM MITTET CAPPAM (DE INTONAN- TIBUS priori consimilem) ad latus dextrum ad locum Dominorum pro Canonico intitulato ad Letaniam. Et cappa, in qua lecte sunt Prophecie, ponitur per Sacristam ad aliud latus Chori pro alio Canonico intitulato ad Letaniam quinam, quinque vicibus decantandam. Tunc precedunt caduceatores de sacrario portantes duas mappas sequentibus duobus Sociis rubeis amicti 737 palliis, vexilla rubea portantibus, duobus iuvenibus in albis rubeis duos cereos ardentes gerentibus; deinde Plebanus Divi Quintini indutus alba stola ac cappa rubea librum portans Consecracionis Baptismatis et cum 38r eo Sacrista thuribulum portans cum igne. Deinde duo Canonici Domicellares induti rubeis albis, quorum unus portat pixidem semiplenam de Crismate, et hic circumdatur mappa nigra, alter vero vas vacuum, et hic alba mappa tegitur. Moxque sequitur Prelatus, qui benedicturus est Baptismum, et benedicetur ut in libro Agende. NOTA: QUANDO SACRISTA MINI- STRAT PRELATO Candelam ad Baptismum, tunc facta cruce immediate Sacrista tenet candelam usque ad aliam et terciam crucem, postea representat Scolari. Nota: Baptismate con- 736 que gestrichen. 737 Sic! (Nominativ zur Unterscheidung von den umgebenden Ablativen; vgl. Anmerkung 700). Textedition 128 secrato ministri recipiunt partem aque pro aqua benedicta usque ad vigiliam Penthecostes, et Sacrista exhibet oleum Crismatis, deinde thuribulum ad thurificandum. His omnibus peractis reditur ad Ecclesiam nostram cum Letania trina tribus vicibus decantanda, usque dum perventum fuerit ad Chorum nostrum. Corales super Sinagoga cantant altissima voce Attendite. Succentor Kyrie eleyson paschale, amictus pallio plavio. Nota: Interim quod Baptismus consecratur, Suffraganeus confert ordines minores et utitur blavio antiquo damascheno cum signo ressurectionis, similiter Sacellanus astans pallio plavio et ministri dalmaticis plaviis una cum iuvenibus ministrantibus plavio ornatu. AD VESPERAS QUE CANTATUR POST BENEDICCIONEM Sollempnem dantur duas cappas: 738 alba pro imponentibus et unam pro Succentore, et non datur incensum. Nota: Hodie datur refectio in domo Domini Suffraganei sacristis, stabellariis, rectori scolarum, campanatori, ministris sacristie, coralibus, subcampanantori, famulo Ffabrice et famulo ante crucem. FACTO PRANDIO PURGATUR SACRISTIA ET OMNIA NECESsaria preparantur, videlicet quatuor cappe uno 739 eiusdemque coloris pro Prelatis visitaturis sepulchrum et quatuor stole, ad Venite albe et rubee cappe, et pro Omeliario dalmatica etc. 38v IN SACRA NOCTE PASCHALI IN SACRA NOCTE PASCHALI VOCETUR AD CHORUM HORA UNDECIMA, ET SACRISTE AMBO SINT PARATI CUM TRIBUS THURIBULIS PLENIS CARBO- NIBUS ATQUE INCENSO PRO TRIBUS PRELATIS aut Senioribus. Nam hodie circa horam duodecimam in media nocte levatur Corpus Dominicum, ut sequitur: Decanus et ex aliis Prelatis duo, cum tribus thuribulis incensis (que imponuntur in sacristia, antequam vadunt ad Sepulchrum), albis cappis preciosis cum albis stolis amicti progrediuntur de sacristia, caduceatoribus vell 740 stabellariis precedentibus. Et inter Prelatos et stabellarios duo Canonici Capitulares Seniores portantes duas candelas. Et ante chorum nostrum sint duo campanatores cum duabus candelis vulgariter Stangen kertzen, qui precedunt processionem. Unus Sacrista expectat Prelatos in Sepulchro apud Corpus Dominicum aperiendo cistellam. Alter Sacrista sequitur Prelatos cum una cappa, stola et thure ad imponendum thuribulis, et ante Chorum sancti Martini statim uni Canonico Sacerdoti Capitulari cappam cum stola mox induitur, 741 et sic astans ante capellam expectat recipiendo thuribulum. Primus et Dignior ingrediens thurificans exhibet thuribulum Sacriste, quid 742 ad foras illud expectat et committit illud Canonico ut supra. Et sic Dignior ac Senior portabit Venerabilissimum Sacramentum ad summum altare cum Antiphona Cum rex gloriae submissa voce, ubi thurificatur a ceteris tribus, qui descendentes de altari ad sacristiam se exuentes cappis. MOX- QUE PULSANTUR MATUTINE SOLLEMNITER. Ad Venite albe et rubee cappe, pro astantibus duas albas cappas. Loco Psalmi Domine ne in dicatur Psalmus Confitemini usque ad versum Lapidem. Et cantantur tres Psalmi, Antiphone et Responsoria ut in Breviario. Ad Omeliam dalmatica alba, ut moris est, cum caduceatoribus, candelis et incenso. 738 Korrektur von jüngerer Hand: duae cappae; von gleicher Hand das folgende unam zu una korrigiert. 739 Korrektur späterer Hand: unius. 740 Sic! 741 Von späterer Hand korrigiert zu: induit. 742 Von späterer Hand korrigiert zu: qui. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 129 NOTA BENE: SUB SECUNDO RESPONSORIO DUO IUNIORES VICARII VE- LUD 743 ANGELI INDUTI RUBEIS ALBIS VADUNT AD SEPULCRUM, SIMILITER SACRISTA AD TRADENDUM TRIBUS MARIIS SUDARIUM QUOD 39r IDEM SACRISTA SECUM PORTAT AD SEPULCHRUM SUB DECANtacione Responsorii ultimi Dum transisset Sabbatum. Tres Prelati aut Seniores induti cappis prioribus absque stolis habentes tres lucernas, quas campanator disponit in manibus, et tres libros, quos disponit Sacrista, vadunt ad Sepulchrum ad ferendum sudarium. Tunc Angeli cantabunt Quem queritis ut in libris. Et hii tres Prelati accepto sudario ab Angelis revertunt ad Chorum. Et cum venerint ad gradus apud summum altare, vertunt facies suas ad chorum. Tunc Succentor cum suo astanti incipiet: Dic nobis Maria, quid vidisti in via? Respondet primus Sepulchrum Cristi viventis et gloriam vidi resurgentis. Statimque alter Angelicos testes, sudarium et vestes. Immediate tercius Surrexit Cristus spes mea precedes 744 suos in Galilea. Chorus Credendum est magis soli Marie veraci. Tunc priores tres una voce cantent Surrexit Dominus de sepulchro, qui pro nobis pependit in ligno. Alleluia. Sudario sic posito supra summum altare abeunt Marie. Tunc chorus audita resurrectione prorumpit in vocem altisone cantans Te Deum laudamus. Hic legitur Missa sub Laudibus, et Matutine finiuntur. Post Matutinas portantur die Stangenkertzen ad Memoriam ante introitum, et duo Prelati, quilibet in uno latere descendendo dicit Surrexit Dominus vere, respondentibus Personis Et apparuit Simoni Petro. Alleluia. 39v IN DIE SANCTO IN DIE SANCTO PASCHE AD PRIMAS PULSANTUR HORA QUINTA CUM DU- ABUS MAIORIBUS CAMPANIS; QUIBUS PULSATIS PULSANTUR DIE CREUTZ GLOCKEN TRIBUS VICIBUS; QUIBUS EXPEDITIS PULSATUR AD CHORUM ET INCIPIUNTUR PRIME. Ffinitis Primis itur processionaliter ad Beatam Virginem Mariam ad Gradus per Forum cum Antiphona Cum Rex gloriae, in qua talis erit ordo: Primo stabellarii vel caduceatores; duo Iuniores Vicarii albis palliis vel cappis induti, vexilla alba portantes; duo Scolares induti albis et dalmaticis albis preciosis, portantes duas candelas accensas; Hebdomodarius precedentis septimane pro secunda aspersione, indutus alba stola et pallio albo ad aspergendum. Deinde Succentor cum socio, palliis vel cappis albis induti. Deinde duo ministrantes ad altare cum albis et dalmaticis aureis Reverendissimi Domini Alberti Archiepiscopi Mogontini moderni. Deinde Prelatus in eodem ornatu cum Cantore. Et cum perventum fuerit ad Chorum et omnibus localiter stantibus, Cantor cum suis astantibus incipit alta voce particulam Antiphone Advenisti desiderabilis. Quo finito Prelatus dicit Surrexit Dominus de sepulchro et incipit Terciam. Qua finita Cantor incipit Antiphonam In die ressurectionis. Et post hec Vidi aquam. Interim Prelatus aspergit Cantorem et superiores sedes, postea Vicarius inferiores sedes. Illis sic expeditis tres Canonici Capitulares incipiunt Salve festa dies et cum repeticione itur ad Ecclesiam Magontinam per Ambitum sine cantu. Cumque vexilla pervenerint per Ambitum, organista incipit ludere, quousque processio ad Chorum perveniat. Deinde dexter chorus cantat Versum Crucifixum, alter chorus Recordamini, et sic alternatis vocibus Nolite, deinde Populus acquisicionis, post hoc Cristus resurgens. Deinde Chorales super Sinagogam cantant Dicant nunc Iudei; quo finito proceditur ad Officium. 743 Sic! Von späterer Hand korrigiert zu: velut. 744 Sic! Richtig: precedens, bzw. precedet. Textedition 130 40r OFFICIUM MISSE IMPONITUR SOLLEMNITER PER Cantorem et suos astantes et datur Vinum Gracie V G dimidium quartale vini Presencie. In officio Misse quatuor Scolares ministrant, duo in albis et dalmaticis cantantes Alleluia, duo in cappis cantantes Graduale. NOTA: EODEM MODO ffit in summis ffestivitatibus. None pulsantur in medio duodecime cum magna campana, deinde pulsatur ad Sermonem. Unde I libra ex parte Henrici Steinheier. NOTA, QUOD IN DIE SANCTO PASCHE DATUR I FLO(renus) ex parte Domini Ioannis Weiß, Scolastici Magentini. Item panis magnus de bonis in Bischoffheim super Mogontinum ex parte Emichonis Militis. Item ama 745 cum dimidia francii vini de tribus carratis et duabus amis in Superiori Heimbach, quas dat Prepositus Magontinus ex parte Eberbini de Cronbergk, Scolastici Magontini. Unde datur l quartale vini ut XI Kalendas Decembres. VESPERE PULSANTUR HORA PRIMA ET SERVANTUR HOC MODO: TRES SUNT CHORI; PRIMUS ERIT: DOMICELLI CORales cum Ludimagistro post summum altare incipiunt Vesperas per Kyrie eleison pascale; deinde chorus Decani; tercius erit chorus Custodis, et sic usque ad finem. Finito tercio psalmo statim imponitur Graduale cum Alleluia. Dictoque Alleluia et Graduali moxque imponitur Antiphonam 746 super Magnificat. Interim Sacrista mittit duas cappas albas ad pulpitum lapideum pro Succentore et socio suo; alius Sacrista portat cappam preciosam Prelato, qui dicit Collectam cappatus usque ad Amen inclusive. Tunc pueri post altare incipiunt psalmodiam visitando Baptismum, in qua talis erit ordo: Stabellarii duo; Socii cappati albis cappis portantes vexilla alba; 40v duo Scolares in albis portantes candelas, quos sequitur Sacrista cum thuribulo amictus albo pallio; deinde Succentor cum socio, amicti albis palliis; demum Prelatus. Post hoc processio usque ad Fontem Baptismatis. Ffinita psalmodia Sacerdos dicit Versiculum Domine, apud te est fons vite. Finita Collecta reditur ad Chorum nostrum cum Responsorio Sedit angelus. In Choro nostro Responsorium Christus resurgens cum Versiculo Dicant nunc Iudei. Quo finito Prelatus concludit, et duo Scolares cantant Benedicamus Domino. Alleluia. Nota: Sic dicentur Vesperas per totam hebdomadam usque sabatho exclusive, et ambo Sacriste erunt in sacristia sub Vesperas, unus recipiendo thuribulum, alter portando Prelato cappam. Nota: Quando Canonicus dicit Collectam, tunc ponuntur due cappe pro Succentore et socio. NOTA, QUIBUS CEREMONIIS UTI CONSUEVERIT DOMINUS REVEREN- DISSIMUS DOMINUS ARCHIEPISCOPUS MAGONTINUS, SI QUANDO SUM- MARUM FESTIVITATUM OFFICIA PER SE CELEBRAT: Archiepiscopus in sede sua in Primis Vesperis pallium expectat, quod e sacrario defert Sacrista precedentibus caduceatoribus; baculum vero Sacellanus 747 Archiepiscopi; mitram vero defert Sacellanus sive Vicarius Sancti Gothardi, ambo palliis induti sive cappati. Ubi Archiepiscopus pallium induerit, Sacellanus ei infulam imponit, ac mox sic vestitus pallio et infula procedit ad pulpitum retro altare stantem, precedentibus caduceatoribus sive bacilliferis. Stansque ante pulpitum retenta mitra incipit Vesperas, baculum pastoralem dextra manu baiulans. Cumque a choro Gloria Patri dimidiato iam finitum est, redit ad sedem suam, 745 Maßangabe „Ohm“. 746 Sic! 747 Irrtümliche Doppelschreibung von Sacellanus getilgt. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 131 deposito baculo sic infulatus expectans Gloria Patri post primum psalmum; quo finito accedens Sacellanus sumit infulam de capite ipsius. Ad inicium ultimi psalmi Sacellanus reponit infulam in caput Archiepiscopi, 41r qui infulatus sub finem psalmi ultimi accedit ad pulpitum, precedentibus supradictis caduceatoribus. Lectoque Capitulo ad suam 748 redit, ubi deposita mitra et baculo Responsorii ac Himni finem manet. In repeticione prima Antiphone, que imponitur super Magnificat, Archiepiscopus infulam a Sacellano recipit et infulatus ad altare summum ascendit, circumfert incensum, nec deponit, donec in ultima conclusione eam de capite ipsius receptam Sacellanus ad sacrarium reportat precedentibus caduceatoribus. IN OFFICIO MISSE AD PRIMAS PULSATUR QUARTALE ANTE SEXTAM. Interim Domini Sacriste disponunt mensam ad cornu altaris mensali tectam, et super eadem candelabra duo cum duobus cereis vel candelis suo tempore incendendis pro credencia Archiepiscopi. Interim chorus cantat Horas, et aspergatur more solito ut in summis festivitatibus. Aspersione finita progreditur ad altare in hunc ut sequitur modum: PRIMO CADUCEATORES; SECUNDO duo Corales cum dalmaticis albis cum duabus cereis; TERCIO duo Domicelli vel duo Vicarii in palliis vel cappis albis, habentes duo thuribula, dantes incensum; QUARTO DUO DOMI- CELLI cum ornatu albo cum aureis floribus cantantes Alleluia; QUINTO duo Canonici Capitulares, cantantes Evangelium et Epistolam, cum ornatu albo precioso cum aureis rosis, cum libris argenteis deauratis; SEXTO DUO SENIORES PRELATI VEL CANONICI CAPITULARES cum ornatu albo preciosissimo quasi astantes; SEPTIMO unus Canonicus Capitularis cum pallio albo cum cruce, et cum illo unus nobilis cum gladio argenteo, postea der Chorreknecht; OCTAVO DOMINUS REVERENDISSIMUS PLENIS PONTIFI- CALIBUS INDUTUS; Nono Capellanus Archiepiscopi cum baculo et Sacellanus Sancti Gothardi cum mitra in cappis albis. Deinde duo Sa- 41v cellani Domini Archiepiscopi cum palliis ac stolis. Et sic Archiepiscopus e sacrario cum ministris procedit, ipse infulatus et dextra manu baculum pastoralem baiulans. Ubi iam Confessionem inchoat, Sacellanus ablata de capite infula a tergo geniculatur expectans inicium Introitus, et osculato altari et imagine crucifixi mox ad Introitum reponit in capite infulam, que postea ad sequentes canciones de capite aufertur et reponitur: Ad Gloria in excelsis infula aufertur et deponitur; Et in terra ponitur; Gracias agimus deponitur, moxque ponitur; Oremus deponitur et aufertur; Per Dominum nostrum ponitur nec deponitur amplius usque ad eam benedictionem, que precedit lectionem Evangelii. Tunc infulatus sic sedens legat Epistolam, Graduale, Alleluia et Sequenciam iuxta temporis exigenciam. Sacellanus inde calicem preparat. Deinde Archiepiscopus infulatus circa cornu altaris stans et Diacono benedictionem prebet, Sacellanus mitram deponitur. 749 Ad Credo deponitur, Patrem statim ponitur; ad Incarnatus est aufertur, Crucifixus ponitur, nec deponitur usque dum dicit Dominus vobiscum. Lecto Offertorio deponitur; sic pergens usque ad Prefacionem Primam, quam inchoat posita infula. Cum Prefacionem ad eum locum deduxerit Gracias agamus Domino Deo nostro, deponitur, ac mox Vere dignum resumit infulam usque ad finem Prefacionis, vel pocius ad principium Canonis Te igitur deponitur usque ad Secundam Prefacionem, ad quam infulam resumit; qua finita infula deponitur. Ad Benedictionem 748 Zu ergänzen: sedem. 749 Sic! Von späterer Hand durch Unterstreichnung gekennzeichnet. Textedition 132 ponitur, que peracte 750 deponitur. Et que sequntur, sine infula perficit. Ablocione facta ad Communionem rursus imponitur infula. Dominus vobiscum dicto deponitur; Per Dominum ponitur, et sic infulatus ad sacrarium redit. 42r FERIA SECUNDA PASCHE. Hodie Matutine pulsantur hora quarta. Ad Matutinas Invitatorium ut in Breviario. Unde panis rubeus. Ad Primas l libra. Nota: Hodie et per totam ebdomadam itur in Vesperis ad Baptismum omnino sicut heri. Nota: His diebus non datur incensum in Missa, et feria sexta Responsorium Tenebre non cantatur post Nonas. SABATHO in Vesperis post primum Benedicamus itur ad Chorum Ferreum. Stabellarii, duo iuvenes induti albis cappis portantes cruces, et duo iuvenes portantes candelas accensas, ut moris est; et hoc fiet singulis sabathis infra Pasche et Ascensionis Domini. 42v DOMINICA QUASIMODOGENITI. Omnibus diebus Dominicis infra Pasche et Ascensionis Domini cantatur officium RESURREXI, nisi festa Sanctorum impediant, et Missa Dominicalis servatur in feriam secundam, et servatur in albo ornatu usque ad Ascensionem. Nota: Hodie et omnibus diebus Dominicis infra Pascha et Penthecosten aspergens aquam benedictam exiit sacrarium, dum cantatur Antiphonam Vidi aquam, et fit simpliciter circuitus et nulla stacio. In reditu dicit Versiculum Surrexit Dominus vere. NOTA, quod Officia Dominicalia servantur proxima feria sequenti, et cantatur ferialiter cum ornatu albo. Et illa die non habentur Vigilie mortuorum mane ex consuetudine. Et si contigerit ex causa Officium Dominicale feria tercia servari, non servantur feria secunda sero. POST SECUNDAS VESPERAS DEVESTIETUR ALTARE; ORNATU ALBO AMOTO MANET IN SUO FERIALI ORNATU. 43r SEQUITUR MENSIS APRILIS 1 G PASSIO THEODORE, sororis illustrissimi martiris Hermetis. Hec sub Aureliano Principe martirisata sepulta est iuxta fratrem suum Via Salaria non longe ab urbe Roma. VENERABILIS DOMINUS WOLFGANGUS DE BICKEN, HUIUS INSIGNIS ECCLESIE MAGUNTINE CANONICUS ac Reverendissimi Domini Magontini in spiritualibus Generalis Vicarius, ad omnipotentis Dei gloriam et divini cultus incrementum ordinavit et disposuit, quod qualibet persona Presencie Communis a Sabatho post ffestum Pasche usque ad Dominicam Penthecostes singulis Vesperis, quibus ante hac vinum non deserviebatur, futuris temporibus a primo psalmo usque ad finem Vesperarum deserviat unam mensuram vini; ob eamque causam Communi Presencie dedit atque tradidit mille florenos auri Renenses; voluitque, quod huiusmodi vinum ante meridiem personis distribuatur presentibus et dictis Vesperis interessentibus, et preterea illis, quibus, eciam 751 divinis officiis non intersint, quotidianas distribuciones percipere ius commune permittit, et non aliis. Actum die Parasceve anno Christi 1505. 750 Sic! Von späterer Hand korrigiert zu qua peracta. 751 Es scheint die Konjunktion si (eciamsi) ausgefallen zu sein. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 133 2 3 A B 43v INSTITUCIO FESTI RELIQUIARUM ANNO DOMINI MILLESIMO QUINGENTESIMO QUADRAGESIMO REVE- RENDISSIMUS IN CRISTO ILLUSTRISSIMUS GENEROSSIMUSQUE PRINCEPS ET DOMINUS NOSTER ALBERTUS, MISERACIONE DIVINA SACROSANCTE ROMANE ECCLESIE TITULI SANCTI PETRI AD VINCULA PRESBITER CAR- DINALIS AC LEGATUS NATUS, SANCTE MAGONTINE SEDIS ET MAGDEBUR- GENSIS ECCLESIE ARCHIEPISCOPUS, PRINCEPS ELECTOR, SACRI ROMANI IMPERII PER GERMANIAM ARCHICANCELLARIUS ATQUE PRIMAS, Administrator Halberstadensis, Marchio Brandenburgensis, Stetinensis, Pomeranie, Cassuborum Schlavorumque dux, Burgravius Nurenburgensis ac Rugie princeps ad Dei Optimi Maximi sanctorumque omnium et precipue divi Martini patroni laudem ac gloriam, nec non anime sue salutem, ultra multiplicia preciossisimaque sacrarum reliquiarum, vestiumque tam missalium quam choralium (quas casulas, dalmaticas et cappas appellamus) auro, argento, margaritis aliisque gemmis efficacissime elaboratarum, nec non et tapeciam sive aulearum ingeniosissime intextarum ornamenta, per illustrissimam dominacionemque suam Ecclesie Magontine donacione quadam inter vivos quam liberalissime dono data, assignata atque tradita, insuper ordinationes quoque subscriptas in eadem Ecclesia Magontina annis singulis perpetuo observandas peragendasque voluit, ac super redditibus atque proventibus Communium Presenciarum expediendas et persolvendas instituit, ordinavit atque fundavit: IN PRIMIS ITAQUE QUATUOR MISSARUM OFFICIA IN REVERENDISSIMA PATERNITATIS SUE VITA, PRIMUM DE SANCTO MARTINO episcopo ac patrono, secundum de sancto Mauricio, et tercium de divo Steffano prothomartire cum pulsacionibus, cereorum collocacionibus aliisque necessariis ad similitudinem Missarum per Reverendum Dominum Andream de Bruneck, Prepositum quondam Magontinum, 44r institutarum celebranda, et in qualibet dictarum Missarum cuilibet persone presenti panem magnum et dimidium quartale vini, nec non duas libras Hallensium per Magistrum Presenciarum inter egenos distribui atque erogari. Que tria officia post obitum in Anniversarium, Septimum et Tricesimum ipsius cum iam dicta distribucione transmutabuntur. Quarta vero Missa de Beatissima Virgine Maria cum decantacione, Sequencia Ave preclara perpetuo permansura post mortem Sui 752 Paternitatis in die Anniversarii officio pro defunctis completo semper observabitur; in qua quinque floreni annue pensionis per personas deservientur. In omnibus quoque et singulis officiis predictis in vita eiusdem Generosissime Dominacionis Oraciones sive Collecte pro Archiepiscopo Moderno ac organici concentus adhibebuntur, post obitum vero ipsius in Anniversario, Septimo et Tricesimo iuxta consuetudinem in aliorum archiepiscoporum anniversariis hactenus servatam omnia peragentur, dummodo tamen in Anniversario, Septimo et Tricesimo finitis Missalibus Officiis mortuorum commendaciones solite fiant ac duodecim pauperes cives Magontini legittime 753 nati apud sepulture locum orantes assistebunt, et eorum cuilibet qualibet vice duo albi persolvantur, pro qua ordinacione numerati sunt floreni septingenti triginta. 752 Sic! Richtig: Sue. 753 Sic! Textedition 134 PROINDE FESTUM SANCTARUM RELIQUIARUM DOMINICA PROXIMA POST FESTUM SANCTI BARTHOLOMEI APOSTOLI subsequente, quemadmodum festa summa duplicia peragi consuevere, cum Historia propria celebrandum. In quo in Primis Vesperis in stacione ad Chorum Ferreum mensuram vini ac sub Matutinarum et Misse sollemniis deserviuntur XV floreni, ad Primas I libra, in processione ad templum Dive Virginis ad Gradus una mensura vini, in Missa principali Vinum Gracie 1 quartale vini, per Octavas diebus singulis quatuor libre IIII lb, 754 due videlicet in Matutinis et due in Vesperis sub decantacione Suffragiorum 44v de festo Reliquiarum. Preterea in Octava ffesti in qualibet Vesperarum unam mensuram vini, et Matutinis et Missa octo floreni VIII fl. 755 erogabuntur; pro hac institucione mille centum et quinquaginta floreni sunt soluti. TERCIO IN FESTO DIVI MAURICII, DUM AGNUS DEI cantabitur, mandibula eiusdem sancti argento deaurata inclusa deosculanda circumfertur. Unde quelibet persona mensura vini est habitura; proptere 756 et quadraginta floreni sunt expensi. QUARTO IDEM REVERENDISSIMUS DOMINUS quatuor Missas onni 757 septimana sub decantacione Primarum, fferiis scilicet secunda, quarta, quinta et die sabatho, in altari summo legendas ordinavit. Ac sacerdos easdem et priores ibidem institutas celebrans Oraciones seu Collectas pro Archiepiscopo moderno in vita ipsius, post mortem vero finito Missarum officio omnibus et singulis diebus iuxta sepulchrum psalmum De profundis cum Collectis singulariter in tabula quadam conscriptis perorabit; pro ea fundacione quadringenti et octuaginta floreni sunt presentati. QUINTO, QUOD ANNIS OMNIBUS ET SINGULIS duodecim cives Magontini legittime nati pauperes et bone fame in Quadragesimali tempore panno coloris grisei quilibet tunica, talari et cappucio vestiantur. Qui in die Cene Domini penitencium officium exercere, eius rei mercedem consuetam a Magistro Ffabrice recepturi. Ac feria sexta Parasceves proxime sequente horam circiter nonam ante meridianam in Eclesia Magontina comparere et, quam primum Venerabile Eucharistie Sacramentum de monte Sancti Iacobi in Chorum Summum illatum fuerit ad fores eiusdem Chori cum candelis ardentibus, quarum quelibet ipsarum unam quinque libras cere continentem in manibus suis gestabit, assistere et sacerdotem Sacramentum portantem ad Chorum Sancti Martini deducere, postea cereos illos candelabris ibidem 45r collocatis imponere atque sub lectione psalterii apud eundem Chorum sancti Martini manere et orare obligati erunt, quousque Venerabile Sacramentum in nocte Paschali ad Chorum Summum, in quem et sacerdotem portantem deducere tenebuntur, repositum fuerit. Dictorum autem pauperum quilibet tredecim albos pro salario recepturus. Ea institucio anno presenti ita est executa, pro eademque perpetuo peragenda octingenti et quinquaginta floreni sunt numerati. SEXTO SEPE MEMORATUS ILLUSTRIS PRINCEPS CENTUM ET QUINGA- GINTA LIBRAS HALLENSES ANNUE PENSIONIS AD NONAS TOT DIERUM A FESTO PASCHE inchoandorum quolibet die, in quo None prius non sunt institute, cuilibet 754 Sic! Doppelschreibung. 755 Doppelschreibung wie oben. 756 Sic! Gemeint ist propterea. 757 Sic! Gemeint ist omni. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 135 persone presenti quatuor obulos Magontinos numerari ordinavit; pro qua ordinacione mille septingentos et triginta florenos tradidit. SEPTIMO PREFATA SUA GENEROSISSIMA DIGNITAS DUAS staciones, unam in Vigilia Nativitatis Domini, alteram vero post Primas Vesperas festi Reliquiarum ad Chorum Fferreum fiendas, et in dictarum stacionum qualibet cuilibet persone unam mensuram vini propinandam instituit ac idcirco octoaginta florenos exhibuit. Octavo, ut omnes ac singule ordinaciones suprascripte anno presenti celebrari, expediri peragique possent, eadem Sua Paternitas centum et octuaginta tres florenos pro cunctis rebus ad easdem instituciones necessariis comparandis erogandisque superaddidit. Supra dicta omnia et singula in quibusdam litteris sepe dicti Reverendissimi Domini nostri et Venerabilium Dominorum Capituli Magontini sigillis roboratis ad perpetuam rei memoriam sunt congesta atque conscripta. 45v INSTITUCIO DOMINI HENRICI STECHER ANNO DOMINI 42 IN VIGILIA PALMARUM OBIIT DOMINUS HENRICUS STECHER, SENIOR VICARIUS ECCLESIE; QUI legavit Communi Presencie LX libras annui census, quarum quatuor libre in Anniversario, due libre in Septimo et due in Tricesimo dicti Domini deserviantur. Relique vero XLIX libre in totidem Completoriis inter presentes in promptis distribuantur, et fiat prima distribucio Dominica Pasche incipiendo et diebus sequentibus continunando 758 . NOTA: IDEM INSTITUIT, QUOD DIE ALIQUO CONVENIENTI INFRA FESTA PASCHE ET PENTHECOSTES FUTURIS temporibus cantabitur Missa de omnibus sanctis cum Collecta pro vivis et defunctis. In qua deservientur octo libre Hallensium ex institucione supradicti Henrici Stecher. INSTITUCIO DOMINI SIMONIS DE CRONBERCK ANNO DOMINI 42 testamentarii Venerabilis ac Nobilis Domini Simonis de Cronbergk, Scolastici Magontine, 759 dederunt Vc XXI 760 libras, quibus emerunt apud Communes Presencias XXVI libras perpetui census sic distribuendas: In Anniversario dicti Domini IIII libras, in Septimo II libras, in Tricesimo II libras; reliquas XVIII libras in totidem Completoriis in promptis inter personas deserviendas. Anno Domini 44 testamentarii Domini Henrici Bruman, Vicarii et organiste Ecclesie Magontini, 761 dederunt ad Communes Presencias centum florenos, quibus emerunt VIII libras sic distribuendas: In Anniversario I libram, in Septimo X solidos, in Tricesimo X solidos, et VI libras in totidem Completoriis inter personas deserviendas finitis distribucionibus Henrici Stechers et Cronbergks. 46r C 4 AMBROSII EPISCOPI. Hic habentur novem lectiones de uno confessore, si in Quadragesima evenerit. Si vero ceciderit infra Pascha et Penthecosten, tunc habentur tres lectiones, et in Primis Vesperis psalmi feriales cum suis Antiphonis Alleluia. Hymnus Vita sanctorum. Capitulum Octavi. Versiculus Gavisi sunt. Super Magnificat Antiphona Filie Ierusalem. Post 758 Sic! Richtig: continuando. Die Zahl XLIX ist verschrieben statt XLII. 759 Sic! Richtig: Magontini. 760 = 521. 761 Sic! Textedition 136 primum Benedicamus itur ad Chorum Ferreum. In Matutinis Invitatorium Alleluia. Regem confessorum. Cetera omnia de uno martire infra Pascha et Penthecosten. De Primo Nocturno cum una Antiphona Iustus germinabit. Omelia Ego sum vitis vera. Responsoria de uno martire. Ad Laudes Iustum deduxit. Unde III floreni, panis rubeus. Nota: Si festum Ambrosii in diem Dominicam Quasimodogeniti venerit, tunc ornatus ad ChorumFerreum erit plavius. Mane ad aspergendum ornatus albus. Ad Missam vero ornatus plavius. Introitus Protexisti me. AMBROSIUS, VIR GENERE ET LITERIS CLARUS, cum Valentini dogmatis sectator existeret, secundum veritatem catholice fidei ab Origine convictus et tamquam veri luminis splendore radiatus relictis errorum tenebris ad ecclesie se catholice lucem splendoremque convertit. Interea defuncto apud Mediolanum Auxencio hereticorum episcopo Ambrosius tunc Consularis eiusdem provincie fasces regebat. Is cum civitati perniciem videret impendere pro loco atque officio suo, confestim ecclesiam sedicionem populi mitigaturus ingreditur. Cumque inibi multa secundum leges et publicam disciplinam pro quiete et tranquillitate perorasset, pugnantis inter se et dissidentis populi subito clamor et vox una consurgit, Ambrosium episcopum postulantes; baptisari protinus hunc clamant et sibi episcopum dari, nec aliter unum populum fore atque unam fidem, nisi Ambrosius daretur sibi sacerdos. Cuius studio inter cetera doctrine et miraculorum insignia tempore Arriane perfidie tota Ytalia ad chatolicam fidem conversa est. 46v 5 6 D E ROME NATALE SANCTI SIXTI PRIMI, PAPE ET MARTIRIS. Qui post beatum Petrum sextus temporibus Adriani, ut sibi Cristum lucrifaceret, libenter mortem sustinuit temporalem. Hic constituit, ut sacrata misteria non tractentur nisi a sacris ministris. FERIA QUINTA 762 POST DOMINICAM QUASIMODOGENITI PERAGITUR COMMEMORACIO BEATI MARTINI EPISCOPI. In Primis Vesperis super psalmos Antiphona una Sanctus Martinus. Psalmus Dixit Dominus. Psalmus Confitebor. Psalmus Baeatus 763 . Psalmus Laudate pueri. Psalmus Laudate Dominum omnes gentes. Capitulum Dilectus. Responsorium Ora pro nobis. Hymnus Vita sanctorum. Versiculus Gavisi. Super Magnificat Antiphona Domine Deus noster. Collecta Deus qui conspicis. Deinde Suffragia de Ressurectione et de Sanctis. Ad Completorium de Ressurectione. Non itur ad Chorum Ferreum, nec Scolares visitant chorum, sed in Missa et in Secundis Vesperis. AD MATUTI- NAS Invitatorium Alleluia. Regem confessorum. Ad Nocturnum Antiphona Sacerdos Dei Martine aperti. Psalmus Domine, quis habitabit. Antiphona Sacerdos Dei. Psalmus Domine in virtute. Antiphona Ora pro nobis. Psalmus Domini est terra. Versiculus Amavit eum Dominus. Lectiones de Evangelio Ego sum vitis vera. Responsorium Beatus vir. Responsorium De ore prudentis ut infra Pascha et Penthecostes. Responsorium Martinus Abrahe. Laudes Antiphona Iustum deduxit cum ceteris. Cetera omnia Breviarium docet. Unde X floreni. Ornatus erit plavius. In Secundis Vesperis canitur de Lancea et clavis. 47r FERIA SEXTA POST OCTAVAS PASCHE PERAGITUR FESTUM LANCEE ET CLAVORUM ET UTIMUR ORNATU RUBEO. IN Primis Vesperis Historia sicut iacet. Post primum Benedicamus Suffragia de commemoracione beati Martini et de Resurrectione. 762 Zunächst falsche Schreibung: qunta - durch Einklammerung getilgt. 763 Sic! (ae = e). Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 137 Deinde itur ad Chorum Ferreum cum crucibus et candelis hoc modo in rubeo ornatu, ut moris est, cum Responsorio O Crux benedicta. Quo finito in Ferreo Choro Antiphona O Crux gloriosa cum Versiculo Adoramus et Collecta de eadem. In reditu Responsorium Gaudete iusti cum Versiculo et Collecta sicut in stacionibus. Unde I mensura vini ex institutione Domini Henrici Fulda non obstante alia mensura prius fundata. Ad Matutinas omnia ut in Breviario. Unde X floreni. Prefacio de festo. In Secundis Vesperis canitur de commemoracione Beate Marie Virginis. SABATHO POST OCTAVAS PASCHE PERAGITUR COMMEMORACIO BEATE MARIE VIRGINIS, FESTUM SOCIORUM ET MINUS DUPLEX. In Primis Vesperis super psalmos omnia Laudate. Antiphona Salve regina. In Secundis Vesperis datur incensum in ornatu albo, et in eodem ornatu itur ad Chorum Ferreum. Unde X maldra II marck. Cetera omnia ut in Breviario. 47v DOMINICA MISERICORDIA DOMINI FERIA SECUNDA IN IEUNIO BANNITO Hodie finitis Primis habetur stacio ad Sanctum Ioannem; in qua stabellarii precedunt cum Scolari induto alba cum rubeis manicis portans 764 crucem magnam cupream, que deferri solet in oblacione funeris; deinde processio. Et famulus sacristie portat Missale nostrum illuc et iterum post Missam reportat. Unde II maldra XXX solidi, et Domini Sancti Ioannis canunt apud nos. FERIA QUARTA IN IEIUNIO BANNITO HODIE FINITIS Primis itur ad Beatam Virginem ad Gradus; eundo et redeunde 765 deservitur II maldra XXX solidi, et Domini ibidem canunt apud nos. FERIA SEXTA IEIUNIO BANNITO HODIE HABETUR MISSA FRATERNITATIS de sancta Trinitate in ornatu blavio, et cantatur in organis; duo Scolares ministrant. Postea itur ad Sanctum Mauricium simili modo ut supra. Et Domini Sancti Steffani canunt in Ecclesia nostra. Unde II maldra XXX solidi. 48r 7 F NATALE SANCTI CELESTINI PAPE. Qui constituit, ut psalmi David centum quinquaginta ante sacrificium antiphonatim canarentur; 766 nam antea Epistola tantum et sanctum Evangelium recitabantur. ¶ EODEM DIE EGESIPPI VIRI SANCTISSIMI. Qui integerrimam tradicionem apostolice predicacionis simplici sermone conscriptam in quinque libris memorie tradidit. Ubi et de suis ipse temporibus aliquanta commemorat et de quibusdam, qui simulacra collocaverant, talia quedam scribit: „Suscepit (inquit) ecclesiam cum apostolis frater Domini Iacobus, qui ab omnibus cognominatus est Iustus, ab ipsis Domini temporibus perducans usque ad nos“ etc. 8 9 10 11 G A B C ROME NATALE BEATI LEONIS PRIMI, PAPE ET CONFESSORIS. Cuius temporibus extitit quarta sinodus, scilicet Calcedonensis. In qua congregati sunt quingenti et triginta 764 Richtig: portante. 765 Sic! Gemeint: redeundo. 766 Sic! Gemeint cantarentur. Textedition 138 episcopi exponentes fidem chatolicam et confitentes contra heresim Euticianam duplicem in Christo naturam, divinam videlicet et humanam. 12 D ROME VIA AURELIA IN CIMITERIO CALEPODII NATALE BEATI IULII PAPE. Qui sub Constantino Arriano Imperatore, filio Constantini Magni, decem mensibus tribulaciones et exilia perpessus, post eius mortem cum magna gloria ad suam sedem reversus, quievit in pace. Hic constituit, ut nullus clericus causam publice ageret nisi in ecclesia. 48v E 13 APUD PERGAMUM ASIE URBEM natale sanctorum ac martirum gesta referuntur Carpi episcopi 767 et Papiirii et Agathonice optime femine aliarumque multarum, que pro beatis confessionibus martirio coronate sunt sub Anthonio Vero et Aurelio Commodo. Cum quibus et vir mirabilis Iustinus cum secundo 768 iam librum pro religionis nostre defensione conscriptum temporis illius iudicibus obtulisset, remuneracionem lingue fidelis et erudite martirii munus accepit. 14 F TIBURCII, VALERIANI ET MAXIMI MARTIRIUM. Cantatur ferialiter de martiribus sicut infra Pascha et Penthecosten. 15 16 G A 49r 17 B ROME ANICETE PAPE. Qui decimus post beatum Petrum cum Romanam rexisset ecclesiam undecim annis, temporibus Severi et Marcii martirio coronatus sepultus est in cimiterio Calixti. Hic constituit, ut clerus comam non nutriat secundum preceptum apostoli, sed eius tonsura sperica 769 et rotunda. Hinc est decretum Martini Pape, ut clerici tonsis capitibus et patentibus auribus incedant. ANNO DOMINI MILLESIMO QUINGENTESIMO TRICESIMO QUINTO 21 MENSIS APRILIS OBIIT VENERABILIS, NOBILIS AC CONSULTISSIMUS DO- MINUS CRISTOPHERUS A GABLENCZ, DOCTOR CANONICUS, CANTOR ET MAGISTER FABRICE ECLESIE MAGUNtine; qui per suos testamentarios Communi Presencie ducentos florenos in albis dedit, quibus empte sunt sedecim libre sic distribuende: In Anniversario Domini testatoris duas libras, in Septimo unam et in Tricesimo unam, et relique duodecim libre ad Primas tot ffestorum subscriptorum, scilicet Octava Assumptionis, Exaltacionis Crucis, Decem millium martirum, Simonis et Iude, Mercurii, Agnetis, Conversionis Pauli, Commemoracio beati Martini ante Septuagesimam, Commemoracio Beate Marie post Pascha, Philippi et Iacobi, Invencio Crucis, Decem millium virginum, Marthe, erogabuntur. 767 Text gestört. Siehe Martyrologium Romanum: … natalis sanctorum martyrum Carpi … episcopi … 768 Fehlerhaft statt secundum. 769 Gemeint: spherica. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 139 49v C 18 ROME BEATI APPOLLONII SENATORIS. QUI cum esset sanctimonia vite et miraculorum virtute illustris; qui sub Commodo Principe Romani regni apicem gubernante pax ecclesiis per omnem terram propagabatur. Denique a servo proditus, quod esset Cristianus, insigne volumen composuit, deinde secundum senatus consultum capite plexus est. NOTA, QUOD IN SEPTIMANA MISERICORDIA DOMINI CANtatur Missa sollemniter de sancta Trinitate ex parte Domini Rudolffi Laiß, Decani Magontini; unde dantur VI libre de vino decime in Solßheim. 50r NOTA: SABATHO POST DOMINICA CANTATE Cantatur Missa de Assumptione cum Sequencia Ave preclara cum pulsacione [c]et posicione candelarum ad instar Misse Domini Andree Bruneck; unde cuilibet 1 quartale vini francii de Heimbach ex parte Emichonis de Breithart. 50v 23 A GEORGII MARTIRIS. FESTUM CHORI. Ad Vesperas psalmi feriales cum suis Alleluia. Super Magnificat Filie Ierusalem. Post primum Benedicamus itur processionaliter cum rubeo ornatu ad Chorum Ferreum cum crucibus atque candelis. Cetera omnia ut in Breviario. Unde III floreni, panis rubeus. 24 B 51r 25 C MARCI EVANGELISTE. Est festum chori. Ad Vesperas psalmi feriales cum suis Alleluia. In Primis Vesperis datur incensum cum ornatu rubeo et in simili ornatu itur ad Chorum Fferreum. Cetera omnia ut in Breviario. Unde III floreni, panis rubeus. APUT ALEXANDRIAM NATALE BEATI MARCI EVANGELISTE. HIC discipulus et interpres apostoli Petri et in baptismate filius; rogatus Rome a fratribus, scripsit evangelium. Quo assumpto perrexit Aegiptum primusque Alexandrie Christum annuncians constituit eclesiam ac postea pro fide Christi tentus et graviter afflictus primo angelica visitacione confortatus, deinde ipso Domino sibi apparente ad celestia regna vocatus est. Mortuus est autem octavo Neronis anno. EODEM die Rome Letania maior ad sanctum Petrum observatur, quam beatus Gregorius papa pro cessacione pestis inguinarie, que Rome desevit, instituit. LETANIA VEL SUPPLICACIO aut rogacio est. Est autem duplex Letania maior sic ut minor. Maior est in festo beati Marcii, que inventa a beato Gregorio propter pestem inguinariam; cuius institucionis causas Paulus, Montis Cassini monachus, Longobardorum historiographus, ita descripsit dicens, quod tempore Pelagii pape tanta fuit inundacio aquarum per Italiam, quod aque ascendebant usque ad fenestras templi superioris Neronis, quod erat Rome, nec aque intrabant templum. Tunc per Tyberim effluxit multitudo serpentum, inter quos fuit maximus draco, ex quorum flatibus aer est corruptus, et inde emersit pestis inguinaria, qua homines passim et subito moriebantur. Et cum pene totus Romanus populus deleretur, Pelagius papa omnibus ieiunium et processionem indixit. Textedition 140 51v LETANIA MAIOR IN LETANIA MAIORI, HOC EST MARCI. Hodie Matutine pulsantur hora quarta. In Primis Vesperis Scolares non visitant chorum. Prime pulsantur hora sexta, postea die Creutz glocken tribus vicibus. Missa de sancto Marco legitur sub Primis et servatur Credo. Dictisque Primis Hebdomadarius cum suis ministris, Diacono atque Subdiacono, exeunt sacristiam induti vestibus et ornatu albis videlicet manicis rubeis habencium reliquiis, 770 caduceatoribus precedentibus, duobus Scolaribus cum albis rubeis vexilla portantibus. Statimque Succentor incipit Responsorium Exurge, Versiculum et Gloria patri. Deinde itur cum processione ad Sanctum Stephanum cum Responsorio Cum iocunditate. Ubi dum perventum fuerit ad ecclesiam Divi Stephani, cantatur Tercia, deinde officium Missae de Letania, in qua quinque erunt Collecte: prima de Letania, secunda de sancto Marco, tercia de Beata Virgine, quarta de sacerdote defuncto, quinta de Ressurectione. Si Marcus non ocurrit, tunc capitur Collecta pro frugibus. Post Missam cantatur Sexta. Postea reditur ad Ecclesiam Maiorem iuxta tenorem Processionalium. Unde deservitur l quartale vini, panis magnus, et nota, quod Domini Divi Steffani canunt apud nos. 52r 26 D ROME NATALE SANCTI CLETI PAPE. Qui cum annis septem rexisset eclesiam, martirio coronatus est. Item Rome sancti Marcellini pape, qui cum ecclesiam novem annis et mensibus quatuor rexisset, a Diocleciano capite truncatus est. 27 E ROME DEPOSICIO BEATI ANASTASII PAPE. DE quo sanctus Ieronimus venerabili testatur eloquio, quod eius vita mundus immeritus fit frui. Hic constituit, ne quis sine sui licencia episcopi ad clericatum ascendat, et ne quis sedeat, cum sacra Evangelia in ecclesia recitantur. Nota, quod fferia secunda Rogacionum datur cuilibet eunti et redeunti in processione ad locum stacionis dimidium quartale vini vel 6 Heller pro una mensura empti cum XL florenis auri super decima Weisenburgk ex parte Domini Nicolai Iussel, Prepositi Sancti Mauricii et Vicarii Magontini. 52v 28 F VITALIS, PATRIS SANCTORUM GERVASI ET PROTHASI. Qui cum corpus beati Ursinici, quem ipse ad passionem animaverat, honestate debita sepelisset, tentus a Paulino Consulari, post eculei tormenta, iussus deponi in foveam profundam et terra ac lapidibus obrui, talique martirio migravit ad Christum. 29 G IN TERRITORIO MEDIOLANENSIS 771 PASSIO BEATI Petri de ordine Predicatorum; qui cum per partel 772 Italie contra virus heretice prauitatis verbum Dei longe lateque predicasset, tandem gladiis 773 hereticorum interemptus est. 770 Verbessert aus reliquis. 771 Sic! 772 Verschreibung für partes. 773 Korrigiert aus gladius. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 141 Nota: Tercia Rogacionum datur cuilibet eunti et redeunti in processione ad locum stacionis l quartale vini emptum cum LXXX florenis super decima Weisenburgk ex parte Domini Georii Wacker, Canonici Sancti Steffani et Vicarii Magontini. 53r 30 A Obiit Dominus Rabanus de Liebenstein, Canonicus Iubilarius Magontinus; unde IIII floreni sic distribuenda 774 : In Anniversario I florenus, in Septimo I florenus, in Tricesimo I florenus, et I florenus quo 775 quatuor candelis tribus vicibus predictis et die Omnium Animarum super sepulchrum eius ponendis. Item ab eodem Domino Rabano de Liebenstein IIII floreni et cuilibet 1 quartale vini emptum apud Presencias cum CLXXX florenis super decima Weisenburgk. Item Presencia recepit ex testamento eidem 776 Rabani IIII C 777 florenos auri, unde cedunt annue super decima Weisenburgk XX floreni sic distribuendo: primo XV floreni pro sex mensuris vini infra octavas festi Penthecostes, et quinque floreni pro medio quartali vini in Anniversario eius inter personas dividendo. Nota: Feria quarta Rogacionum datur cuilibet eunti et redeunti in processione ad locum stacionis l quartale vini de IIII florenis cedentes super decima Weisenburgk ex parte Domini Ioannis Specht de Bubenheim, Canonici Magontini. 53v SEQUITUR MENSIS MAIUS 1 B PHLIPPI ET IACOBI APOSTOLORUM. FESTUM SEmi duplex et Sociorum. Super psalmos feriales Antiphona Qui manet in me. Capitulum Stabunt iusti. Responsorium Isti sunt agni novelli. Himnus Vita sanctorum. Cetera secundum Breviarium. Hic datur panis magnus de bonis in Bischoffsheim ex parte Emmerichonis Militis, Magistri Coquine. Item IIII floreni super theoloneo Loinstein. Item ad Primas I libra ex parte Domini Christophori Gablentz. Ornatus erit viridis sicut de apostolis, et in Primis Vesperis itur ad Chorum Ferreum post Collectam de apostolis iuxta Registum. 778 NOTA, QUOD SABATHO SEMPER POST PHILIPPI ET IACOBI APOSTOLO- RUM cantatur Missa sollempniter in organis de Assumpcione gloriose Virginis Marie ex parte Reverendi Andree de Bruneck, Prepositi Magontini. Kyrieeleison et Sequencia Ave preclara, et Presencia ponet candelas infra Missam ardentes, et Prima cum magna campana. Unde datur carrata vini de Lorch Magontinensis mensure. 54r 2 C TRANSLACIO SANCTE ELISABETH. Ffestum celebre, que celebretur in crastina apostolorum Philippi et Iacobi hoc modo: In Secundis Vesperis apostolorum predictorum suffragetur Antiphona Gaude celum cum Collecta de eadem sicut ipso die eiusdem. In Matutinis Invitatorium Regi Deo, et Tercius Nocturnus de Historia propria cantatur cum Omelia 774 Sic! Richtig: distribuendi. 775 Gemeint ist: pro. 776 Sic! Richtig: eiusdem. 777 = 400. 778 Sic! Gemeint: Registrum. Textedition 142 Simile est regnum, et alie due Lectiones de Translacione legantur. Laudes per totum. Officium Misse ut in die natalis eius. In Secundis Vesperis suffragetur de sancta Elisabeth. Ornatus erit albus. Unde dantur VIII maldra ex parte Domini Conradi Raw Iunioris Canonici. NOTA: MISSA DE SANCTA ANNA cantatur feria secunda in Sinodo Sancta post Dominicam Exaudi, ex parte Domini Henrici Greiffeclawe, Decani Eclesie Magontine. Unde dantur VI floreni presentibus tantum in choro, cuilibet in choro in Introitu Misse VI Heller, in Sequencia VI Heller, et infra Agnus Dei, dum reliquie sancte Anne deferuntur, iterum VI Heller, de theolonio Lainstein. NOTA: SINGULIS ANNIS PERPETUIS TEMPORIBUS fferia tercia ante ffestum Penthecosten, quando celebratur Sinodus Sancta in Ecclesia Magontina, ex parte Honorabilis Domini Ioannis de Lindaw, Canonici Magontini, cantatur Missa sollemnis de Annunciacione Beate Marie Virginis in hunc, ut sequitur, modum: Item primo ante inchoacionem Misse cantetur paulatim atque sollemniter Antiphona Alma redemptoris, Missam sic incipiendo: Introitus Rorate. Kyrieleison de Resurrectione. Primum Alleluia Post partum. Secundum Alleluia. Sequencia 779 de Ascensione. Unde dantur VII libre IIII solidi Heller, quarum una mediitas 780 deservire debet in Antiphona, reliqua in Sequencia Ave preclara usque ad finem ibi permanendo. 54v NOTA: SINGULIS ANNIS PERPETUIS TEMPORIBUS FERIA QUARTA POST EX- AUDI IN SINODO SANCTA cantabitur Missa de sancto Petro. Introitus Protexisti. Kyrie de festo. Collecta de sancto Petro ad Vincula. Suffragio de festo. Epistola Petri et Pauli Misit Herodes. Alleluia Tu es Petrus. Secundum Alleluia. Sequencia de festo. Evangelium Ego sum vitis vera. Offertorium Confitebuntur. Communio Ego sum. Unde deservitur 1 quartale vini de meliori et deservitur una medietas in Introitu et alia medietas in Sequencia, ex parte Venerabilis Domini Ioannis Monch de Rosenbergk, Canonici Iubilarii Magontini. In Tricesimo Domini Hartmanni de Biedenfelt Canonici; unde III floreni, et ponantur candele ut supra; et cantatur eodem die Missa de Beata Virgine cum Collecta pro sacerdote, unde cuilibet 1 quartale vini, pro quo centum florenos dedit. 55r 3 D INVENCIO SANCTE CRUCIS. Ffestum chori a[c] Presencie. Ornatus erit rubeus dominicalis, et Scolares visitant chorum per totum diem. In Primis post primum Benedicamus Suffragium de sancta Elisabeth. Post hoc itur ad Chorum Ferreum cum Antiphona O Crux. In Choro Ferreo Sacerdos dicit Versum Adoramus te Christe. Collectam de festo instanti. Deinde de Resurrectione. Nota: Hodie Succentor imponit Officium rubea cappa indutus, quamvis tantum deserviatur panis rubeus. DOMINICA VOCEM IOCUNDITATIS HABETUR ULTIMUM PASCHA ET ITUR CUM AQUA BENEDICTA DE CHORO NOSTRO VERSUS CHORUM FER- REUM SICUT solet fieri in die Animarum et per circuitum et erit ornatus albus. FERIA SECUNDA ROGACIONUM. His tribus diebus habentur staciones, ut moris est. Prima die itur ad Sanctum Ignacium, et Domini Sancti Steffani canunt apud nos. Secun- 779 Durchstrichen - von wem? 780 Sic! Gemeint: medietas. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 143 da die imus ad Sanctum Steffanum, tercia die ad Sanctum Petrum, et nota: Sub stacione ad Sanctum Petrum ornatur altare albo ornatu per Sacristas, ut moris est. 55v ¶ IN VIGILIA ASCENSIONIS DOMINI ¶ EST FESTUM MAIUS DUPLEX PER SE SUSPENDENS. HIC INTITULANTUR CANONICI IN SUPERIORIBUS SEDIBUS. In Primis Vesperis ad Imposicionem duas cappas albas meliores, Succentori unam cappam albam, Sacerdoti unam cappam albam de melioribus, Sacriste ad incensum offerendum cappam albam. ¶ MATUTINE PULSANTUR HORA TERCIA POST MEDIUM NOCTIS. Ad Venite Maius ponuntur albe et rubee cappe ut in ffestivitatibus Beate Marie Virginis. Ad Lectiones legendas cappa alba. ¶ Ad Omeliam dalmatica alba. Nota: Sacristam 781 incensum sub Benedictus datur. ¶ PRIME PULSANTUR HORA SEXTA. POST PRIMUM pulsum pulsantur die Creutz glocken tribus vicibus. Sub Primis Dominus vel Prelatus intitulatus legit Missam per se vel per alium et disponit Primas, et dictis Primis itur cum processione ad Sanctum Steffanum stabellariis et choralibus in albis 782 vexilla in Rogacionibus portantibus precedentibus, et ibidem omnia agi disponuntur per Dominos Sancti Steffani. Tercia cantatur ibidem et Missa. Unde datur et deservitur 1 quartale vini et panis magnus ex parte Eberwini de Cronenbergk, Scholastici Magontini. Post reditum Sexta cantatur in choro nostro. None pulsantur in medio XII. Post hoc fit pulsus ad Sermonem. Unde I libra ex parte Henrici Steinhewl, Vicarii Magontini. Nota, quod diebus feriatis infra octavas Ascensionis, ubi festa sanctorum non occurrunt, servantur Vigilie mortuorum, dempta secunda, tercia, quarta feriis post Exaudi, ubi Sinodus Sancta celebratur. 56r DOMINICA EXAUDI Omnia servantur in ornatu albo iuxta Registrum et Librum. Item hodie sub Aspersione aque benedicte cantatur Antiphona Vidi aquam. Et in processione cantatur 783 Responsorium Omnis pulchritudo. In reditu Sacerdos dicit Versiculum Ascendens Christus in altum. FERIA SECUNDA Sinodus Sancta. Cantatur Missa de sancta Anna; quere supra 54. FERIA QUARTA et tercia ut supra. FERIA QUINTA OCTAVA ASCENSIONIS DOMINI. EST ffestum Sociorum, et Scholares visitant chorum, et cantatur per omnia sicut ipso die demptis psalmis omnia Laudate. Ornatus erit albus. Unde XII maldra siliginis cedentibus in Herxßheim de bonis quondam dicti Faber, Vicarii Magontini [in]stituentis. ANNO DOMINI 1511 ffestum sancti Bonifacii venit in octavam Ascensionis, et octava Ascensionis fuit anticipata in feriam quartam precedentem. Et Bonifacius servabatur cum Historia. Primis Vesperis iuxta Registrum, et alia omnia sicut de martiribus infra Pasche et Penthecostes ut in Registro magno. FERIA SEXTA CANTANTUR omnia sollemniter sicut infra octavas. Hodie post Vesperas altare ornatur rubeo ornatu, et albus deponitur, et recipiuntur die best leistenn. 781 Sic! Richtig wäre: Sacristae. Eine spätere Hand hat korrigiert in pro Sacrista. 782 Später interlinear hinzugefügt: r = rubea (scilicet vexilla). 783 Versehentliches zweites cantatur ist gestrichen. Textedition 144 56v VIGILIA PENTHECOSTES Altare ornatur preciosis ornamentis rubeis. Hodie omnio 784 cantantur ferialiter sub nota sollenni; tunc unus cantet, nisi aliquod festum festive impediat. Nota: Si festum alicuius sancti, habentur due Omelie; si non, tunc sola de Vigilia. PRIME HORA OCTAVA PULSANTUR PRIME ET LEGUNTUR UNA cum Terciis et Sextis. Ffinitis Sextis Sacrista portat unam rubeam cappam ad quatuor Prophecias legendas, et primam leget Decanus Tentavit Deus Abraham. Oremus. Deus qui in Abrahe; secunda 785 Scolasticus Scripsit Moises. Tractus Attende celum. Collecta. Cantor Apprehendent septem mulieres. Tractus Vinea facta. Collecta Deus qui nos. Senior Canonicus Audi Israhel mandata. Collecta. Tractus. Collecta, et nihil plus. Et Prelatus stans in altari leget Collectas. Unus stabellarius precedit Prelatum de sacristia et manet apud altare sub lectione Propheciarum, et alter stat a tergo Prelatorum et Dominorum, ante pulpitum, ubi Prophecie leguntur usque in finem. Nota: Omnia ornamenta erunt rubea. Lectis Propheciis Canonici duo intitulati et cappati cantant Letaniam sequentem Rex sanctorum angelorum 786 precedentibus stabellariis, vexillis per duos Socios intitulatos atque cappatos rubeis palliis, iuvenibus albis rubeis induti ferentes 787 cereos incensos usque ad Fontem Baptismatis. Deinde duo Canonici Domicelli induti albis cum manicis rubeis, amicti sericis mappis. Quorum unus habens mappam nigram portat pyxidem semiplenam crismate, alter pixidem vacuam cum mappa alba. Illos sequitur Plebanus Divi Quintini indutus alba et stola cum cappa. Quem comitatur Sacrista cappatus ferens thuribulum cum thure, ille post illos Prelatos, et post Versum Mitte sanctum accedit Fontem. Consecracionem Agenda docet. Post consecrationem duo Socii Regis et Episcopi intitulati incipiunt Letaniam, cum qua reditur ad Eclesiam nostram. Cum processio venerit ad Chorum, Succentor incipit 57r Kyrie paschale sollemniter. Et cantatur sollempniter Missa una cum Ite Missa est. Hodie non habentur Vigilie mortuorum neque due misse, nisi commemoracio unius sancti impediret. Nota: Hodie celebrans de Beata Virgine omnia dicit sollemniter de Ascensione Domini. NOTA: Anno Domini 1524 festum sancti Erasmi venit in Vigiliam Penthecosten et servatum per omnia sicuti de uno martire infra Pascha et Penthecostes, ut Registrum docet, cum duabus Omeliis: prima de sancto, secunda de Vigilia, tercia Lectio de sancto, et non fuit nisi una Missa cantata cum Suffragio de sancto. AD MISSAM ORNATUS ERIT RUBEUS, ALBE RUBEE Dominorum samet et casula rubea antiqua aurea sicuti in die sancti Steffani vel ornatum rubeum Reni Comitis, absque libris argenteis atque incensu. FESTUM PENTHECOSTES MAXIMUM DUPLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR PROVECCIORES ET SENIORES CANONICI, EST CApparum. Ad Primas Vesperas pulsantur post prandium hora prima. Pro Cantore una cappa rubea cum infula. Ante Atzman duas rubeas cappas pro Succentore et socio. Ad latera ponuntur cappe pro Dominis Capitularibus. Nota: Ante inchoacionem Vesperarum vel psalmorum Suc- 784 Sic! Gemeint ist omnia. 785 Sic! Richtig: secundam. 786 Es handelt sich um einen Hymnus. Vgl. fol. 57r. 787 Zwei Nominative statt Ablativen (zu iuvenibus); vgl. Anmerkungen 700 und 737. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 145 centor cum suis astantibus incipiunt Antiphonam Veni Sancte Spiritus ieniculando; 788 qua finita incipiunt Laudate pueri Dominum. Post primum Benedicamus itur cum processione ad Gradus cum vexillis rubeis cum Hymno Rex sanctorum sicut hodie mane. Prelatus dicit Versiculum et Collectam super Fontem, et Sacrista ministrans incensum. Postea reditur ad Chorum nostrum. In Choro vero nostro Cantor cum suis astantibus iterum incipiunt 57v Antiphonam Veni Sancte Spiritus omnibus genibus flexis in Choro una cum vexillis et cereis; qua finita Prelatus dicit Versiculum Emitte spiritum tuum cum Collecta Sancti Spiritus. Ad Completorium ut supra. Matutine pulsantur hora secunda mane et pulsatur Schreck et datur Prelato cappam ut heri vel consimilem. 789 Ad Venite ponuntur rubee et plavie cappe. Ante Atzman ad intonacionem due rubee. Ad Omeliam preciosam dalmaticam auream rubeam, qua uti solemus in die sancti Steffani. Ad Lectiones una rubea cappa mediocris, et datur incensum. AD PRIMAS pulsantur hora sexta cum duabus maioribus campanis, dictisque Primis itur ad Gradus omnimodo sicut in die Pasche cum vexillis. Ibidem cantatur Tercia et Asperges et Salve festa dies. In reditu iterum cantatur Antiphona Veni Sancte Spiritus, et Prelatus dicit Versiculum Emitte spiritum tuum et creabuntur. Deinde sequitur Missa sollemniter, in qua Vinum Gracie per Cantorem petitur, ut moris est. IN SECUNDIS VESPERIS datur Prelato preciosam rubeam cappam vel mediocrem, ad Atzman duas. Post primum Benedicamus iterum itur cum vexillis rubeis ad Gradus ad Fontem cum Himno Rex sanctorum. Quo finito Prelatus dicit Domine, apud te est fons vite cum Collecta. Deinde reditur ad Maiorem Ecclesiam, in qua cantatur iterum Veni Sancte Spiritus; Prelatus dicit Emitte spiritum tuum cum Collecta. Deinde incipitur Completorium. Secunda, tercia, quarta feriis. His tribus diebus non datur incensum neque Succentori cappa, nisi festum alicuius sancti occurrat; et utimur ornatu Sociorum rubeo et feria quarto 790 alba rubea ad Propheciam. 58r 4 5 E F GOTHARDI EPISCOPI ffestum Presencie et peragetur hoc modo: In Primis Vesperis psalmos feriales cum suis Alleluia. Himnus de festo. Capitulum Non est inventus. Versiculus Gavisi. Super Magnificat Antiphona Iste homo. Post primum Benedicamus itur ad altare eiusdem cum Versu Crucifixum. In reditu Responsorium Gaudete. Unde 1 mensura vini non obstante mensura alias deservienda. Ad Matutinam Invitatorium Alleluia. Regem confessorum. Ad Nocturnum Iustus germinabit. Versiculus Ecce sacerdos. Evangelium Ego sum vitis vera. Responsorium Beatus vir. Responsorium De ore prudentis. Responsorium Iustum deduxit. Ad Laudes Antiphone Iustum deduxit, Amavit eum, Iustus autem, Beatus vir, Statuit illi. Super Benedictus Antiphona Iste cognovit. In Secundis Vesperis psalmos feriales cum suis Alleluia. Super Magnificat Antiphona Iustum deduxit. Unde V libre et ad Primas I libra. Ornatus erit plavius. 788 = geniculando. 789 Sic! Die falschen Akkusative später nur teilweise korrigiert (cappa … consimile). 790 Sic! Textedition 146 58v 6 G IOANNIS ANTE PORTAM LATINAM. Ffestum Presencie. Super psalmos feriales Alleluia ferialia. Capitulum Qui timet. Responsorium Vox tonitrui. Cetera Breviarium docet. Et cantatur Sequencia Verbum bonum. Ornatus viridis sicut de apostolis. In Primis Vesperis itur ad Chorum Ferreum. Unde dantur XII maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Conradi Humel, Canonici sancte Marie ad Gradus. BEATI IOANNIS APOSTOLI, quando ab Epheso iussu Domiciani Romam perductus et presente senatu ante portam Latinam in olei ferventis dolium missus est, sed minime lesus. Ubi festivum eadem die concursum fideles populi usque hodie faciunt. 59r 7 A APUT TERRACINAM CAMPANIE URBEM NATAle beate Domicille virginis et martiris. Qui 791 cum esset Flavii Clementis Consulis ex sorore neptis et a sancto Clemente sacro velamine consecrata, persecucione Domiciani cum aliis plurimis in insulam Ponciam exilio deportata, longum inibi duxit martirium; novissime doctrinis et miraculis cum convertisset plurimos ad fidem Domini, incenso cubiculo a quodam iudice, in quo simul cum suis virginibus, Eufrosina videlicet et Theodora, clausa morabatur, cursum gloriosi martirii sui consumavit, ut Eusebius in libro tercio capite X. ¶ NOTA: FERIA SEXTA POST PENTHECOSTEN FINITO prandio altare ornatur ornato plavio preciossisimo, sed omnia manent sicut in die roid ducher hinden und vornen. Super pannos rubeos affiguntur plavii panni usque ad feriam terciam post Trinitatis post Vesperas; ubi deponitur ornatus plavius et remanet rubeus propter festum Corporis Christi vel propter festum Bonifacii. ¶ MISSA FRATERNITATIS ERIT DE SANCTO MARTINO. ORNATUS BLAVIUS. Succentori cappa plavia. 59v 8 B NATALE SANCTI VICTORIS MARTIRIS. Qui a primeva etate christianus, cum esset in castris imperialibus miles, compellente Maximiano, ut sacrificaret, in confessione Domini fortiter perseverans, primo graviter fustibus cesus, sed Domino protegente doloris expers, deinde liquenti plumbo perfusus, sed nihil penitus lesus, novissime gloriosi martirii cursum capitis abscisione complevit. ¶ Sabatho post Penthecostes anno Domini XVC festum sancti Bonifacii venit in hodiernum diem et servatum cum tribus lectionibus, sicut servari solet de martiribus infra Pascha et Penthecostes cum Historia propria, cum Invitatorio Alleluia. Regem martirum. Et servabantur due Omelie, prima de sancto, secunda de ffesto. Et due Misse, prima de sancto, secunda de festo. Due Vespere de Trinitate cum suffragio de sancto. Completorium de Sancta Trinitate. Hodie ad prophecias ponuntur quatuor albe cum rubeis manicis pro Sociis ad legendas quinque Prophecias, et sex albas rubei coloris pro Iuvenibus cantaturis quinque Alleluia simili duo et duo, et sextum Alleluia cantent duo Corales ministrantes ad altare post Epistu- 791 Sic! Richtig: qu(a)e. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 147 lam; inde sequitur Evangelium absque Sequencia. Et tamen omnia dicuntur atque cantantur sollemniter. 9 C 60r IN DIE SUMME TRINITATIS. FESTUM MAIUS DUPLEX et non suspendit. Hic intitulantur Canonici in superioribus sedibus. Altare ornatur, ut supra dictum est sexta feria. Hora prima compulsatur Schreck. Ad Vesperas erit ornatus blavius preciosissimus: Pro imponentibus duas cappas blavias, ad Atzmann Succentori unam cappam blaviam Sociorum, pro Prelato unam preciosam eiusdem coloris. Ad Completorium cantatur Himnus Te lucis sollemniter cum nota sollemni. Ad Matutinas pulsantur hora secunda. Maius Venite cantatur cum plaviis et rubeis cappis, ut moris est. Ad Atzman unam cappam plaviam. Ad Lectiones una plavia aliqualiter bona. Ad Omeliam (si Domini cantant) unam preciosam, si Socii, unam mediocrem, et datur incensum. Unde dantur quinquaginta maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Eberhardi, Prepositi Ffuldensis et Canonici Magontini. ¶ PRIME PULSANTUR HORA SEXTA. ILLIS DICTIS itur ad Gradus per Forum sicut in die Penthecostes, ut Processionale docet. Cantori unam preciosam cappam plaviam, Succentori et socio suo astanti sibi propter processionem, et Vinum Gracie, duas cappas plavias. NOTA ORDINEM EUNDI AD GRADUS: Exeundo extra sacristiam stabellarii precedunt cum suis baculis. Deinde vexilla, postea Iuvenes ministrantes induti albis et parvis preciosis dalmaticis portantes ardentes cereos. Deinde Hebdomadarius indutus alba et cappa plavia cum stola ad aspergendum. Sequentur duo Levite induti preciosis dalmaticis plaviis cum libris argenteis deauratis. Postea Prelatus indutus alba et preciosa cappa usque ad medium Chori. Illis sic stantibus Cantor incipit Responsorium Summe Trinitati; exeundo Chorum in ordine ut prius Cantor sociat se Prelato, et Succentor cum socio suo vadunt ante ministrantes. Cum autem perventum fuerint 792 ad Gradus, Cantor cum suis incipit Antiphonam Alma redemptoris. Qua finita Prelatus dicit Versiculum Ave Maria incipiendo Tercias, et leguntur Tercie. 60v Quibus lectis Cantor incipit Asperges me Domine sollemniter. Interim Prelatus una cum Socio Vicario aspergit, ut moris est, ut supra in die Pasche. Quo finito Domini intitulati cantant Salve festa dies, et reditur ad Ecclesiam Magontinam per ambitum nostrum ad ecclesiam. Organista incipit ludere in organis. Post hoc cantatur Missa in ornatu preciosissimo plavio. Unde Vinum Gracie et 1 maldra siliginis. Ad Primas I libra. Post Missam Sexte. Post prandium None, in qua I libra. In Secundis Vesperis ut supra cum ornatu blavio. Ad Atzman unam [cappam], et datur incensum. ¶ Nota, quod secunda, tercia et quarta feriis singulis annis legitur Missa sub Primis de Sancta Trinitate, quando festa sanctorum festina non occurrunt. Similiter habentur Vigilie mortuorum, quando festa huiusmodi non occurrunt. 792 Sic! Richtig: fuerit. Textedition 148 61r 10 D GORDIANI ET EPIMACHI. Qui [cum] multo tempore et in vinculis et in cruciatibus carceris torti, eciam frequenter diversis suppliciis confecti perdurassent in fide, ignibus ad postremum consumi iubentur. 11 E F 12 NEREI, ACHILLEI ATQUE PANCRACII FRATRUM. Ffestive cantatur de ipsis. Unde datur panis rubeus, et ornatus erit rubeus Dominicalis. Est festum chori ita, quod Scolares visitant et itur ad Chorum Ferreum, et in Secundis Vesperis cantatur de ipsis et suffragatur de sancto Gingolfo in Eclesia Magontina. Post Suffragio 793 itur ad Chorum Ferreum. Rome natale sanctorum Nerei et Achillei fratrum. Qui primo apud insulam Ponciam longum pro Christo duxerunt exilium, et postmodum a quodam iudice verberibus gravissimis attrectati sunt. Deinde cum eculeo et flammis compellerentur ad immolandum et dicerent se a beato Petro baptistatos nulla racione posse idolis immolare, capite cesi sunt. 61v IN PROFESTO CORPORIS CRISTI IN PROFESTO CORPORIS CRISTI SUMMO MANE APtantur vexilla, quibus utimur in Rogacionibus. Item alia vexilla rubea damascena pro Sociis. Item vexilla rubea Domini Reverendissimi. Item vexillum divi Mauricii mit dem silbern haupt. Item alia duo vexilla cum imaginibus aureis Domini Reverendissimi. Item lucerna et nole. 794 In Summa Missa conficitur Sacramentum, et Celebrans vel Sacrista aptat hostiam benedispositam ad monstranciam totam auream cum lapidibus preciosis Domini Reverendissimi Alberti Archiepiscopi et ad instrumentum aptam locandam. Et Sacrista presentat huiusmodi monstranciam ad altare post elevacionem, et Celebrans immediate sumpto Venerabilissimo Sacramento imponit hostiam consecratam ad locum suum, et Sacrista huiusmodi monstranciam portando ad reservaculum sub silencio stola amictus precedentibus cereis sine nolis. ¶ FESTUM CORPORIS CRISTI MAIUS DUPLEX ET NON suspendit. Hic intitulantur Canonici. Prime Vespere hora prima post prandium. Sub compulsacione datur ad Atzmann Succentori et socio due rubee cape, et duas pro imponentibus. Finita compulsacione Dominis in Choro stantibus unus Sacrista cappatus rubea cappa et stola circumdatus et duobus Scolaribus rubeis cappis induti portantes 795 duas candelas accensas et famulo sacristie superpelliciato cum duabus nolis precedentibus Sacristam ex sacristia usque ad Venerabilissimum Sacramentum vel monstranciam, famulus pulsat semel modeste. Interim chorus cantat Himnum Tantum ergo Sacramentum cum Versu Genitori genitoque, et sub illo Verso 796 Sit et benedictio facit super chorum crucem cum Sacramento. Post hoc portat ad altare faciendo crucem super populum post Altare stantem. Interim alius Sacrista portat cappam pro Prelato rubeam preciosam. Omnia alia fiunt more solito. 793 Sic! 794 Gemaltes Glöckchen. 795 Nominative statt Ablative; vgl. Anmerkungen 700, 737 und 787. 796 Sic! Klassische Form: versu. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 149 62r IN PROFESTO CORPORIS CRISTI In Completorio sub illo Versu Tantum ergo reportat Venerabilissimum Sacramentum cum sollemnitate ad locum suum ut prius cum candelis atque nolis. AD MATUTINAS, que pulsantur hora quarta post meridiem, ad Venite Maius rubee cappe et albe, pro Prelato rubea cappa ut prius. Ad Atzmann rubee cappe ut prius. Ad Lectiones rubea cappa signanter Rheni Comitis vel consimilis. Ad Omeliam dalmatica rubea aurea, qua utimur in die sancti Steffani. ¶ Unde l maldra, panis magnus, ex parte Huniberti, civis Magontini, que dant moniales sancte Clare in Magoncia de bonis suis in Fflerßheim. NOTA: SUB MATUTINIS IN MAIU 797 SACRISTIA VEniunt operarii Fabrice Ecclesie Magontine ad reliquias deputati, videlicet ut sequitur: primitus der RUSTMEISTER WARDEIN (Wappen) GLASER ZIMERMAN (Wappen) LEIENDECKER STENMECZ KERCEMECHER SCHMITD Qui ornant et disponunt omnes reliquias ad feretra portandas crastina die. Et Magister Fabrice Eclesie Magontine dat operariis cervisa, panem et caseum et vinum pro colacione pro huiusmodi operariis, Sacristis et Choralibus, stabellariis et cetera. Nota: Finitis Matutinis Sacriste parant ac disponunt mensam in medio Eclesie cum antipendiis aureis rubeis, super quam Prelatus ponat Venerabile Sacramentum, et cantat ter Ego sum lux mundi. 62v IN DIE CORPORIS CHRISTI MISSA SUB LAUDIBUS LEGITUR QUARTALE AN- TE QUINTAM ITA, ut in puncto quinte hore sit finita, et Prima 798 pulsantur hora quinta. Et sub Primis Sacrista portat Venerabile Sacramentum ad altare more solito sicuti heri in Vesperis cum Versu Tantum ergo. Dictis Primis processio ordinatur ordine ut sequitur: Primo ordinantur duo vexilla, quibus utimur in Rogacionibus ante Scholares procedendo; que portantur per Scolares indutis 799 rubeis albis, qui stabunt in medio Chori expectantes processionem. Deinde omnibus Dominis cappatis et in Choro stantibus ordinantur reliquie ex sacristia usque extra Chorum expectantes processionem isto modo. Nota: Omnibus in Choro localiter stantibus more solito et reliquiis in ordine extra Chorum stantibus Prelatus in altari indutus alba et cappa preciosa aurea rubea Domini Reverendissimi, similiter ministris eodem similique ornatu Domini Archiepiscopi dalmaticis aureis indutis, portantes libros aureos et duobus prelatum ducentibus induti rubeis palliis vel cappis Prelato astantibus, 800 Prelatus recipit monstranciam ad manus cantando ter Agnus Dei ut in libro Processionali, choro semper respondente Qui tollit 801 peccata, miserere nobis. His expeditis dimittit monstranciam ante se stare in altare. Post hoc Angeli iuxta altare stantes cantant Officium Ecce advenit dominator Dominus. Chorus cantat Versum et Gloria patri. 797 Sic! Gemeint: maiore? 798 Sic! Gemeint: Prime. 799 Sic! Richtig: indutos. 800 Syntax der Partizipien fehlerhaft. 801 Sic! Textedition 150 Angeli iterum cantant Ecce advenit. Quo finito Succentor in Choro incipit Responsorium Homo quidam fecit cenam magnam. Et processio procedit more solito. SEQUITUR PROCESSIO, IN QUA TALEM OBSERVA ORDINEM: 63r SEQUITUR PROCESSIO IN DIE CORPORIS CHRISTI PRIMO DUO VEXILLA ante Scolares ut in Rogacionibus. Deinde sequantur Scolares ordinate due et due, 802 post quos sequantur Stangen Kertzen. Deinde duo paria rubea vexilla mit den gulden borthenn, portant duo Vicarii de Sancto Petro in rubeis palliis vel cappis, post quos duo Iuvenes cum candelis ardentibus. Deinde sequantur reliquie: PRIMO DUO SCHOLARES induti in albis et tunicis variarum colorum cum puero de Innocentibus. DUO SCHOLARES in albis et dalmaticis ut supra variarum colorum cum alio puero de Innocentibus. DUO SCHOLARES in albis et dalmaticis variorum colorum portantes corpus sancte Sabine. DUO SCHOLARES in albis et dalmaticis albis portantes caput sancte Agalise. DUO SCHOLARES in albis et dalmaticis viridibus portantes imaginem beati Ioannis Baptiste. DUO SCHOLARES portantes imagines sanctarum atque beatarum virginum Ceccilie atque Lucie in albis et dalmaticis albis. DUO SCHOLARES in albis et dalmaticis rubeis portantes imagines Elisabeth atque Agnetis. DUO VICARII DE ECCLESIA SANCTI IOANNIS portantes caput sancte Marthe in dalmaticis variarum colorum. DUO VICARII SANCTI IOANNIS cum dalmaticis variarum colorum portantes sanctum Quiriacum cum contrafactura Domini Reverendissimi. DUO VICARII AD GRADUS cum dalmaticis variarum colorum portantes sanctum Lazarum. 63v DUO VICARII DE SANCTO STEFFANO in rubeis dalmaticis portantes capita Bede et Benedicte 803 . DUO VICARII AD GRADUS in dalmaticis rubeis portantes sanctum Decencium. DUO VICARII AD GRADUS in dalmaticis blaviis portantes capita Viti et Modesti. DUO VICARII SANCTI IOANNIS portantes sanctum Erasmum in ornatu rubeo vel dalmaticis rubeis. DUO VICARII DE SANCTO PETRO in albis dalmaticis portantes reliquias sancte Marthe. DUO VICARII AD GRADUS in rubeis dalmaticis portantes sanctum Crisogonum. DUO VICARII ECCLESIAE MAGONTINE IN RUbeis dalmaticis portantes sanctum Aureum. DUO VICARII AD GRADUS in rubeis dalmaticis portantes Pancracium atque Georgium. 802 Sic! Gemeint duo et duo. 803 Sic! Später korrigiert zu Benedicti. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 151 DUO VICARII DE SANCTO PETRO in dalmaticis albis portantes sanctam Annam. DUO VICARII ECCLESIE MAGONTINAE 804 CAPUT Cecilie in albis dalmaticis. DUO VICARII AD GRADUS in albis dalmaticis portantes sanctam Ursulam. QUATUOR VICARII ECCLESIAE MAGONTINE IN quatuor rubeis dalmaticis portantes Sedem divi Martini. NOTA: SEQUITUR MONSTRANCIA AD BEATAM Virginem ad Gradus. MONSTRANCIAM Dive Bilhildis duo Vicarii ad Gradus in albis dalmaticis [portant]. DUO VICARII ECLESIE MAIORIS portantes digitum sancti Ioannis Baptiste in dalmaticis viridi coloris. ALII DUO VICARII [ecclesie] MAGONTINE in rubeis dalmaticis portantes divum Mercurium. DUO VICARII ECCLESIE MAGONTINE in blaviis dalmaticis portantes sanctum Adelbertum. DUO VICARII ECCLESIE MAGONTINE in blaviis Dalmaticis portantes sanctum Martinum. 64r PROCESSIO DUO VICARII ECCLESIE MAGONTINE in dalmaticis albis portantes Beatam Virginem. Post reliquias portantur certos cereos longos 805 vulgariter Stangen Kerzenn. Deinde duo vexilla rubea damast portantur per duos Iuniores Vicarios Ecclesie Magontine in rubeis palliis vel cappis. Deinde sequntur 806 Domini Vicarii, Canonici atque Prelati omnes cappati atque palliis induti cum suis reliquiis atque sertis. Post Dominos sequuntur Angeli cum suis ornamentis. Hinc caduceatores vel stabellarii cum baculis preciosioribus. Deinde duo paria vexilla cum aureis imaginibus per duos Vicarios de Sancto Petro cum palliis rubeis, et in medio erit vexillum argenteum Divi Mauricii, quod per Vicarium Divi Steffani portatur cum pallio Mauricii rubeo. Postea duo Corales cum suis dalmaticis rubeis preciosis cum candelis. Deinde famuli Sacristarum, unus lucernam cum candelis portans, alter nolas. Deinde duo Vicarii in dalmaticis viridibus spargentes rosas, postea duo ministrantes. Deinde Prelatus portans Venerabilissimum Sacramentum cum duobus astantibus vel ducentibus procedendo extra Ecclesiam usque ad Forum, ubi operarii stantes cum tectura vulgariter gebelcken expectantes Prelatum. Et quatuor Iudices seculares cum baculis albis circa videlicet ante Sacramentum, ad latus duo et post Sacramentum ad latus duo. Sic circumeundo usque ad Ecclesiam nostram in reversione. In medio Ecclesie paratur altare, sub quo Prelatus cantat ter Ego sum lux mundi, choro respondente iuxta Processionalia. His expeditis cantantur Tercie et Officium Misse. 64v NOTA: AD MISSAM RELIQUIE PONANTUR ad altare, due cappe ad Atzmann, et Dominus Cantor stat propter honorem Sacramenti, et in Missa omnes offerunt in crinilibus; similiter Sacrista dat incensum in crinili suo. In Sequencia Versum Ecce panis Celebrans ter incipit, se cum Venerabilissimo Sacramento ad Chorum vertens. Nota: Datur benedictio cum Sacramento. Post Missam Sexte et post prandium None cantantur. 804 Es fehlt portantes. 805 Missglückter Korrekturversuch späterer Hand: certis cereis longis. 806 Sic! Textedition 152 AD SECUNDAS VESPERAS dantur cappe pro imponentibus ut heri et pro Prelato similiter. Ad Atzmann unam cappam. Ante incepcionem Vesperarum cantatur Versus Tantum ergo et Genitori. Interim Sacrista iterum portat Sacramentum ad altare. Simili modo fit per totam octavam ad Primas et ad Vesperas. Et semper post Missam et post Completorium sive sub Completorio reportatur Venerabilissimum Sacramentum ad locum suum more solito. NOTA: INFRA OCTAVAS Corporis Cristi cantatur omni die Missa de Corpore Christi et duo Corales ministrant. Nota: Omni die fferiata infra octavas Corporis Christi habentur Vigilie mortuorum. 65r SEQUITUR ALIA PROCESSIO Sciendum est, quod hec processio facienda est in die sancto Corporis Cristi, nisi aura impediret et tunc deberet fieri Dominico die sequenti vel in octava Corporis Cristi, hoc modo: Primo habeantur duo paria vexillorum. Et quando Missa parrochialis fit de mane hora quarta, infra hanc pulsatur eo modo, ut fit in Rogacionibus. Et post horam quintam cantetur Prima et congregetur clerus de Ecclesia Magontina, de ecclesia Beate Marie, Sancti Ioannis, Mauricii, vel quicumque alii interesse voluerint, cum Rectoribus, Scolaribus et pueris; et habeant omnes pueri serta de floribus et herbis et vexilla parva portent in manibus cum nolis parvis inferius appensis. Et circa horam sextam ponatur Sacramentum in monstrancia pulchriore ad altare in Choro Dominorum, et preparent se Domini in meliore ornatu atque apparatu omnium ecclesiarum predictarum ita, quod Prelatus superior Maioris Eclesie, qui pro tunc in loco fuerit Sacerdos, induatur casula pulchriore, qui portabit Sacramentum, cui debent duo Prelati Abbates vel Canonici addi ad latus suum, ne cadat. Reliqui omnes Canonici ecclesiarum predictarum induant cappas meliores, et quilibet portabit peciam reliquiarum in manibus suis; ceteri autem Vicarii non portantes reliquias vadant in superpelliciis suis melioribus, ut consuetum est in festis. Omnibus ergo sic congregatis et ornatis exeat portans Sacramentum altare 807 et elevato Sacramento cantet ter Agnus Dei sub nota Regnum mundi. Et chorus totus flexis genibus cantet Qui tollis peccata mundi usque ad finem, et hoc trina vice fiat. Et hec omnia fiant ad mediam horam ante septimam horam horologii. Deinde Angeli duo cum alis habentes duas candelas in manibus stent in gradibus Chori et cantent Ecce advenit dominator Dominus. Succentore incipiente chorus 65v cantat Versiculum Deus iudicium tuum da. Gloria Patri. Iterum Angeli Ecce advenit. Quo facto stent operarii Ffabrice extra Apothecarios expectantes Sacerdotem tenentes tecturam, sub qua debet Corpus Christi portare, 808 que pulchre debet esse depicta, et Angeli duo supra deaurati cum sertis habentes candelas in manibus ardentes. Et tunc exeant duo prima vexilla. Et si fuerint puelle de civitate cum candelis et sertis suis, ille sequantur illis ordinate due et due simul; post illas sequantur Scolares ordinate et habeant parvas coronas et tonsuras. Post Scolares Vicarii in ordine suo. Post hos portabitur magna monstrancia Beate Marie Virginis, quam sequantur Canonici cum reliquiis in ordine suo. Et si adessent Plebani civitatis, vadant ante illos, qui portant monstranciam de Beata Virgine. Et postquam omnes Canonici transsierint, sequatur secundum par vexillorum pulchriorum, que portent duo Vicarii, et sequantur duo Diaconi in albis vestiti et spergant folia de rosis. 809 Post hos vadant tres vel quatuor 807 Richtig: ad altare. 808 Sic! Richtig: portari. 809 Rosenstreuende Diakone. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 153 musici. Post hos duo Scolares parvi habentes alas angelicas et portant duas candelas ardentes, quarum quelibet habeat III talenta cere. Post hos sequantur portantes tecturam, sub qua Prelatus portans Sacramentum cum duobus adiunctis vadat nudis capitibus, et sequantur in superpelliciis duo Capellani Prelatorum, et post hos vadant duo operarii Ecclesie cum longo ligno, ut sit spacium populi sequantis 810 et Sacramenti et sequatur populus humiliter sine strepitu. Et sciendum, quod omnes magne candele precedent processionem totam. Et non respicientes processionem debent transire cum baculis et dilatare processionem, ne a populo impediatur. Scultetus ac Iudices debent ire extra tecturam cum baculis suis et amovere populum, ne fiat pressura circa Sacramentum. 66r Item bacularii vel bacilliferi vel stabelarii Dominorum vadant ante Sacramentum cum baculis suis. Dominos et Vicarios 811 respiciant precentorem, Scolares respiciant Rectores. Alii vero operarii Ecclesie et proclamatores vini Dominorum vadant circa processionem cum baculis suis. Notandum, quod in nulla alia monstrancia debet portari Sacramentum nisi in nulla alia subtectura 812 , sed reliquie possunt in eis portari. Item nota, quod duo stacionarii vel tres dividantur in processione cum nolis eorundem ita, quod circa Sacramentum sint nole meliores, et debent intercise sonare, non semper, scilicet in ingressu platearum et vicorum, ne impediantur cantantes vel musici. Item cantus processionis fiat secundum ordinem Historie de Corpore Cristi. Item bis pulsabitur cum maioribus campanis in egressu et in ingressu. Item transitus processionis fiat ita, quod exitus per Apothecarios et ante Cambium descendatur retro Beatam Virginem ad Forum Feni 813 per Vicum Comitum 814 versus Sacrum Sepulchrum et ulterius procedendo per Vicum Betzelgass et Cantrifusorum 815 , et regressus fiat per Apothecarios predictos. In ingressu autem virgines et Scolares, Vicarii et alii dividantur processionabiliter in Eclesia et facto silencio Sacerdos portans Venerabilissimum Sacramentum stabit ante Chorum Dominorum et illi cum reliquiis facie ad eum versa ante eum et incipiat cantare Ego sum lux mundi, respondet chorus flexis genibus Quantus est iste cui throni; Sacerdos cantet Ego sum, respondeat chorus Hic est qui venturus est; tercio iterum cantet Ego sum, respondeat chorus Hic est salus nostra. Et tunc fiat compulsacio, et Sacerdos faciat crucem cum Sacramento super totum populum, et vertat se et vadat ad sacristiam ad preparandum se ad Missam. Et chorus cantet Iesu nostra redempcio usque ad finem. Et tunc Domini aliarum ecclesiarum vadant ad ecclesias suas ibidem celebrantes, et tunc incipiatur Tercia, et sequatur Missa festiva in organis. 66v Post Missam cantabitur Sexta. Ffinito prandio cantabitur Nona, et post Nonam fiat Sermo ad populum. 816 13 G GINGOLFI ATQUE SERVACII. Festive. Unde panis rubeus. Cantatur de sancto Gingolffo sicut de uno martire. Ornatus erit rubeus dominicalis. 810 Schreibfehler statt sequentis. 811 Sic! Richtig: Domini et Vicarii. 812 Sic! Übertragungsfehler aus Hs 3. Dort richtig: nisi in illa sub tectura. 813 Heumarkt. 814 Grebengasse (ursprünglich also „Grafengasse“). 815 Kannengießergasse. 816 In der Hs. 3 folgt noch der Hinweis auf den Ablass, den Conrad von Weinsheim gewährte. Textedition 154 14 15 A B Nota, quod die mensis Maii, qua conveniencius fieri poterit, cantatur Missa sollemniter de omnibus angelis cum Introitu et aliis, de quibus in Missali. Unde VIII libre ex parte Venerabilis Domini Bernhardi de Breidenbach, Decani Mogontini. 67r 16 C Nota: Cantatur Missa de Beata Virgine cum Collecta de sancto Martino et Saequencia Ave preclara. Unde VIII libre de decima in Kennicken ex parte Domini Rabani de Helmstadt, Canonici huius Eclesie. Nota, quod infra octavas festi Penthecostes sex diebus datur cuilibet presenti in Vesperas mensura vini ex parte Venerabilis Domini Rabani de Helmstadt, Canonici Magontini, empta cum CCC florenis super decima Weisenburg. 67v 17 18 19 20 21 D E F G A OCTAVA CORPORIS CRISTI. Omnia erunt sicut in die. Et est ffestum Sociorum et compulsatur Schreck et cantatur per omnia sicut in die cum luminaribus et compulsacione. Unde 1 quartale vini de Heimbach et signanter Succentori propter intonacionem ex parte huius Officii; panis magnus. Et nota, quod Sacerdos cantans Summam Missam in altari cantat ter Ecce panis angelorum. Nota: Cantatur Missa pro peccatis ex parte Petri de Sobernheim; unde V floreni. 22 23 24 25 B C D E URBANI. Rome via Numentana natale beati Urbani, pape et martiris. Cuius doctrina sub persecucione Alexandri multi martirio coronati. Hic post beatum Petrum sextus decimus constituit, ut omnia vasa altaris essent aurea vel argentea vel saltem stagnea. ¶ NOTA, QUOD INFRA OCTAVAM CORPORIS CRISTI SEX diebus datur VI libre ad Missam de Corpore Christi decantandas, in qualibet I libra, ex parte Domini Ioannis Coci. Item sex diebus infra octavas Corporis Christi ad Primas I libra ex parte Domini Ioannis Quad. Item sex diebus infra octavas datur ad Nonas I libra ex parte Henrici Steinheuer. ¶ Nota, quod per sex dies infra octavam Corporis Christi feria sexta incipiendo datur cuilibet in Vesperas una mensura vini ex parte Domini Ioannis Reck, Vicarii Mogontini. ¶ NOTA: OCTAVA CORPORIS CHRISTI. Omnia erunt sicut in die, et est festum Sociorum et compulsatur Schreck. Stabellarii adsunt in Primis, in Missa et in Secundis Vesperis. Et Sacerdos in altari cantet ter versum Ecce panis angelorum faciens crucem super populum. Idem Sacerdos sumit hoc Venerabilissimum Sacramentum in monstrancia et cantato Pax Domini sit semper vobiscum stabellarii extendunt cortinas. Et Sacrista aperiendo monstranciam tradit Sacerdoti Sacramentum in monstrancia. Secunde Vesperas 817 cantatur solenniter sicut hucusque, et finitis Vesperis altare exuitur rubeis ornamentis et manet in suo ornatu feriali. 68r 26 27 F G 28 A 817 Sic! Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 155 DOMINICA PROXIMA POST FESTUM SANCTE TRINITATIS cantabitur Missa de Sancta Trinitate ex parte Eckardi Apothecarii et Kunegundis legittime sue. Unde quarta pars ut sexta Kalendas Octobris. 818 29 30 B C 31 D PETRONELLE VIRGINIS, FILIE BEATI PETRI APOSTOLI. Que Flacii Comitis coniugium spernens, acceptis triduane deliberacionis induciis, ieiuniis et oracionibus vacans, tercio die mox, ut Cristi Sacramentum accepit, reclinans se in lectulo emisit spiritum. Huius sepulchrum Paulus papa aperiens ad corpus virginis transferendum invenit in sarcophago eius marmoreo sculptum manu Petri apostoli „Auree Petronille, dulcissime filie“. 68v IUNIUS 1 E NICOMEDIS 2 F MARCELLINI PRESBITERI ET PETRI EXORCISTE. Qui multos in carcere ad fidem Cristi erudientes post dira vincula et plurima tormenta decollati sunt sub iudice Sereno. Cantatur celebriter cum novem lectionibus in ornatu rubeo. Unde datur panis rubeus ex parte Arnoldi, Plebani in Geysenheim, qui legavit C maldras tritici. NOTA: ANNO DNI 46 819 FESTUM SANCTI ERASMI, EPISOPI ET martiris, venit in feriam quintam Ascensionis Domini et nihil de eo observatum, sed transpositum fuit ad feriam sextam sequentem et ibidem cum tribus lectionibus observatum. In Secundis Vesperis de sancto Bonifacio sollemniter. Ymnus et Versiculus de Ascensione cum Suffragio de sancto Erasmo. Completorium de Ascensione. In Matutinis Invitatorium Alleluia. Regem martirum. Tercius Nocturnus cum Omelia Ego sum pastor bonus. Himnus et Versiculus, Kirie eleyson, Sequencia de Ascensione, et cantabatur Credo. Aliis vero diebus sequentibus cantatum est de Ascensione cum Suffragio de sancto Bonifacio. Nota: Si ffestum Sancti Bonifacii infra Ascensionem Domini et Penthecostes evenerit, festive peragetur cum tribus lectionibus ut supra; Alleluia. Regem martirum, et Laudes Antiphona Sancti tui. Si vero in Vigiliam aut diem Penthecostes, transfertur in feriam quartam et ibidem cum tribus lectionibus, et due Omelie 820 legentur. Prima et Completorium de festo Penthecosthes. Si vero in Dominicam Trinitatis, transfertur in fferiam secundam sequentem in choro et foro, et in Secundis Vesperis Sancte Trinitatis suffragetur de sanctis. Antiphona Sanctum est verum lumen. Deinde stacio ad sacellum eius, sicuti actum est anno 47. Fferiis tercia et quarta de sancto Bonifacio per totum cum Suffragio de Trinitate in Vesperis, Matutinis et Missa. Feria quinta per totum de Corpore Christi cum Suffragiis de sancto Bonifacio et Primi et Feliciani, et una Missa. Feria sexta de Corpore Christi et Suffragium de Bonifacio. Ad Vesperas de octava Sancti Bonifacii require 72. 818 S. Hs. 3 (Präsenzverzeichnis). 819 1546. 820 „Prima de Sanctis, secunda de die“ - Breviarium Moguntinum 1570, S. 666. Textedition 156 69r 3 G ERASMI EPISCOPI ET MARTIRIS. Hic sub Diocleciano Augusto primum plumbatis, deinde fustibus graviter mactatus, post resina, sulphure, pice, plumbo, cera, oleoque perfusus, illesus apparuit. Deinde sub Maximiano diversis atque immanissimis suppliciis excruciatus, tandem, vocante Domino, sancto fine quievit. Ffestum novem lectionum, et cantetur ffestivaliter de ipso. Ornatus erit rubeus. Unde XVI maldra et X libre. Nota: Anno 44 cecidit in fferiam terciam Penthecostes et observatum saltem cum Suffragiis. In Primis Vesperis Suffragium Filie Ierusalem, et non dabatur incensum, et Missa cantata est de Spiritu Sancto cum Suffragio de sancto Erasmo. Nota: Si venerit in diem Corporis Christi, tunc translatur in feriam sextam et ibidem servatur cum tribus lectionibus et duabus Missis, prima de sancto, secunda de Corpore Christi. 4 5 A B BONIFACII, PRIMI ARCHIEPISCOPI MOGUNTINI. FEStum magnum duplex, et suspendit. Hic intitulantur Canonici et compulsatur Schreck. Altare vestietur rubeo ornatu cum minoribus monilibus. In Primis Vesperis pro Prelato et imponentibus rubeas cappas. Pro Succentore una cappa. In Primis Vesperis post primum Benedicamus itur ad capellam eius cum Responsorio Ffelix Magontinensis. Super Magnificat Stabunt iusti, in reditu Gaudete, si venerit ante Trinitatis; si post, tunc super Magnificat Gaudent in celis, in reditu Isti sunt sancti. Unde datur cuilibet una mensura vini melioris ex parte Domini Petri Tectoris de Hongen Vicarii, de decima in Odernheim. Nota: Si festum Bonifacii venit ante Trinitatis, cantatur de eo, et Antiphone super omnia Laudate, Capitulum, Himnus, Versiculus de ffesto. In Matutina Invitatorium Alleluia. Regem martirum. Primus Nocturnus, sicut iacet, cum Omelia Ego sum vitis vera et Legenda. 69v BONIFACI Ad Completorium per octavas super psalmos Antiphona Sapienciam Sanctorum. Himnus, Capitulum de festo. Versiculus Iusti autem. Super Nunc dimittis Antiphona Gaudent in celis, Preces usque Sacerdotes. Versiculus Exultent iusti. Collecta de festo. AD MATUTINAS, que pulsantur quartale ante terciam, ad Venite Maius rubeas et virides cappas. Ad Omeliam dalmatica rubea, et datur incensum sub Benedictus. Hic constituit Eberhardus, Prepositus Fuldensis, Canonicus Magontinus, X maldra siliginis de molendino inferiori in Flerheim, item quinquaginta maldra siliginis de ecclesia in Birgstadt. Ad Primas I libra ex parte Domini Ioannis Coci. Item ex Testamento Domini Ioannis Coci Vicarii dati sunt XLV floreni auri per testamentarios eiusdem Ffabrice Eclesie Magontine. In festivitate sancti Bonifacii ultra candelas per eandem poni solitis addat candelas ulteriores per circuitum Chori et altaris, ut in magnis festivitatibus fieri solet. AD MISSAM. Hodie ponuntur reliquie ad altare, videlicet brachium Sancti Bonifacii, more solito. Ornatus rubeus ut in die Mauricii Domini Reverendissimi. In Missa Cantor petit Vinum Gracie; ergo astant sibi duo Socii. In Missa non cantatur Credo, nec datur incensum sub Prefacione. NONA cantatur post prandium, nisi ceciderit in feriam sextam; tunc cantatur ante prandium propter Tenebre. Unde ad Nonas I libra ex parte Domini Henrici Steinhewer, Vicarii Magontini. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 157 IN SECUNDIS VESPERIS Virgam virtutis tue per totum. Capitulum et Collecta ut supra in ornatu rubeo ut heri. AD PRIMAS PER OCTAVAS Antiphona Sanctus Bonifacius. Preces usque Sacerdotes. Versiculus Exultent. Capitulum et Collecta de sancto Bonifacio. Unde I libra omni die. Nota, quod infra octavas Sancti Bonifacii non habentur Vigilie mortuorum propter sollemnem octavam. 70r 6 C NOTA, QUOD PERAGITUR TOTA OCTAVA SANCTI BOnifacii cum tribus psalmis et tribus lectionibus festive. Unde quolibet die dantur X maldra siliginis de ecclesia in Birgstadt et due libre Hallensium de censibus ibidem. Nota, quod anno Domini 1491 festum sancti Bonifacii venit in diem Dominicam post Corporis Cristi et ibidem servatum fuit cum novem lectionibus iuxta Historiam, et Omelia Dominicalis servata feria secunda sequenti cum cantu de sancto Bonifacio. Et per octavam omni die cantabantur due Misse, prima de sancto, secunda de Corpore Christi. Et in octava Corporis Cristi tantum una Missa de Corpore Christi cum suffragio de sancto Bonifacio et Primi et Ffeliciani. ANNO DOMINI 1500 venit Bonifacius in feriam sextam post octavas Ascensionis Domini. In Primis Vesperis omnia Laudate cum antiphona, cum Capitulo et Collecta de sancto Bonifacio, Himnus vero et Versiculus de Ascensione. Completorium de Ascensione. In Matutinis Invitatorium Regem martirum cum tribus lectionibus et antiphonis et psalmis de Primo Nocturno et Omelia Ego sum vitis vera. Post primum Benedicamus Suffragium de Ascensione et nihil de sanctis. NOTA: ANNO DOMINI 1507 ffestum sancti Bonifacii cecidit in sabatho post Corporis Christi et ibidem servatum cum tribus lectionibus de Primo Nocturno cum Historia propria cum Omelia Videns Iesus turbas, et cantabatur una Missa tantum de sancto et suffragabatur de Corpore Christi. ANNO DOMINI 1510 venit in feriam quartam post Corporis Christi, et fuit una Missa lecta de Corpore Christi sub Primis. Et fferia quinta sequenti octava Corporis Christi cantabantur due Misse, prima de sancto, secunda de Corpore Christi. 70v 7 D Eodem die cantatur Missa de Beata Virgine cum Introitu Salve sancta parens et Sequencia Ave preclara. Unde V floreni de curia Zum Scheuerhoff ex parte Venerabilis Domini Henrici de Schonberg, Cantoris et Canonici Magontini, de theolonio Loinstein. 8 E MEDARDI EPISCOPI Novimagensis. Qui quanti fuit meriti, ostensum est, cum in eius obitu celi aperti sunt et ante eum divina luminaria micuerunt. Eodem die sancti Gildhardi Rothomagensis episcopi, fratris sancti Medhardi, quod ferunt una die natos, una eademque ordinatos episcopos, similiterque ab hac luce una die subtractos. ¶ NOTA: ANNO DOMINI 34 ET 45 FESTUM SANCTI BONIFACII EPISCOPI cecidit in feriam sextam post Corporis Christi et fuit observatum cum tribus lectionibus. In Primis Vesperis omnia sollemniter de sancto cum Suffragio de Corpore Christi. Completo- Textedition 158 rium de Corpore Christi. Ad Matutinas omnia de sancto, Primum Nocturnum cum Omelia Videns Iesus turbas et cum Suffragio de Corpore Christi. Nona cantabatur ante prandium, postea Responsorium Tenebre. Secundas Vesperas de sancto. Sabatho et per reliquas ferias de Corpore Christi cum Suffragio de sancto Bonifacio cum duabus Missis, prima de Sancto, Secunda de Corpore Cristi. Dominica per totum de Corpore Cristi cum Suffragio de sancto, Missa de Trinitate, ut moris est. 71r 9 F PRIMI ET FELICIANI MARTIRUM. Hic suffragatur de ipsis in Vesperis et Matutinis. Omnes Hore cantantur de sancto Bonifacio. Unde Missa cantatur de ipsis. Unde X maldra siliginis de eclesia in Birgstadt. Qui Rome in monte Caelio sub Diocleciano et Maximiano Imperatoribus. 821 Hii gloriossisimi martires longevam in Domino vitam ducentes et nunc simul paria, nunc sigillatim diversa et exquisita ferentes tormenta, tandem felicis punge 822 cursum gladio animadversi consumaverunt. Nota: Succentor imponit Officium in rubeo ornatu, et non datur incensum sub Prefacione. ¶ NOTA: SI VENERIT INFRA OCTAVAS CORPORIS CRISTI SICUTI anno 45, tunc nihil servatur de ipsis, sed omnia cantantur de Corpore Christi cum Suffragiis de sancto Bonifacio, simili modo de sancto Barnaba. NOTA: DOMINICA SECUNDA POST FESTUM SANCTE TRINITATIS et singulis diebus Dominicis sequentibus usque ad Dominicam vicesimam inclusive datur ad Primas I libra, quarum XVI per Venerabilem Dominum Adolffum de Stockheim, Seniorem Canonicum, et III libre per Philippum Roseler, Vicarium Magontinum, sunt institute. 71v 10 G ANNO DOMINI MCCCCXXXIIII OBIIT REVERENDISsimus Dominus Conradus de Dunen, Archiepiscopus Magontinus. Unde LX libre de vineis in Bottendail in marka Lorch, et distribuuntur sic: In Anniversario XXX libre et XV maldra, integrum quartale vini et panis magnus. In Septimo XV libre, panis rubeus, dimidium quartale vini; in Tricesimo XV libre, panis rubeus, dimidium quartale vini, V maldra, in Septimo V maldra. ¶ NOTA: ANNO DOMINI 39 ET 45 FESTUM SANCTI BARNABE APOSTOLI venit in Octava Corporis Christi, et nihil de eo observatum est neque decet, sed omnia de Corpore Christi observata sunt cum una Missa tantum de Corpore Cristi; sed in Vesperis, Matutinis et Missa suffragabatur de sancto Bonifacio et Barnaba, in Secundis Vesperis de Corpore Christi cum Suffragio de octava Bonifacii et Barnaba. Ad Completorium de sancto Bonifacio. ANNO DOMINI 47 OCTAVA SANCTI BONIFACII Cecidit in Dominicam post Corporis Cristi et anticipatum in diem sabathi scilicet in die Barnabe apostoli, et ibidem observatum. Ad Vesperas per totum ut in die preter omnia Laudate cum Suffragiis de Corpore Christi et de sancto Barnaba. Ad Matutinas Invitatorium, tres Antiphone, Psalmi, Omelia, Responsoria ut in Tercio Nocturno. Ad Laudes ut in die per totum, Suffragia de sancto Bar- 821 Hier fehlt ein Prädikat. 822 Verschreibung für pungne = pugne. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 159 naba et Corpore Christi. Due Misse, prima de octava Bonifacii cum Suffragio et Prefacione de Corpore Christi, secunda de Corpore Christi. Ad Secundas Vesperas de sancto Bonifacio Virgam virtutis cum Suffragio de sancto Barnaba. De Dominica Antiphona Loquere et de Corpore Christi. 72r 11 A BARNABE APOSTOLI. Hic datur panis rubeus ex parte Arnoldi, Plebani in Heysensheim. Cantatur per omnia de apostolis in ornatu viridi simplici, et cantatur Credo et Prefacio de apostolis, et Succentor imponit Officium, et habentur novem lectiones. In Primis Vesperis de sancto Barnaba cum Suffragio de sancto Bonifacio. In Missa Scolares visitant chorum. In Secundis Vesperis de octava Bonifacii. 12 B HIC AGITUR OCTAVA BONIFACII, FESTUM SEMIDUPLEX cum Novem lectionibus festive. Unde dantur XXX maldra siliginis de ecclesia in Bergstadt, et cantatur per omnia sicut in die preter omnia Laudate. Ornatus erit rubeus. In Secundis Vesperis Antiphona Virgam virtutis per omnia. Post primum Benedicamus Antiphona O veneranda. Versiculus et Collecta de sancto Nasario. ¶ NOTA, QUOD SEMPER POST OCTAVAS SANCTI Bonifacii die convenienti cantatur Missa sollemniter in organis de sancto Martino cum Collectis ut in Missali, compulsacione et candelarum posicione, ad instar Misse Reverendi Domini Andree Bruneck, Prepositi Magontini. Unde cuilibet dimidium quartale vini ex parte Venerabilis Domini Adolffi de Stockheim, Canonici Magontini, et deservitur in Introitu et Sequencia et Agnus Dei, et ornatus erit plavius, Succentori pallium plavium. 72v C 13 NASARII, BASILIDIS, CIRINI, NABORIS ET CELSI martirum. Ffestum Presencie. Omnia cantantur sicut de martiribus. In Secundis Vesperis Antiphona Omnipotens. Unde dantur X maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Conradi dicti Humell. Item in Primis Vesperis ffesti sanctorum Nasarii, Basilidis, Naboris datur eundo atque redeundo ad altare eorundem cuilibet presenti una mensura vini ex parte Honorabilis Domini Rudolffi Grauckenstein, Vicarii Magontini. Nota: Brachium sancti Nasarii portatur ad altare sub Missa more solito et sub Agnus Dei deferatur ad osculandum per Chorum in ornatu ac pallio rubeo. Ad Evangelium datur incensum et non sub Prefacione. ¶ Aput Aureliam Civitatem natale beati Basilidis. Qui Domino sibi apparente et iubente, ut omnia sua venderet et pauperibus erogaret, parentes suos visitaturus Aureliam venit ibique sub Aureliano cum sanctis Cirino et Nabore et Nasario palmam martirii promeruit. ¶ Mediolani natale sanctorum Nasarii et Celsi pueri, quando iidem beati martires a beato Ambrosio inventi sunt et translati tantaque gracia decorati, ut sanguis eorum quasi recentisime effusus videretur et capita quasi eodem die abscissa fuissent; tantumque omnes senserunt odorem, ut omnium aromatum vinceret suavitatem. Anno Domini 1547 festum Nasarii cecidit in feriam secundam post Corporis Christi et ibidem observatum cum tribus lectionibus ut in Tercio Nocturno de martiribus cum Omelia Attendite a fermento. Ad Laudes per totum de martiribus cum Suffragio de Corpore Christi Textedition 160 et due Misse, prima de sanctis, secunda de Corpore Christi. In Secundis Vesperis de translacione sancti Victoris per totum. Super psalmos feriales Antiphona Istorum. Capitulum Respondens unus. Responsorium Isti sunt sancti. Super Magnificat Antiphona Sanctum est nomen. Post primum Benedicamus Antiphona Omnipotens Deus. Versiculus et Collecta de sanctis Nasario, 823 deinde de Corpore Christi. 73r D 14 HIC AGITUR TRANSLACIO SANCTI VICTORIS. Cantatur per omnia sicut ipso die. Unde XII maldra siliginis de bonis in Lorzweiler, et cantatur Sequencia Maiestati. Ornatus rubeus dominicalis. Anno Domini 47 ffestum Translacionis sancti Victoris cecidit in fferiam terciam post Corporis Christi et ibidem cum tribus lectionibus ut in Tercio Nocturno de martiribus observatum est et duabus Missis, una de Translacione in organis sollenniter cum Suffragio et Prefacione de Corpore Cristi, altera solenniter de Corpore Christi. In Secundis Vesperis de sancto Vito ut infra. NOTA, QUOD INFRA OCTAVAS PENTHECOSTES sex diebus datur cuilibet presenti in Vesperis mensura vini ex parte Venerabilis Domini Rabani de Liebenstein, Canonici Mogontini emptum cum CCC florenis super decima Weisenberg. 73v E 15 VITI ET MODESTI ET CRESCENCIE. Ffestum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Sanctum est verum lumen. Responsorium Isti sunt sancti cum propria nota. Super Magnificat Antiphona O veneranda. Cetera de martiribus. In Secundis Vesperis Antiphona Virgam virtutis per totum. Super Magnificat Antiphona Isti sunt sancti et Suffragium. Antiphona Omnipotens. Versiculus. Collecta de sanctis Aureo et Iustina. Unde dantur X maldra siliginis de granario Dominorum ex parte Henrici de Vach, Canonici Magontini. Ornatus erit rubeus. Et Scolares visitant chorum. IN SICILIA natale sanctorum Viti et Modesti et Crescencie. Qui sub Diocleciano Imperatore post ollam plumbi ferventis, post bestias et catastas divina virtute superatas cursum gloriosi certaminis impleverunt. Nota, quod, quando festa sanctorum Viti et Modesti et Aurei et Iustine aut aliorum sanctorum cadunt infra octavam Penthecosten, cantatur tantum una antiphona in Primis Vesperis, scilicet suffragatur de sanctis et in Secundis et in Matutinis de ipsis et cum Collecta in Missa. Cetera omnia de Spiritu Sancto, excepto ffesto beati Bonifacii, quod anticipatur semper, et octava ipsius servabitur, sicut predicitur de sanctis. ¶ NOTA: ANNO DOMINI 1547 FESTUM SANCTI VITI MARTIRIS cecidit in feriam quartam post Corporis Christi et ibidem observatum est cum tribus lectionibus ut in Tercio Nocturno de martiribus cum duabus Missis et Suffragio de Corpore Christi. Ad Secundas Vesperas omnia sollenniter de octava Corporis Christi ut in festis Sociorum, cum Suffragio de sancto Vito. Antiphona Isti sunt sancti, et nihil de sancto Aureo, quia transponitur usque ad feriam sextam ibidem cum novem lectionibus observandum. 823 Gemeint: Nasario et ceteris; daher sanctis im Plural. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 161 74r F 16 AUREI ET IUSTINE. Cantatur ffestive sicut de martiribus cum novem lectionibus. Unde dantur IIII floreni ex parte Domini Conradis Ffridberg, Vicarii Magontini. Item datur panis rubeus ex parte Arnoldi, Plebani in Heysensheim. Hodie caput sancti Aurei ponitur super altare primo, deinde brachium sancte Iustine, et sub Agnus Dei in Missa portatur caput per totum Chorum osculandum in ornatu rubeo. 17 18 G A MARCELLI et Marcelliani martirum ffratrum preclarissimi generis, Tranquillini et Marcie filiorum. Qui a iudice Ffabiano tenti et ad stipitem ligati, clavos acutos in pedibus acceperunt, et in ymnis et laudibus perseverantes lanceis per latera transfixi, cum palma martirii ad regna siderea migraverunt. 19 B GERVASIUS ET PROTHASIUS fratres. Ex quibus priorem tam diu iussit Astasius Comes plumbatis cedi, quousque exalaret spiritum, sequentem vero fustibus cesum capite truncari. Horum sepulchra sanctus Ambrosius Domino revelante repperit et ita incorrupta eorum corpora, ac si eodem die fuissent interempti. 20 C 74v 21 D ¶ ALBANI MARTIRIS. FESTUM MINUS DUPLEX. Hic intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste cognovit. Antiphona Iste sanctus. Antiphona Iste homo. Antiphona Beatus vir. Antiphona Iustum deduxit. Capitulum Beatus qui potuit. Responsorium De torrente. Himnus Deus tuorum. Versiculus Ora pro. Super Magnificat Antiphona A progenie. Collecta Deus qui. Ad Matutinam Invitatorium Venite adoremus require Laurencii. Antiphona et Responsorium sicut de uno martire excepto nono Responsorio, quod erit De torrente. Sex lectiones de passione ipsius, ultime tres de Omelia sancti Augustini Nisi granum. Laudes per totum Qui me confessus fuerit sicut de uno martire. Capitulum et Collecta ut supra. Super Benedictus Antiphona Benedictus Dominus. In Secundis Vesperis Iocundus homo per totum. Super Magnificat Magnificavit. Post primum Benedicamus Antiphona Gaudent in celis. Collecta de Decem Milium Martirum. Unde dantur XL maldra siliginis de granario Dominorum nostrorum, et est eundum cum processione ad Sanctum Albanum. 824 Nota: In Matutinis et Missa datur cuilibet dimidium quartale vini ex parte Venerabilis Domini Siffridi de Bittenfelt, Canonici Magontini. 824 et … Albanum später gestrichen. Ebenso wie der später folgende Hinweis „nunc abolevit et nihil amplius ad nos“ wohl Folge der Zerstörung von St. Alban (1552). Textedition 162 Hic datur ad Primas I libra ex parte Domini Theoderici Zobel Scolastici. Ornatus erit rubeus Sociorum. Nota: Ffinitis Primis fit processio ad Sanctum Albanum. In qua stabellarii precedent, deinde iuvenes duo induti rubeis albis portantes vexilla consueta ad Rogaciones. Interim Domini Sancti Ioannis cantant Missam apud nos. Institutum per Dominum Wollffgangum de Bicken Canonicum. Nunc abolevit et nihil amplius ad nos. Sanctus Albanus presbiter et martir. Qui cum veritatem fidei Gothis et Arianis apud Mogonciam predicaret, illi accipientes eum et foras civitatem educentes caput eius ictu gladii absciderunt. Quod Cristi martir arripiens propriis manibus deportavit ad locum, ubi nunc corpus eius cum capite requiescit. 75r 22 E DECEM MILLIUM MARTIRUM. FESTUM PRESENCIE. Ad Matutinas Invitatorium, Antiphone, Psalmi et Responsoria de martiribus, nonum vero Responsorium Isti sunt sancti cum Versiculo et nota debita. Sex lectiones de passione eorum. Omelia Videns Iesus turbas. Laudes Antiphona Omnes sancti per totum. Ymnus Eterna Cristi munera. Capitulum Hi sunt qui venerunt. Super Benedictus Antiphona Cum vidisset Iesus. Collecta ut supra. Ad Horas et Secundas Vesperas sicut de martiribus. Unde X libre et VII maldra siliginis. Nota: Ornatus rubeus. Ad Primas I libra ex parte Venerabilis Domini Cristophori de Gablentz Cantoris. Aput Alexandrinam in monte, qui vocatur Ararach, sanctorum martirum decem milium. Qui omnes cum duce suo Achacio sub Anthonino Principe crucifixi, oracione ad Dominum fusa pro eorum passione 825 devote celebrantibus ipsaque divino responso desuper misso exaudita ad celica regna migraverunt. 75v 23 F IN VIGILIA IOANNIS BAPTISTE Hodie communiter habentur Vigilie maiores cum novem lectionibus ex parte Reverendissimi Alberti Archiepiscopi Magontini sepulti in eclesia sancti Gothardi. Et Domini Sancti Victoris cantant ibidem Vigilias, et nos in Choro nostro, et Missam cantamus ibidem. Et itur cum processione ex Choro, Sacerdote cum ministris sequente, et Sacrista Missale, calicem, corporale, nolam disponit illuc deferri. Nota: Hodie cantatur Missa de Vigilia Ioannis ferialiter, in qua utimur ornatu rubeo sicut in vigiliis apostolorum. Porro in Vigilia Ioannis ieiunamus quasi compacientes et qui in deserto ieiuniavit et asperam vitam duxit. Paulus historiographus, Romane ecclesiae diaconus, Cassiensis monachus, quadam die, cum vellet Paschalem Cereum consecrare, rauce facte sunt fauces eius, cum prius vocales essent; ut ergo vox sibi restitueretur, composuit in honorem beati Ioannis hymnum sequentem Ut queant laxis resonare fibris Mira gestorum famuli tuorum, Solve polluti labii reatum, Sancte Ioannes. 825 Richtig: passionem? Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 163 76r G 24 NATIVITAS SANCTI IOANNIS BAPTISTE. FESTUM maius duplex et suspendit per se. Hic intitulantur Canonici in superioribus sedibus et compulsatur Schreck, et altare manet in suo ornatu feriali. In Primis Vesperis omnia Laudate. Cetera, sicut Breviaria docent. Due virides cappe pro imponentibus, unam eiusdem coloris pro Succentore, pro Prelato preciosam. Nota: Post primum Benedicamus itur ad Sanctum Ioannem cum Responsorio Descendit, et in Choro cantatur Responsorium Inter natos mulierum. Versiculus Fuit homo cum Collecta Perpetuis nos. In reditu Responsorium Isti sunt sancti cum Collecta de omnibus sanctis, cum stabellariis et crucibus et iuvenibus in albis et palliis vel cappis viridibus. Unde datur dimidium quartale vini in Inferiori Heimbach ex parte Domini Henrici de Schoneck Canonici. Ad Matutinas hora tercia; ad Venite ponuntur virides et rubee cappe; ad Atzmann pro Succentore unam; ad Omeliam dalmatica viridis de simplicioribus; sub Benedictus datur incensum. Unde XXV maldra ex parte Wernheri Archiepiscopi Magontini de bonis in Gernßheim. Ad Primas I libra ex parte Domini Conradi Zenner, Vicarii Mogontini. Ad Missam ornatus aureus Domini Reverendissimi viridis. Nota: In Missa non servatur Credo, nec datur incensum sub Prefacione, nisi veniret infra octavas Corporis Christi vel in diem Dominicam. Hodie digitus sancti Ioannis ponitur super altare et portatur per Chorum sub Agnus Dei. Et quando Dominus Mogontinus presens est, tunc Prelatus vel Senior Canonicus cappatus dat sibi Pacem cum digito, quem sequitur. Sacrista similiter cappatus, qui recipit reliquias Prelato revertente a Domino Magontino in Choro. Et Prelatus vadit ad locum suum cappa sua deposita et recepta ab alio Sacrista. Tunc postea portantur reliquie per Chorum. 76v 25 26 A B IOANNIS ET PAULI. Cantatur sollempniter de ipsis per omnia sicut de martiribus. Ornatus erit rubeus. Unde datur dimidium quartale vini, panis rubeus, ex parte Domini Petri Textoris de Hoingen, Vicarii Mogontine. Rome sanctorum martirum Ioannis et Pauli fratrum. Quorum primus Prepositus, secundus Primicerius Constancie virginis, filie Constantini fuit. Qui postea sub Iuliano martirii palmam gladio cedente perceperunt. 27 28 C D VIGILIA APOSTOLORUM PETRI ET PAULI ¶ NOTA: MISSA DE VIGILIA CANTATUR FERIALITER non obstante octava Ioannis. Altare manet in suo feriali ornatu. Unde I libra ex parte Domini Georgii Peffer, Vicarii Magontini. ¶ Rome natale sancti Leonis Secundi, pape et confessoris. Hic accepit sanctam sextam sinodum et instituit, ut, qui ordinatus fuerit archiepiscopus, nulla consuetudine aliquid pro usu pallii aut diversis officiis ecclesie persolvere debeat. Textedition 164 77r E 29 PETRI ET PAULI APOSTOLORUM. Ffestum minus duplex et suspendit per se. Hic intitulantur Canonici, et omnia cantantur, ut Breviarium docet. Ornatus erit viridis sicut in die Ioannis Baptiste. Nota: Compulsatur Schreck. ¶ NOTA, QUOD VENERABILIS DOMINUS CONRADUS PROBST de Benßheim, Decanus Beate Marie Virginis ad Gradus, olim Vicarius Magontinus, ordinavit processionem finitis Vesperis ad capellam sanctorum Petri et Pauli apostolorum cum Responsorio Petre amas me. In capella super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Versiculus Constitues et Collecta ut in Vesperis. In reditu Antiphona O gloriosum lumen. Versiculus In omnem. Collecta de sancto Paulo Deus qui multitudinem. Unde comparavit unum florenum perpetuum inter presentes distribuendum super emptione decime Weysenburg. Loco huius dabitur de cetero cuilibet unam mensuram vini ex parte Domini Conradi [de] Benßheim, Vicarii Magontini, qui addidit XX florenos. AD MATUTINAS ad Venite virides et rubee cappe, ad Atzmann unam. Si venerit in diem Dominicam, datur aqua benedicta more solito ut infra octavas festivitatum. Cetera omnia ut supra Ioannis; unde VII libre VI solidi, panis magnus. Infra octavas diebus feriatis, si qui occurrent, habentur Vigilie mortuorum. ¶ ROME PASSIO BEATISSIMORUM APOSTOLORUM PETRI ET PAULI. Quorum prior cruci affixus est capite ad terram verso et in sublime pedibus elevatis. Asserebat enim se indignum eo modo quo suus Dominus crucifigi. LEGITUR ECIAM, quod Petrus, Paulus et Philippus fuerunt mariti. Nam Clemens scribit adversum eos, qui nupcias spernunt; inter cetera eciam hec dicit: „An et apostolos improbant? Petrus etenim et Philippus et uxores habuerunt et filias eciam viris nuptum dederunt. Aiunt enim beatum Petrum, cum vidisset uxorem suam duci ad passionem, gavisum esse electionis gracia et regressionis ad propriam domum, et exclamasse ad eam, cum duceretur, 77v ac proprio nomine compellantem dixisse „O coniunx, memento Domini.“ Talia coniugia sanctorum erant, tam perfecta fuit affectio beatorum.“ F 30 COMMEMORACIO SANCTI PAULI. Festum semiduplex. In Matutinis Hymnus Doctor egregie. Ad Missam Alleluia Tu es vas electionis. Sequencia Dixit Dominus ex Basan. Unde dantur II marce denariorum ex parte Wernheri Archiepiscopi, quas dat Censuarius Dominorum. Ornatus erit viridis communis, et incensum datur sub Prefacione. ¶ NOTA: PAULUS. Qui iuxta tradicionem beatorum pontificum uno eodemque die gladio consumatum est, quo Petrus cruci appensus. De quo beatus Ambrosius loquens sic ait: „Non sine causa factum putamus, quod uno die, in uno loco, ne alteri Roma deesset, et sub eodem persecutore Petrus et Paulus passi sunt; uno die, ut ad Christum pariter pervenirent, in uno loco, ne alteri Roma deesset, sub eodem persecutore, ut equalis crudelitas utrumque constringeret.“ Passi sunt autem illustrissimi adlethe 826 anno Dominice incarnacionis septuagesimo secundo, passionis vero tricesimo nono. 826 Sic! Verschrieben für athlete. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 165 78r IULIUS 1 G OCTAVA IOANNIS BAPTISTE. Ffestum novem lectionum, et cantatur per omnia ut in die. Unde dantur II mark et dimidium quartale vini ex parte Domini Wernheri, Archiepiscopi Mogontini. Ornatus erit viridis cottidianus, et cantatur Credo, et incensum datur sub Prefacione propter octavam apostolorum. Si venerit in diem Dominicam, servatur Prefacio de Trinitate cum Suffragio de ipso. 78v 2 A HIC PERAGITUR FESTUM VISITACIONIS MARIE VIRginis sollemniter omnibus modis sicut in festo Nativitatis. Altare ornatur albo ornatu, ut moris est. Ad Vesperas compulsatur Schreck hora prima. Ornatus albus ut in festivitatibus Beate Marie Virginis. ¶ NOTA: In Primis Vesperis post primum Benedicamus itur cum sollennitate cum vexillis albis, stabellariis et cum Responsorio Stirps Iesse. In Choro Beate Virginis cantatur Antiphona Alma redemptoris. Prelatus dicit Versiculum Senciant cum Collecta de Visitacione. In reditu cantatur Antiphona O Crux gloriosa cum Versiculo et Collecta de Sancta Cruce. Unde I mensura vini ex parte Domini Ffriderici de Lewenstein, Canonici Magontini. AD MATUTINAS compulsatur Schreck quartale post secundam. Ad Venite albe et rubee cappe. Ad Omeliam dalmatica alba, et datur incensum sub Benedictus. Ad Missam ut in festivitatibus Beate Marie Virginis, et Cantor stat cum duobus Capellanis. Unde datur Vinum Gracie, XII libre, panis rubeus. Ad Primas I libra. ¶ NOTA: IN PRIMIS COMPLETORIIS DATUR II libre ex parte Venerabilis Domini Luce de Erenbergk, Canonici Magontini. ¶ Nota: Si venerit in diem Dominicam, Asperges cantatur et aqua benedicta datur more solito, sicut infra octavas fieri solet. ¶ Nota: In die Visitacionis post Secundis Vesperis altare ornatur ornatu rubeo ut in festo Nativitatis Domini. 79r 3 B ¶ APUT NEOCESARIAM natale beati Gregorii, episcopi et martiris. De quo dignissimum Historia Ecclesiastica narrat miraculum. Nam stagnum quoddam erat in Ponti regionibus situm piscibus copiosum, ex quorum captura predivites reditus Dominis prestabantur. Ista possessio duobus fratribus sorte hereditatis obvenerat. Sed pecunie cupiditas eciam fraternam necessitatem violavit. Coibatur a fratribus tempore capcionis non tam ad capiendos pisces, quam ad homines decipiendos; cedes ac bella movebantur ita, ut humanus sanguis pro piscibus fundebatur. Tunc ille Gregorius cum pro honore adventus sui utreque partes paululum siluissent, „Nolite, inquit, filioli, racionabiles animas pro mutis animantibus violare, fraternam pacem questus cupiditate dissolvere, Dei leges et nature pariter et iura 827 , et una mecum ad ora stagni exicialis accedite. Ego vos iam per virtutem Domini omni certamine cruente contencionis absolvam.“ Et cum hec dixisset, in conspectu omnium virgam, quam tenebat manu, ad primas littoris undas defigit, et ipse positis genibus palmas tendit ad celum, 827 Es scheint ein dritter Infinitiv zu fehlen. Textedition 166 et oracione facta, statim se unda subducens et cursu velociore refugiens, a conspectu superno iussa discedere, abyssis suis redditur, et arentem campum germanis iam concordibus dereliquit 828 . Memoratur et aliud illustrius ab eo divinius gestum ut in libro septimo Ecclesiastice Historie. 79v IN PROFESTO DEDICACIONIS NOTA: MANE PREPARANTUR OCTO VEXILLA SUPER super 829 statuas circa altare ponenda. Item due cruces cupree cum vexillis ponuntur super Sinagogam, vulgariter den Lettener, quod spectat ad Famulum Ffabrice. 80r 4 C IN DEDICACIONE ECCLESIE MAGONTINE UDALRICI EPISCOPI DEDICACIO ECCLESIE MAGONTINE. FESTUM MAXI- MUM DUPLEX ET CAPPARUM ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI CAPITULARES POCIORES ET SENIORES, ET AD MISSAM ARCHIE- PISCOPUS. QUID SIT LEGENDUM ET CANTANDUM, BREVIARIUM SATIS DO- CET. Vespere pulsantur hora duodecima meridiei cum duabus campanis magnis tria signa ante compulsacionem, postea pulsatur Duppel Schreck cum omnibus campanis. Interim Sacriste disponunt cappas pro Dominis Capitularibus. PRO PRELATO INCIPIENTI VESPERAS pretiosa cappa rubea PRO DOMINO PREPOSITO cappa sua cum infula PRO DOMINO DECANO cappa preciosa cum mitra sua PRO DOMINO CUSTODE cappa argentea absque mitra PRO DOMINO SCHOLASTICO cappa aurea Domini Ioannis de Erenbergk, olim Decani Magontini, sine infula. PRO DOMINO CANTORE cappa sua cum mitra Pro imponentibus due rubee cappe et pro Succentore et socio due cappe. Processione intrante extra Memoriam stabellarii vel caduceatores procedunt, ut moris est in summis festivitatibus, et organista incipit ludere, et post primum Benedicamus dicitur Antiphona Gloriosi principes terre cum Versiculo et Collecta de octava apostolorum, deinde de Visitacione. Deinde itur ad Sanctam Crucem in Choro Ferreo cum Antiphona Tota pulchra es. Prelatus dicit Versiculum Post partum virgo cum Collecta Concede nos famulos. In reditu Responsorium Isti sunt sancti cum stabellariis, crucibus et candelis, ut moris est. ¶ MATUTINE pulsantur hora quarta vesperi et cantantur usque ad septimam horam. Ad Venite rubee et plavie cappe. Sub Benedictus datur incensum. Nota: Missa infra Laudes legitur ante vel circa quintam sub Missa parrochiali in Choro Ferreo. 80v DEDICACIO PRIME PULSANTUR IN MEDIO SEXTE CUM DUABUS maioribus campanis, et finita Tercia itur cum sollemnitate processionaliter cum aqua benedicta cum aspersorio argenteo, et Prelatus procedit de armario vel sacrario cum ministris in ornatu rubeo preciosissimo Do- 828 Subjekt: unda. 829 Versehentliche Doppelschreibung. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 167 mini Reverendissimi Alberti Cardinalis cum libris argenteis deauratis, precedentibus caduceatoribus, vexillis, cereis, Vicario Hebdomodario pro secunda aspersione. Omnibus itaque in Choro localiter stantibus Prelatus ascendit aspergendo altare, stabellariis precedentibus, iuvene portante aquam benedictam, deinde ad Cantorem et Sociis suis, post hoc in superioribus sedibus. Postea Hebdomadarius recipit aspersorium a Prelato ipsumque aspergendo cum ministris suis, deinde inferiores sedes et Domicellos et Scolares. Moxque processio transit per Forum et Ambitum, ut moris est. Et Prelatus associat se Domino Cantori. Nota: Ad Missam dantur preciosiora ornamenta rubea Alberti Cardinalis etc. Unde datur Vinum Gracie, panis magnus, VI floreni. Nona cantatur post prandium. ¶ NOTA: RELIQUIE INFRA SCRIPTE PONUNTUR super mensam post altare in Primis Vesperis, Missa et in Secundis Vesperis usque ad pulsum Ave Maria: CAPUT AUREI BRACHIUM IUSTINE CAPUT AFFRE BRACHIUM NASARII DIGITUS SANCTI IOANNIS BAPTISTE BRACHIUM SANCTI BONIFACII CAPUT SANCTE MARGARETE BRACHIUM SANCTE ANNE BRACHIUM SANCTE MARTHE. ¶ Nota, quod Magister Ffabrice Ecclesie Magontine dat famulis sacristie ad custodiendas reliquias cuilibet III solidos et trina vice 830 ad manducandum. Item tenetur Sacristis mane sub Missa refectionem vel offam cum pane et 1 quartale vini. 81r IN SECUNDIS VESPERIS, que pulsantur hora prima cum duabus minoribus campanis omnimodoque pulsatur Schreck, et est Dominorum festum. In Primis Vesperis et ipso die omnia erunt sicut in festo principali excepto Responsorio nono, quod erit O beatum virum, et Lectiones, que erunt de translatione ipsius. Ornatus erit omnino plavius preciosus sicut de sancto Martino, cappe preciosiores, due plavie samet pro imponentibus, due Succentori et socio. Et post primum Benedicamus itur ad altare sancti Martini in medio Ecclesie cum Responsorio Martinus Abrahe. Super Magnificat Antiphona O Martine. Versiculus Ora pro nobis. Collecta de translacione. In reditu Antiphona Alma redemptoris. Versiculus Post partum. Collecta Concede nos famulos. Unde cuilibet mensuram vini ex parte Domini Nicolai Sack, Vicarii Magontini. ¶ NOTA, quod hodie et per totam ebdomadam Dedicacionis Prima et Completorium servantur de Dedicacione. Et si fuerit dies Dominicus, ad Aspersionem datur ornatus rubeus et cantatur de Dedicacione. 81v D 5 IN DIE TRANSLACIONIS SANCTI MARTINI Ad Matutinas compulsatur Schreck, et non cantatur Maius Venite, sed cantatur ante communem pulpitum. Una cappa pro Succentore, et non datur incensum ad Omeliam neque sub Benedictus. Ad Missam sicut de sancto Martino. Ornatus blavius preciosus antiqus, 831 et 830 Wecken. 831 Sic! Textedition 168 datur incensum ad Evangelium et sub Prefacione. Unde datur XX maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Conradi Humel. In Secundis Vesperis omnia de sancto Martino sollemniter, et cum eodem ornatu itur ad capellam sanctorum apostolorum Petri et Pauli. ¶ NOTA, QUOD QUATUOR DIEBUS INFRA OCTAVAM Dedicationis datur presenti in Vesperis a primo psalmo usque primum Benedicamus inclusive singulis diebus mensuram vini ex parte Domini Nicolai Sack, Vicarii Magontini. 82r E 6 Octava Apostolorum Ffestum novem lectionum, et cantatur ut in Breviario. Ornatus viridis simplex. Post Suffragium de Visitacione itur ad cappellam cum Responsorio Petre amas me. Super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Versiculus In omnem terram. Collecta Deus cuius dextra. In reditu Antiphona O gloriosum lumen. Versiculus Constitues cum Collecta de sancto Paulo Deus qui multitudinem. Unde I libra ex parte Cunemanni de Weiler, Vicarii Magontini. ¶ AD MISSAM datur incensum sub Prefacione, et omnia sollemniter de apostolis. Unde VI maldra. ¶ Altera die cantatur per omnia de Dedicacione sollemniter in rubeo ornatu cum Omelia Dominicali, si non fuerit servata. 7 F 82v G 8 KILIANI ET SOCIORUM EIUS. Ffestum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Sanctum est. Responsorium Isti sunt sancti. Super Magnificat Antiphona O veneranda. Super Benedictus Antiphona Isti sunt sancti. In Secundis Vesperis pro Suffragio Antiphona Dic nobis. Cetera omnia de martiribus. Unde VIII libre X solidi ex parte Honorabilis Domini Georii Wacker, Canonici sancti Steffani et Vicarii Magontini, cedentes super empcione decime Weisenburgk. ¶ NOTA: IN PRIMIS VESPERIS itur ad capellam eius cum Responsorio Isti sunt sancti. Super Magnificat Gaudent in celis. Versiculus Preciosa in conspectu. Collecta de sanctis. In reditu O Martine cum Versiculo et Collecta de eodem. Unde datur II libre ex parte supradicti Domini Georii Wacker. Ornatus rubeus Dominicalis, et datur incensum sub Prefacione propter octavam Dedicacionis. 83r A 9 HIC PERAGITUR OCTAVA VISITACIONIS MARIE VIRginis. Omnia erunt ut in festo principali, et compulsatur Schreck. Nota: Omnibus qui 832 in Primis Vesperis eiusdem festi a primo psalmo usque ad Collectam inclusive permanentibus datur unam mensuram 833 vini ffrancii de Heimbach et panis rubeus, et in Secundis Vesperis eiusdem diei eodem modo deservientibus similiter una mensura vini et panis rubeus, ex parte Venerabilis Domini Eber- 832 Fehlerhaft; später (? ) gestrichen. 833 Fehlerhafter Akkusativ später korrigiert. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 169 hardi, Decani prescripti. Et quod stabellarii intersint modo consueto, quibus eciam panem 834 et vinum dabitur de CL florenis cedentes in Pinguia. Ornatus erit albus sicut in festis Sociorum. Unde dantur X floreni ex parte Eberhardi de Ypelburn, Decani Magontine 835 . Nota: Prefacio de Trinitate propter octavam Dedicacionis. 10 B SEPTEM FRATRUM, FILIORUM SANCTE FELICITATIS, id est Ianuarii, Felicis, Philippi, Silvani, Alexandri, Vitalis et Marcialis. E quibus Ianuarius tempore Antonini post verbera virgarum et carcerem ad plumbatas occisus est, Felix et Philippus fustibus mactati, Silvanus precipicio interemptus, Alexander et Vitalis et Marcialis capitali sentencia puniti. 83v C 11 OCTAVA DEDICACIONIS Ffestum minus duplex. Hic intitulantur Socii, ac habetur Halb Schreck, et omnia erunt sicut ipso die Dedicacionis excepto Responsorio, quod cantatur in Primis Vesperis, quod erit Benedictus. In Secundis Vesperis omnia de Dedicacione in ornatu rubeo, et in eodem ornatu itur ad capellam sancti Martini cum Responsorio Martinus Abrahe ut supra in Secundis Vesperis in die Dedicacionis. Unde in Matutinis et Missa IIII libre. Hic datur 1 quartale vini ex parte Domini Theoderici Knebel, Canonici Magontini, cuilibet eunti cum processione ad capellam beati Martini in medio Ecclesie sitam, pro quo medio quartale III floreni XVIII albi in theolonio Loinstein in ultima empcione. ¶ NOTA: AB OCTAVA DEDICACIONIS USQUE FESTUM Laurencii die convenienti peragetur futuris temporibus singulis annis festum Annunciacionis Beate Marie Virginis per omnia ut in festo principali ex parte Domini Hermanni Helling, Vicarii Magontini, pro cuius observatione 836 dedit III C VI 837 florenos auri; unde in Primis Vesperis II libre, ad Matutinas III libre, ad Missam VI libre, ad Primas I libra, in Secundis Vesperis II libre, ad Completorium, dum Hec dies cantatur, II libre; quod superest, pro candelis et compulsacionibus datur. 84r 12 D OCTAVA TRANSLACIONIS SANCTI MARTINI Festive sicut ipso die. Unde dantur XII maldra siliginis ex parte Domini Iacobi, Scolastici Sancte Marie ad Gradus. Post primum Benedicamus habetur stacio ut supra. Ad Completorium Antiphona O virum ineffabilem. Hymnus Ad sacrum. Capitulum et Collecta de tranßlacione. 838 Super Nunc dimittis Martinus Abrahe. Ad Matutinas et Horas omnia sicut in die preter nonum Responsorium, quod erit O beatum virum. Ad Primas Antiphona Martinus trium mortuorum. Cetera ut in festo principali. 834 Sic! 835 Sic! 836 Pro cuius observatione statt qui pro huius [festi] observatione. 837 = 306. 838 Sic! Textedition 170 84v E 13 MARGARETHE VIRGINIS. FESTUM PRESENCIE. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Veni electa mea. Capitulum Domine Deus. Responsorium Regnum mundi. Ymnus Iesu corona. Super Magnificat Antiphona Magnificemus Dominum. Collecta Deus qui. Ad Matutinas Invitatorium Auctorem vite Christum laudare venite. Antiphone, Responsorium et Laudes de una virgine. Super Benedictus Antiphona Prudens. In Secundis Vesperis Antiphona super Magnificat Voce cordis et oris. Ornatus albus de virginibus. Et in Primis Vesperis post primum Benedicamus habetur stacio, et itur ad capellam eius cum Responsorio Regnum mundi. Super Magnificat Veni electa mea. In reditu O Martine. Versiculus et Collecta de eodem. Unde cuilibet I mensura vini ex parte Domini Nicolai Meidenbach Vicarii. In Matutinis et Missa XV maldra siliginis de decima ante Civitatem ex parte Magistri Ioannis Wurczburgk; item XXX solidi ex parte Volradi de Franckfurdt. 14 F ¶ IN ANNIVERSARIO Domini Ioannis de Lindaw, Canonici Magontini. Unde IIII libre et cuilibet dimidium quartale vini. 85r 15 G DIVISIO APOSTOLORUM. Ffestum semiduplex. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Ecce ego mitto. Capitulum Corde creditur. Responsorium Qui sunt hi. Ymnus Exultet. Super Magnificat Antiphona Euntes in mundum universum. Cetera omnia de apostolis preter nonum Responsorium, quod erit Ite in orbem. Super Benedictus Antiphona Convocatis Iesus, et in Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Illi autem profecti. Ornatus erit viridis simplex, et datur incensum sub Prefacione. Unde IIII marck ex parte Wernheri, Archiepiscopi Magontini. Divisio apostolorum anno duodecimo a passione Domini facta est. 16 ¶ A ¶ NOTA: CANTATUR MISSA SOLLEMNITER DE APOSTOLIS cum Collectis de sancto Ioanne Baptista, Panthaleone, Nicolao et sancta Barbara. Anno sequenti erit Missa de beato Ioanne Baptista cum Collectis prescriptis. Et sic fiet alternatis annis. Unde dantur X maldra siliginis ex parte Honorabilis Domini Ioannis de Treveri, Canonici Magontini. 85v B 17 ALLEXI CONFESSORIS. Cantabitur festivaliter et habetur propria Historia. Unda 839 datur VI libre, panis magnus et 1 quartale vini ex parte Domini Henrici de Mara, Vicarii Ecclesie Magontini, de certis vineis in Drechtingeshusen. Ornatus plavius sicut de confessoribus. Alexius, qui patre, domo, uxore facultatibusque relictis pauperem ac peregrinam aliquamdiu agens vitam, tandem ad domum rediens paternam, in eadem toto tempore vite 839 Sic! Schreibfehler statt unde. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 171 sue sub specie latuit peregrini; cuius actus et gesta carta in ipsius manu post obitum reperta omnibus patefecit. 19 C D 86r E 20 ARBOGASTI EPISCOPI. Ffestum Presencie. Super psalmos feriales Antiphona Sacerdos et pontifex. Capitulum Dedit Dominus. Responsorium Lex veritatis. Himnus Iste confessor. Super Magnificat Antiphona Quasi oliva pullulans. Super Benedictus Antiphona Consurgens diluculo. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Exaltavit Dominus. Cetera omnia de confessoribus. Ornatus plavius. Unde dantur X maldra siliginis. F 21 Rome sancte Praxedis virginis. Hec in omni sanctitate et lege divina erudita, vigiliis et oracionibus atque ieuniis assidue vacans, quievit in Christo sepultaque est iuxta sororem suam Potencianam. 86v G 22 MARIE MAGDALENE. FESTUM semiduplex. In Primis Vesperis super omnia Laudate Antiphona Suavissime. Quid cantandum sit et legendum, Breviarium docet. In Secundis Vesperis post primum Benedicamus Antiphona Magnificavit. Versiculus et Collecta de sancto Liborio. Hic intitulantur Socii. Ornatus viridis sicut de apostolis, et Prime Vesperis 840 et mane Hore et Missa cantatur in Choro Ferreo. In Secundis Vesperis ornatus sicut heri in Choro nostro. Unde datur VIII maldra siliginis ex parte Emerchionis, Magistri Coquine; item IIII libre ex parte Domini Cunonis Herdarii, Canonici Magontini. Nota: In Primis Vesperis Marie Magdalene datur cuilibet presenti 1 mensura vini francii de Heimbach de decima Weisenburgk emptis cum l floreno auri ex parte Domini Leonis Bune, Vicarii Magontini. Item ad Primas I libra ex parte Domini Georii Wacker. Hec est illa peccatrix beatissima, que profluentibus mundata lacrimis lavit pedes Domini discumbentis. Hec est illa mulier evangelica, que perfusa dulcedine pietatis unguento preciosissimo caput Dominicum tempore passionis. 841 Hec est illa apostolorum apostola, que prior ceteris videre et nunciare meruit gloriam resurgentis. 87r A 23 LIBORII EPISCOPI. Est festum Presencie. Ornatus rubeus in Missa, quia Missa cantatur de sancto Apollinari martire. Unde IIII marck, quas dat Camerarius Dominorum ex parte Domini Wernheri, Archiepiscopi Magontini. Ad Matutinas Invitatorium In confessione laudis. Nonum Responsorium Sint lumbi. Super Benedictus Antiphona Benedictus. Post primum Benedicamus imponitur Antiphona 840 Falsche Abbreviatur; gemeint: Vespere. 841 Prädikat (unxit) fehlt. Textedition 172 de sancto Apollinare Hic vir despiciens mundum. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Exultet in Domino. APOLLINARIS a beato Petro Rome ordinatus et Ravennam missus est, postea pro fide Cristi diversas et innumeras cedes perpessus est. Tandem sub Vespasiano Cesare inter ipsa vicissim succedencia sibi tormenta gloriosum martirium consumavit. 87v B 24 VIGILIA SANCTI IACOBI APOSTOLI. NOTA: SEMPER ET PROUT COMMUNITER HABENTUR Vigilie maiores cum novem lectionibus ex parte Domini Ottonis de Rudeßheim, Decani Magontini. In cuius Anniversario datur dimidium quartale vini francii de vineis Goizsolffi in Rudenßheim. Item datur panis magnus et IIII marck III libre. Et cantantur Vigilie in loco sepulture eius ante altare Petri ad Vincula, et Missa cantatur in eodem altari. Nota: Ad Missam de Vigilia sancti Iacobi apostoli datur I libra ex parte Domini Georii Peffer, Vicarii huius Ecclesie. 88r C 25 SANCTI IACOBI APOSTOLI. FESTUM SEMIDUPLEX ET SOCIORUM, et compulsatur Halb Schreck. In Primis Vesperis super psalmos fferiales Antiphona Dum steteritis. Capitulum et Collecta de Vigilia. Responsorium Qui sunt hii. Super Magnificat Antiphona Dic nobis quando. Ceterum sicut Breviarium docet. Ornatus viridis Sociorum. In Secundis Vesperis cantabitur de sancta Anna, et post primum Benedicamus Antiphona Ecce ego mitto vos cum Versiculo et Collecta de sancto Iacobo. Unde dantur X maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Conradi de Humell. Hic datur ad Primas I libra ex parte Domini Theoderici Zobel, Scolastici Magontini. Nota: Ex parte Hartmanni Meiden, Decani Sancti Victoris, cantatur Missa de Beata Virgine cum Collecta pro sacerdote; unde dantur V floreni auri. Sanctus Iacobus, frater Ioannis Evangeliste, qui ab Herode decollatus est. Huius sacratissima ossa ab Ierosolimis ad Hispanias translata et in ultimis earum finibus condita celeberrima illarum gentium veneracione excoluntur. 88v 26 D ANNE, MATRIS MARIE. Ffestum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Celeste beneficium. Capitulum Mulierem fortem. Responsorium Stirps Iesse. Himnus Lucis festa. Super Magnificat Antiphona Felix Anna. Post primum Benedicamus Antiphona Ecce ego mitto vos. Versiculus et Collecta de sancto Iacobo. Postea itur ad altare eiusdem cum Responsorio Stirps Iesse. Super Magnificat In lectulo meo. Versiculus et Collecta de sancta Anna. In reditu O Martine. Versiculus et Collecta de sancto Martino. Unde realiter presentes deserviunt I florenum ex parte Domini Henrici Currificis super theolonio in Loinstein. Nota: Ornatus erit cottidianus albus, et sub Missa reliquie sancte Anne ponuntur ad altare et in Missa sub Agnus Dei defertur per Chorum ad osculandum. Unde IIII libre ex parte Domini Henrici Greiffenclaw Decani. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 173 Nota: Sub Matutinis et Missa deservitur VIII maldra ex parte Conradi de Waldecken. In Secundis Vesperis cantatur de sancto Cristoffero cum Suffragio De mutua visione. Versiculus et Collecta de sancta Anna. 89r E 27 HIC PERAGETUR FESTUM SANCTI CRISTOFFERI martiris et ffestum Presencie. Et fiet compulsacio, et ponuntur octo candele iuxta altare secundum consuetudinem Operis Ecclesie Magontine. Hic intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste cognovit. Capitulum Iustus cor suum. Responsorium Miles Cristi. Himnus Deus tuorum militum. Super Magnificat Antiphona Atleta Cristi. Ad Matutinas Invitatorium Venite adoremus, require Laurencii. Antiphone, psalmi, Responsorium, Versiculus sicut de uno martire dempto nono Responsorio, quod erit Miles Cristi. Super Benedictus Antiphona Insignis martir Cristofferus. In Secundis Vesperis Antiphona Iocundus homo per totum. Super Magnificat Antiphona Expleta oracione. ¶ NOTA: IN STACIONE AD ALTARE SANCTI CRISTOFFERI circa Chorum Ferreum dictis Primis Vesperis de sancto Cristophoro datur una mensura vini ex parte Domini Ioannis Quade, Canonici Magontini, item ad Primas 1 libra ex parte eiusdem. Nota: Ornatus erit rubeus Sociorum. Unde XVIII floreni et VIII solidi ex parte Domini Ffriderici Lamperter commorantem 842 in Eltevill. ¶ IN LICIA CIVITATE SAMON SANCTI CRISTOPHORI martiris. Qui virgis ferreis attritus et a flammis estuantis incendii Cristi virtute salvatus, ad ultimum sagittarum ictibus confossus, martirium capitis obtruncacione complevit. 89v vacat 90r F 28 PANTHALEONIS MARTIRIS. Festum novem lectionum. Omnia cantantur sicut de uno martire. Ornatus rubeus de martiribus. Unde IIII maldra de bonis in Dornheim. ¶ APUT NICHOMEDIAM passio beati Panthaleonis. Qui tentus pro fide Cristi a Maximiano, eculei pena et lampadarum exustione cruciatus, sed inter hec Domino sibi apparente refrigeratus, tandem ictu gladii martirium consumavit. 29 G Octava Marie Magdalene. Omnia erunt sicut ipso die, sed in Primis Vesperis psalmi feriales et Responsorium Cum venisset cantetur. Unde VIII maldra ex parte Bertholdi de Hennebergk, Episcopi Spirensis. ¶ ROME VIA AURELIA natale Felicis pape. Qui cum a beato 843 Constancio Augusto ob catholice fidei defensionem a sede deiectus et gladio necatus gloriose occubuit. 842 Falscher Kasus; von späterer Hand zu commorantis korrigiert. 843 Beato, obwohl der Arianer Constantius die Katholiken verfolgt hat! Textedition 174 90v vacat 91r A 30 HIC AGITUR FESTUM SANCTE MARTHE, HOSPITE Cristi, cum novem lectionibus. Unde VII libre ex parte Domini Ioannis Suebir, Vicarii huius Ecclesie, de C florenis in Ernfelßs. Item in festo predicto datur cuilibet deservienti 1 mensura vini in Primis et Secundis Vesperis de X florenis cedentes 844 in theolonio Lonstein ex parte dicti Domini, et fiet compulsacio sollemnis, scilicet Schreck, et ponuntur octo candele circa consuetudinem Operis Eclesie Magontine. ¶ Nota: Eodem die seu festo sancte Marthe datur cuilibet deservienti dimidium quartale vini in Matutinis et in Missa ex parte Domini Conradi Lupi de Geisenheim, Vicarii Magontini. Nota: Hodie intitulantur Socii et ornatus erit albus Sociorum. Ad Primas I libra ex parte Venerabilis Domini Cristophori de Gablentz, Cantoris Magontini. 91v B 31 GERMANI EPISCOPI 845 ¶ NOTA, quod communiter habentur Vigilie mortuorum maiores cum tribus lectionibus et agitur memoria omnium animarum, et fit finitis Vigiliis circuitus cum aqua benedicta et thure cum duabus nigris palliis cum Responsorio Deus eterne. Unde datur dimidium carrata vini franci melioris de duabus carratis, quas dat Prepositus Magontinus in Lorche. ¶ SEQUITUR MENSIS AUGUSTUS AUGUSTUS 92r 1 C FESTUM BEATI PETRI AD VINCULA. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona In plateis cum quatuor sequentibus. Capitulum Petrus quidem servabatur. Responsorium Surge Petre. Ymnus Iam bone pastor. Versiculus In omnem. Super Magnificat Antiphona Angelus Domini. Cetera Breviarium docet. Post primum Benedicamus itur ad sacellum eius cum processione, crucibus atque candelis in ornatu viridi cum Responsorio Petre amas me. Super Magnificat Antiphona Angelus Domini. Versiculus Tu es Petrus. Collecta de sancto Petro. In reditu Antiphona O Martine. Versiculus et Collecta de patrono. Unde I mensura vini ex parte Domini Ioannis Coci, Vicarii Magontini. Ornatus erit viridis. ¶ IN MISSA cantatur Credo cum Prefacione de apostolis, et incensum datur sub Prefacione. Unde III floreni et VI maldra ex parte Conradi de Waldecken. ¶ NOTA: SI FUERIT DIES DOMINICA, datur ornatus rubeus pro aspersione. 844 Sic! Richtig: cedentibus. 845 Zusatz späterer Hand: Eodem festum sancti Ignatii Loyolensis apud Patres Societatis. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 175 2 D STEFFANI PAPE ET MARTIRIS. Hic habentur novem lectiones de uno martire. Ornatus erit rubeus dominicalis. Unde III marck ex parte Domini Dilemanni dicti Fest, Vicarii Magontini, de domo dicta Zum Encker. 92v 3 E INVENCIO PROTHOMARTIRIS SANCTI STEPHANI. Ffestum duplex. Quid sit cantandum et legendum, Breviarium docet. Nota, quod Primas Vesperas 846 et in die Prima, Tercia, Sexta et Missa cantantur in Choro altaris Sancte Crucis in Choro Fferreo. Ornatus erit rubeus dominicalis, et cantatur Credo, quia patronus ibidem, et datur incensum sub Prefacione. Unde X maldra de decima in Odernheim ex parte Ludowici, Decani Magontini. 4 F IUSTINI PRESBITERI. NOTA, QUOD HODIE PERAGITUR FESTUM ANNUNCI- ACIONIS BEATE MARIE PER DOMINUM Hermanum Helling Vicarium institutum, ut supra patet folio 83. 847 93r G 5 OSWALDI, REGIS ANGLORUM. Cuius actus commemorat Venerabilis Beda presbiter in gestis eiusdem gentis. ¶ AUGUSTUDIMO beati Cassiani episcopi et confessoris; ad cuius sepulchrum cum quodam tempore sanctus Germanus episcopus venisset, mirabile dictu post oracionem vocans eum de sepulchro ait: „Quid agis frater, Cassiane? “ At ille e tumulo: „Dulci in pace quiete pocior et adventum Redemptoris expecto.“ NOTA: HIC SEMPER CANTATUR MISSA DE SANCTO Stephano sicut in die Invencionis ipsius ex parte Domini Ioannis Sprendelingen, Cantoris ecclesie sancti Steffani et Vicarii Ecclesie Magontine. Unde VI floreni auri de decima in Sauer Schwabenheim. 93v A 6 SIXTI, FELICISSIMI ET AGAPITI. Cantatur fferialiter sicut de martiribus. ¶ NOTA: HIC CANTATUR MISSA DE SANCTO SIXto fferialiter. Unde panis rubeus in Missa. Habentur racemi novi, si haberi possunt, et cantatur ferialiter omnino cum rubeo ornatu, immittendo ad minus modicum liquoris uve nove, et benedicentur uve, ut Missale docet. ¶ ROME Via Appia in cimiterio Calixti natale beati Sixti Secundi, pape et martiris. Et in cimiterio Pretextati sanctorum Ffelicissimi et Agapiti, diaconorum eiusdem, qui cum eo pariter sub Decio decollati sunt. 846 Sic! 847 Folio 83v unten. Textedition 176 DE TRANSFIGURACIONE DOMINI Sequitur de festo Transfiguracionis Domini, quod est in die beati Sixti, non quia tali die transfiguracio facta sit, sed quia tunc ab apostolis, qui secum fuerunt in monte, fuit manifestata, publicata ac predicata. Preceperat enim, ne alicui dicerent, donec a mortuis resurrectisset, 848 illi autem usque ad hanc diem semper hoc tacuerunt. Transfiguracionem enim constat factum fuisse circa principium veris eo scilicet die, quo dicitur Evangelium de Transfiguracione, scilicet secunda Dominica Quadragesime. ¶ Et nota, quod in quibusdam locis hac die conficitur Sanguis Cristi de novo vino, si inveniri possit, aut saltem aliquantulum de matura uva in calice eliquatur. Benedicuntur eciam racemi, ex quibus populus communicat, et est racio hec: In die enim Cene dixit Iesus discipulis suis: „Amen dico vobis: Ammodo non bibam de hoc genimine vitis, donec bibam illud novum in regno patris mei.“ Quia ergo, quod dicit „novum“ et etiam transfiguracio pertinet ad illam gloriosam innovacionem, [scilicet? ] quod Cristus habuit post resurrectionem et quam fideles post resurrectionem sunt habituri, ideo in hoc festo Sanguis Christi ex novo vino conficitur, et propter hoc eciam hac die nove uve benedicuntur. 94r 7 B AFFRE MARTIRIS ET SOCIARUM EIUS. Ffestum novem lectionum. Quid cantandum, Breviarium vide. Unde VII libre XVIII solidi, panis rubeus. Ad Primas I libra ex parte Domini Christophori de Gablentz, Cantoris Magontini. Ornatus erit rubeus dominicalis. Caput sancte Affre ponitur super altare more solito sicut alie reliquie, et defertur per Chorum sub Agnus Dei. ¶ APUT PROVINCIAM RETIE Civitate Augusta sancte Affre martiris. Que cum esset et meretrix, per doctrinam sancti Narcissi episcopi ad Christum conversa et cum omni domo sua baptisata, pro confessione Domini igni tradita est. 8 C CIRIACI DIACONI. Ffestum novem lectionum sicut de martiribus. Unde datur panis rubeus. Ornatus erit rubeus. 94v D 9 ROMANI MARTIRIS VIGILIA LAURENCII ¶ EX PARTE Domini Georii Peffer, Vicarii Magontini, ad Missam de Vigilia sancti Laurencii. Unde I libra. 10 E LAURENCII MARTIRIS. FESTUM MINUS DUPLEX. Hic intitulantur Socii, et pulsatur Halb Schreck. Quid cantandum sit, Breviarium docet. Ornatus erit rubeus Sociorum. Unde dantur III floreni cedentes in Pinguia, panis magnus. Ad Primas I libra ex parte Andree Hebenstreit, Vicarii Magontini. ¶ NOTA: Finitis Primis Vesperis fit processio ad capellam sancti Laurencii cum decantacione Responsorii Levita Laurencius. Et in capella super Magnificat Antiphona Beatus Lau- 848 Sic! Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 177 rencius clamavit et dixit cum Versiculo Dispersit, dedit pauperibus cum Collecta de sancto Laurencio Da nobis quesumus omnipotens Deus viciorum. In reditu Responsorium Isti sunt sancti cum Versiculo et Collecta de omnibus sanctis. Unde cuilibet unam mensuram vini ex institucione Venerabilis Domini Laurencii Truchses de Bommersffelden, Decani Magontini, anno Domini 1514. ¶ ANNO 1544 TESTAMENTARII REVERENDI PATRIS AC NObilis Viri ac Domini Laurenci Truchses ordinaverunt decem libras Hallensium Communi Presencie (ubi alias prompta non sint instituta [)] in decem subsequentibus Completoriis deserviri quatuor obuli. Quibus terminatis subsequi debent prescripto modo deservienda in Completoriis III libras ex institucione testamentariorum Dominorum Conradi Flachs et Conradi Zugksack Vicariorum, et incipientur hoc vesperi. ¶ Anno Domini 38 in die sancti Victoris obiit Dominus Martinus Truchses de Bomersfelden, Magontinus Canonicus. In cuius Anniversario II libre, in Septimo I libra, in Tricesimo I libra et IX libre ad Completoriis, 849 finitis Completoriis a Laurencio Truchses post festum Laurencii institutis. 95r 11 F TIBURCII MARTIRIS. QUI SUB IUDICE FABIANO, cum nudis plantis super carbones ardentes ingressus Cristum maiori confiteretur constancia, duci in tercium ab urbe miliarium atque ibidem gladio animadverti iubetur, et sic capitis obtruncacione martirii palmam promeruit. ¶ Obiit Erckenbaldus Archiepiscopus Magontinus, qui sepultus est in ecclesia Sancti Ioannis, et est eundum illuc cum processione et cantabuntur ibi Vigilie minores cum magnis Responsoriis. 12 G WIPERTI CONFESSORIS. Ffestum Presencie, et peragitur cum novem lectionibus. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste cognovit. Responsorium Iustum deduxit. Super Magnificat Antiphona Iste homo. Nonum Responsorium Erit iustum. Super Benedictus Antiphona Exaltavit. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Exultet in Domino, postea de sancto Ypolito. Unde datur carrata vini, pro qua XII libre, panis rubeus, de decima in Superiori Ingelnheim. NATALE BEATE VIRGINIS CLARE. Que beati Francisci predicacionem audiens et penitenciam videns facta est eius filia specialis et sancte primiceria paupertatis. Hec ordinis Pauperum Dominarum fundamentum et gloria, omnis perfectionis speculum extitit et lucerna. 95v 13 A Hippoliti et Sociorum eius. Panis rubeus. Cantatur sicut de martiribus. Ornatus rubeus dominicalis. ¶ ROME beati Hippoliti martiris. Qui pro confessionis gloria iubente Valeriano Preside ligatus pedes ad colla indomitorum equorum, sic per cardetum et tribulos tractus emisit spiritum. Passa est eciam nutrix eius, que ante ipsum cesa plumbatis migravit ad Dominum. 849 Sic! Richtig: completoria. Textedition 178 14 B EUSEBIUS, CESARIE PALESTINE EPISCOPUS. IN Scripturis divinis et Grecorum poetis atque rhetoribus perscrutator eruditissimus studiosissimus et bibliothece divine cum Pamphilo martire diligentissimus pervestigator edidit infinita volumina. Floruit maxime sub Constantino Imperatore. Qui a Constancio Augusto ob chatolice fidei defensionem in quodam cubiculo domus sue inclusus ibique in oracione constanter perseverans, dormicionem accepit. ¶ EODEM DIE VIGILIA ASSUMPCIONIS MARIE. Servatur ferialiter, et habetur tantum una Missa de Vigilia, et cantatur omnino ferialiter in albo ornatu cum Prefacione quotidiana et Benedicamus Domino. NOTA: Post Missam habetur Sermo ad clerum. Unde in Sermone II libre ex parte Emichonis de Breidthardt, Vicarii Magontini. Sub Sermone altare ornatur ornatu albo preciosissimo sicut in die Pasche. 96r C 15 ASSUMPCIO SANCTE MARIE VIRGINIS. FESTUM MAIUS DUPLEX ET SUSPEN- DIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI, ET NON EST FESTUM CAPparum. In Primis Vesperis Cantor intonat cum duo astantibus. Prelatus cum imponentibus erunt cappati mediocribus cappis albis. Et stabellarii non intrant Chorum cum processione, nec organista ludit in organis in introitu. Hodie et cras utimur thuribulo preciosori. ¶ In Primis Vesperis post primum Benedicamus itur ad Gradus cum sollemnitate omnimodo, sicut moris est, vexillis, stabellariis, iuvenibus cum candelis accensis precedentibus cum Antiphona Tota pulchra. In Choro Beate Virginis omnibus localiter stantibus Cantor incipit Antiphonam Alma redemptoris. Illa finita Prelatus dicit Versiculum Senciant omnes tuum levamen cum Collecta Famulorum. In reditu Antiphona O Crux gloriosa. Versiculus et Collecta de Sancta Cruce. ¶ IN PRIMIS COMPLETORIIS datur II libre ex parte Domini Luce de Erenbergk, Canonici Magontini. MATUTINE PULSANTUR HORA SECUNDA SCHRECK. Cappe albe ut heri. Ad Venite ponuntur albe et rubee pro Succentore et socio due. Ad Lectiones legendas alba cappa. Ad Omeliam dalmatica antiqua cum aureis rosis, et datur incensum. Unde datur XIII maldra ex parte Herwici dicti Zarge; item quartale vini francii de decima Inferiori Heimbach, item II mark, panis magnus ex parte Wernheri Archiepiscopi Magontini. AD PRIMAS HORA SEXTA. Unde I libra ex parte Domini Ioannis Weise, Decani Magontini. Nota: Si venerit in diem Dominicam, tunc dictis Sextis Prelatus indutus alba cum cappa et ministrantes induti dalmaticis libros argenteos deauratos gerentibus, 850 stabellariis, vexillis, iuvenibus cum candelis ardentibus, Ebdomadarius indutus alba et cappa procedunt sic ad medium Chori. Et Cantore cum Sociis astantibus incipiente Asperges me Domine stabellarii precedentes Prelatum usque ad altare aspergendo 851 primum altare, deinde Dominum Cantorem cum Suc- 850 Sic! Richtig: gerentes. 851 Alles Folgende bis „cum Domicellis atque Scolaribus“ hängt von diesem aspergendo ab. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 179 96v centore et socio, si Dominus Archiepiscopus non est presens; si fuerit presens, tunc primo Archiepiscopum, tunc alios, incipiendo a digniori Prelato, et duos choros superiores; deinde Hebdomadarius inferiores sedes cum Domicellis atque Scolaribus. His expeditis fit circuitus per Ambitum more solito. In reditu incipitur Officium Misse, quod cum magna sollemnitate perficitur, in quo erit ornatus totus aureus albus Hennenbergks; sed Sacrista non utitur alba, sicut in festis Capparum uti solet. RELIQUIE PONUNTUR AD ALTARE. In Secundis Vesperis ornatus sicut heri, sed Succentor solus intonat psalmodiam. ASSUMPCIO sanctissime Dei Genetricis Marie. Ad cuius venerandas exequias, sicut in libro de divinis nominibus legitur, princeps apostolorum Petrus et alii apostoli convenerunt. Affuit autem Thimotheus, Dionisius Ariopagita et magister eiusdem Dionisii Ieratus et quam plures alii viri sancti divinam persequentes laudibus bonitatem. ¶ Nota: Per octavas Assumpcionis non habentur Vigilie mortuorum, et omni die panis rubeus et in Vesperis una mensura vini, dempto ipso die, ex parte Domini Gerhardi de Erenbergk, Scolastici Magontini. Omni die ad Primas I libra ex parte Nicolai Mengus, Vicarii Magontini. 97r D 16 IN NICEA CIVITATE NATALE BEATI URSACII confessoris. Qui sub Licinio persecutore milicia relicta solitariam vitam agens, tantis claruit virtutibus, ut et demonem expulisse. 852 Quodam namque tempore, cum quidam demonio vexaretur, evaginato gladio cepit per totam currere civitatem. Cunctisque fugientibus occurrens Ursacius ei solus et nominans CRISTUM verbo mundavit virum et fecit ab illo furore quiescere. Erat draco ante Nicomediam, qui transeuntes suo flatu perimebat habebatque cubile circa quandam vallem. Quo veniens Ursacius oravit; tum sponte egrediens ille serpens ac secundo caput percuciens interemptus est; scriptum est in libro 5 Historie Tripertite. 17 E OCTAVA LAURENCII. Ffestum novem lectionum. Peragitur per omnia sicut ipso die. Sed in Primis Vesperis dicentur psalmi feriales. Super Benedictus Antiphona Veni desiderator bone. Unde VIII maldra VII solidi ex parte Domini Iacobi dicti Iude Canonici. Ornatus rubeus, et incensum datur sub Prefacione propter octavas Assumpcionis. 97v F 18 AGAPITI MARTIRIS. Qui cum esset annorum quindecim et amore Cristi martirio ferveret, iussu Aureliani Imperatoris tentus est; ac primo nervis crudis diutissime cesus, deinde a preside Anthiocho gravia patitur supplicia. Exinde cum ex precepto Imperatoris leonibus subiceretur et minime esset lesus, gladio ministrorum coronandus percutitur. 19 G MAGNI MARTIRIS PERAGETUR IN OCTAVA EIUS 852 Prädikat fehlt; laut Martyrologium zu ergänzen: legatur. Textedition 180 98r A 20 BERNHARDI PRIMI CLAREVALENSIS ABBATIS. Cantatur sollemniter cum novem lectionibus. Habetur propria Historia. Ornatus erit plavius sicut de confessoribus. Credo dicitur propter octavas. Incensum datur sub Prefacione. Unde XVI maldra, dimidium quartale vini, panis magnus, ex parte Cristiani, Archiepiscopi Magontini. 21 B ¶ ANNO 1518 obiit Venerabilis et Nobilis Dominus Ioannes de Hatstein, Canonicus et Magister Ffabrice Ecclesie Magontine; in cuius Anniversario datur dimidium quartale vini et panis magnus; in Septimo 1 quartale vini, in Tricesimo 1 quartale vini. 98v C 22 OCTAVA ASSUMPCIONIS MARIAE. EST FESTUM Sociorum, et pulsatur Halb Schreck. Stabellarii adsunt in Primis et Secundis Vesperis et in Missa. Gantz geleucht. Hic intitulantur Socii. Ornatus erit albus. In Missa Sequentia Ave preclara. Quid sit cantandum, Breviarium vide. Unde XVIII maldra, panis magnus, dimidium quartale vini, ex parte Domini Wernheri, Archiepiscopi Magontini. ¶ NOTA, quod in Primis Vesperis post primum Benedicamus itur ad novam capellam cum Responsorio Beata es virgo. Super Magnificat Antiphona Ista est. Versiculus Senciant. Collecta Famulorum. In reditu O Martine. Versiculus et Collecta de eodem. Unde III libre IIII solidi ex parte Domini Gerhardi de Erenbergk Scolastici. Nota: Post Secundas Vesperas altare devestietur albo ornatu et manet in suo feriali. ¶ NOTA, QUOD SABATHO SEMPER POST OCTAVAM Assumpcionis cantatur Missa sollemniter de Assumpcione ex parte Reverendi Andree de Bruneck, Prepositi Magontini, et Kyrie et Sequencia cantatur in organis, et Presencia ponet candelas infra Missam ardentes, et Prima pulsabitur cum magna campana. Unde datur carrata vini de Lorche Magontine mensure. 99r D 23 VIGILIA BARTHOLOMEI ¶ NOTA: MISSA de Vigilia sancti Bartholomei. Unde I libra inibi presentibus ex parte Georii Peffer Vicarii. E 24 BARTHOLOMEI APOSTOLI. QUI APUT INDIAM CITERIOREM AD PREDI- CANDUM VERBUM DEI SORTITUS EST. CUIUS TANTUM studii erga verbum Dei et tantum amoris fuisse traditur, ut eciam ad predicandum Cristi evangelium omnibus gentibus, que in Orientis ultimis secessibus reconduntur, fidei et devocionis calore profectus sit et usque ad Indiam verbum Dei predicando pervenerit, ubi capitis decollacione martirium complevit. Huius sacratissimum corpus primum ad insulam Lipparum, deinde Beneventum translatum pia veneracione fidelium honoratur. FESTUM SOCIORUM, et compulsatur Halbschreck. Ornatus erit viridis Sociorum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Super Magnificat An- Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 181 tiphona Isti sunt viri sancti. Responsorium Qui sunt hii. Cetera Breviarium docet. Ffinitis Primis Vesperis itur ad sacellum eius. Datur cuilibet una mensura vini ex institucione Domini Ioannis Ruplin Vicarii. Ad Primas I libra ex parte Conradi Spall Vicarii. In Matutinis et Missa X maldra, panis magnus, ex parte Emerchionis Militis, Magistri Coquine. 99v 25 F TRANSLACIO SANCTI ANDREE APOSTOLI. In Primis Vesperis Antiphona Mox ut vocem cum reliquis quatuor antiphonis. Psalmi de apostolis Dixit Dominus cum reliquis. Capitulum Corde creditur. Responsorium Homo Dei. Super Magnificat Antiphona Ambulans Iesus. Cetera omnia sicut in suo festo. In Secundis Vesperis de sancto Magno. Suffragium de sancto Andrea. Antiphona Cum pervenisset. Unde X maldra siliginis ex parte Ioannis de Bolandia, Vicarii Magontini. ¶ Nota: Finitis Primis Vesperis itur ad capellam eius cum Responsorio Homo Dei. Super Magnificat Antiphona Dilexit Andream Dominus. Versiculus et Collecta de sancto Andrea. In reditu Responsorium Cives apostolorum. Versiculus et Collecta de apostolis. Unde I mensura vini ex parte Domini Heilmanni Baus Vicarii. Ornatus viridis de apostolis. 100r G 26 OCTAVA SANCTI MAGNI. Ffestum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste cognovit. Capitulum Iustum deduxit. Responsorium Hodie iubar. Himnus Pangat mater. Super Magnificat Antiphona Magna vox laude. Collecta Adesto Domine. Cetera omnia ut in Breviario. Unde XX maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Magistri Arnoldi, Scolastici Magontini . ¶ ITEM EX PARTE DOMINI SIFRIDI BIDENKAP, VICARII Sancti Magni, itur in Primis Vesperis cum processione ad capellam eandem cum Responsorio De torrente. Super Magnificat Antiphona Quasi oliva. Versiculus et Collecta de eodem. In reditu O Martine. Unde II floreni auri aut cuilibet mensuram vini. 27 A In Septimo Domini Ioannis de Hadtstein, Canonici Magontine, 853 1 quartale vini. 100v B 28 AUGUSTINI EPISCOPI, DOCTORIS EXIMII. QUI PRIMO de sua civitate propter barbaros Sardiniam translatus, nuper a rege Longobardorum Ticinis 854 relatus et honorifice conditus. Festum est Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Magnificavit. Capitulum Quasi stella matutina. Responsorium Virtute multa. Hymnus Iesu corona celsior. Super Magnificat Antiphona Gloria sanctissimi. Octo lectiones de vita ipsius. Omelia Vos estis sall 855 terre. Cetera omnia secundum Historiam sancti Bernhardi. Sciendum tamen 853 Spätere Korrektur: Magontini. 854 Martyrologium: Postea a rege Langobardorum Luitbrando Papiam translatae. 855 Sic! Textedition 182 est, quod in Missa cantatur Sequencia Superne matris, et ornatus erit blavius. Unde XX maldra de decima in Odernheim ex parte Henrici de Limpurgk, Prebendarii Mogontini. CONSTANTINOPOLI sancti Alexandri episcopi, gloriosi senis. Cuius oracionis virtute Arrius hereticus, cum quo habuerit conflictum de fide, sicut in Eclesiastica Historia legitur, turpissima morte, id est exemplo Iude, traditoris Domini nostri Iesu Cristi, fuisse fusum, ut, quod fetida mente conceperat, foetido terminaret fine. Nam cum sederet, intestina eius atque omnia viscera in secessus cuniculum defluxerunt. 101r C 29 DECOLLACIO SANCTI IOANNIS BAPTISTE. FESTUM minus duplex. Hic intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste est de sublimibus. Capitulum Expectacio. Responsorium Postulante. Himnus O nimis felix. Super Magnificat Antiphona Arguebat. Post primum Benedicamus Antiphona Exultet in Domino. Versiculus et Collecta de sancto Augustino. Deinde fit processio ad Sanctum Ioannem cum Responsorio De torrente. Cumque perventum fuerit ad Chorum, cantatur Responsorium Inter natos cum Versiculo et Gloria Patri. Versiculus Fuit homo missus a Deo. Collecta Perpetuis nos Domine. In reditu Responsorium Isti sunt sancti cum Versiculo et Collecta de omnibus sanctis. Unde datur panis magnus et dimidium quartale vini de Inferiori Heimbach ex parte Domini Wernheri, Achiepiscopi Magontini. Ornatus erit rubeus Sociorum de melioribus et datur incensum. Unde in Matutinis et Missa XVIII maldra, I marck ex parte Domini Wernheri Archiepiscopi et Conradi dicti Hummell. Nota, quod datur ad Primas I libra ex parte Domini Ioannis Stump de Eberbach, Plebani Chori Ferrei. DECOLLACIO VEL POCIUS INVENCIO CAPITIS SANCTI Ioannis Baptiste. Qui decollatus est tempore Paschali per Herodem anno tricesimo secundo a nativitate Domini propter Herodiadem velut de coniugio fratris Philippi viventis violenter abstractam et suis ab Herode incestis nupciis sociatam, propria et legittima uxore depulsa. Quam Herodiadem Iosephus dicit filiam fuisse Arethe, regis Arabie, propter quam eciam Ioannem Baptistam ab eo commemorat interemptum, virum valde bonum, qui precipiebat Iudeis virtuti operam dare, iusticiam inter se invicem custodire et in Deum servare pietatem et per baptismum in unum coire. Decollato Ioanne discipuli eius corpus sepelierunt aput Sebasten Palestine urbem, et caput in Ie- 101v rusalem humatum est iuxta Herodis habitaculum. Ubi corpus iacebat, multa Deus miracula operabatur. Inde temporibus Iuliani ita paganorum in omnem seviciam efferbuit. 856 Ex quo accidit, ut apud Sebasten, Palestine urbem, sepulchrum Ioannis Baptiste mente rabida et funestis manibus invaderent, ossa dispergerent atque ea rursum collecta igni cremarent et sanctos cineres pulveri immixtos per agros et rura dispergerent. Sed digitus ille, quo Dominum ad Iordanem venientem monstravit dicens ECCE AGNUS DEI, non potuit comburi. Sed multi Cristiani ossa colligentibus, 857 quod occultare poterant, reservaverunt tuleruntque ossa ad Philippum, Hierosolimitane urbis antistitem. Inde beata Tecla digitum beati Ioannis de ultramarinis partibus afferens in Morianam ibi ad honorem beati Ioannis fundavit ecclesiam. 856 Text verwirrt; es müsste heißen: ita animus paganorum … efferbuit, ut; statt dessen Neueinsatz mit ex quo accidit ut… 857 Fehlerhaft statt colligentes. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 183 ¶ NOTA, quod Dominica ante festum Nativitatis gloriose Virginis Marie cantatur Missa sollemniter de Sancto Spiritu ex parte Honorabilis Domini Rudolphi dicti Loß, Decani Magontini. Unde dantur VI libre de vino decime in Solczheim. 102r 30 D FELICIS PRESBITERI. Qui sub Diocleciano et Maximiano Imperatoribus post eculei vexacionem data sentencia cum duceretur ad decollandum, obvius ei fuit quidam cristianus. Hic cum se cristianum sponte fateretur mox cum eodem pariter decollatus. Huius nomen ignorantes cristiani Adauctum eum appellaverunt, eo quod sancto Felici audacter associatus sit ad coronam. 31 E PAULINI TREVERENSIS EPISCOPI. Qui tempore Arriane infestacionis a Constancio Imperatore ob catholicam fidem usque ad mortem variis exiliis fatigatus, tandem apud Frigiam beate passionis coronam percepit a Domino. SEQUITUR MENSIS SEPTEMBER 1 F 858 102v EGIDII ABBATIS. Festum Presencie. Super psalmos feriales quinque antiphone de Primo et Secundo Nocturno et cantatur propria Historia. Ad Terciam Antiphona Serve Dei. Ad Sextam Antiphona Beato Egidio. Ad Nonam Antiphona Vir non modice. In Secundis Vesperis super psalmos feriales Laudes per totum. Unde dantur IIII marck in Dippach ex parte Magistri Ioannis de Argentina Vicarii. ¶ Nota: In Primis Vesperis itur ad capellam per Venerabilem Dominum Ioannem Munch de Rosenbergk in ambitu Memorie fundatam - unde datur cuilibet presenti una mensura vini ex parte Venerabilis Domini Bartholomei Scheffer, Capellani Regis, Prebendarii Mogontini - cum Responsorio Iustum deduxit. Super Magnificat Antiphona Quasi oliva. Versiculus et Collecta de eodem. In reditu O Martine cum Versiculo et Collecta de patrono. ANNO DOMINI 1547 TESTAMENTARII Venerabilis Domini Mathie Pfingstingen, olim Vicarii Mogontini, tenuerunt super redditibus Presencie VIII libras Hallensium post ordinacionem Martini Truchses in Completoriis deserviendas et continuandas in Cedulis. 103r FESTUM SANCTARUM RELIQUIARUM PER REVERENDUM DOMINUM AL- BERTUM CARDINALEM AC ARCHIEPISCOPUM MAGONTINUM INSTITUtum ut Dominica proxima festum sancti Bartholomei apostoli subsequente, quemadmodum festa summa duplicia peragi consuevere, cum Historia propria celebrandum. Ad Vesperas in puncto prime pulsatur Duppel Schreck sicut in festo sancti Martini. Altare die precedenti ornatur preciosissimo ornatu variarum colorum cum antipendiis Domini Alberti. Ad Vesperas est festum Capparum, ita quod omnes Canonici Capitulares in Primis Vesperis et in Missa sunt cappati. 858 Geändert aus D. Textedition 184 CAPPE PRELATORUM Primo Prelato Sacerdoti pallium aureum cum gemmis et lapidibus preciosis variarum colorum. PREPOSITO cappa sua cum infula atque mitra, si Dominus Magontinus non est presens. DECANO cappam vel pallium aureum Hennenbergks cum infula. CUSTODI cappam argenteam albam Domini Ioannis Alberti absque infula. SCHOLASTICO cappam novam Domini Thome de Rieneck absque infula. CANTORI cappa sua cum infula. Duo cappe variarum colorum pro imponentibus. SUCCENTORI cum Socio duas cappas eciam variarum colorum. Nota: Ante inchoacionem Vesperarum organista canit ac ludit in organis. 859 103v NOTA: QUANDO ARCHIEPISCOPUS non est presens, tunc Prelati utuntur suis infulis more solito, hoc modo videlicet: In Primis Vesperis sub primo psalmo usque ad finem psalmi et in ultimo psalmo usque ad inchoacionem Magnificat; tunc deponitur. Ad processionem stacionis ponitur, neque deponitur, quousque pervenitur ad Chorum. In die in Missa utuntur Et in terra et sub Offertorio et non amplius. Item Dominus Archiepiscopus si fuerit presens, sub Offertorio baiulat baculum in manu offerendo. NOTA: IN PRIMIS VESPERIS RELIQUIARUM post primum Benedicamus itur cum crucibus ad Ferreum Chorum cum Responsorio Tua sunt hec Criste opera. Super Magnificat Antiphona Letamini in Domino. Versiculus Iusti. In reditu Responsorium O Crux. Versiculus et Collecta de Sancta Cruce. Unde I mensura vini ex parte Domini Reverendissimi Alberti, Cardinalis atque Archiepiscopi Magontini. MATUTINE PULSANTUR HORA SECUNDA POST medium noctis Duppell Schreck. Ad Matutinas Prelato rubeam cappam. Ad Venite ponuntur variarum colorum cappe et rubee. Ante Atzmann due variarum colorum. Ad Omeliam dalmaticam auream variarum colorum. Ad Lectiones consimilem. Coralibus due cappe de variis coloribus. PRIME PULSANTUR HORA SEXTA cum duabus maioribus campanis. Nota: Sub pulsu Primarum cappe Canonicorum portantur ad Chorum per Sacristas. Dictisque Primis itur cum vexillis variarum colorum cum summa sollemnitate ad templum Dive Virginis ad Chorum per Forum ut in die Summe Trinitatis aut Penthecosten. In Choro Beate Virginis cantatur Tercia, deinde Asperges. Postea reditur ad Chorum. Unde I mensura vini ex parte Reverendissimi Domini Magontini. 104r IN REDITU CANTATUR MISSA SOLLEMNITER. In qua et sub Matutinarum Officiis deservitur XV floreni, et Cantor petit Vinum Gracie. Nota, quod Prelati suos invitare debent Sacellanos. Et nota, quod Sacrista utitur in Missa alba, humerali, stola atque cappa variorum colorum cum thuribulo preciosiori Domini Reverendissimi. IN SECUNDIS VESPERIS Prelato cappam sicut in Matutinis vel consimilem. Ad Atzmann duas cappas ut heri. Unde I mensura vini ex parte Domini Reverendissimi. 859 Am Fuß der Seite vier Wappen, darunter das des Mainzer Domkapitels.. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 185 ¶ NOTA: PER octavas diebus singulis quatuor libre, due in Matutinis et due in Vesperis sub decantacione Suffragiorum, ex parte Domini Reverendissimi. Nota: In octava Reliquiarum. Hic intitulantur Socii. Preterea in qualibet Vesperarum mensuram vini, et Matutinis et Missa octo floreni ex parte Domini Reverendissimi. 2 G 104v 3 4 A B NOTA, QUOD SECUNDA FERIA IN SINODO SANCTA post festum Decollaconis Ioannis Baptiste cantatur Missa sollemniter, uno anno in Corpore Christi et altero de omnibus sanctis; sic alternatis vicibus singulis annis per omnia sicut in festivitatibus eorum principalibus. Unde datur cuilibet 1 quartale vini ex parte Domini Conradi Raw, Cantoris Magontinensis. 5 C ITEM SINGULIS ANNIS PERPETUIS TEMPORIBUS feria tercia post Decollacionem Ioannis Baptiste, quando celebratur Sinodus Sancta in Ecclesia Magontina, ex parte Honorabilis Viri Domini Heilmanni Baußge, Vicarii huius Ecclesie, debet decantari Antiphona Salve Regina cum Collecta Concede nos famulos tuos ante quamlibet Missam trium hic subscriptarum. Et Missa sollemniter in hunc modum ut sequitur: ¶ Anno primo cantabitur Missa de Sancta Trinitate cum Collectis de Assumpcione Beate Marie Virginis et de sancto Andrea apostolo. ¶ Anno secundo celebrabitur Missa de Assumpcione Beate Marie Virginis cum Collectis de Sancta Trinitae et sancto Andrea apostolo. ¶ Anno tercio fiat Missa de sancto Andrea apostolo cum Collectis de Sancta Trinitate et Assumpcione Beate Marie Virginis. Et sic fiat alternatis vicibus singulis annis. De qualibet Missa in quolibet anno distribuantur IIII floreni auri Renenses per Presenciarium pro animabus eiusdem Heilmanni suprascripti, omnium parentum et benefactorum suorum. 105r D 6 ANNO DOMINI 1521 OBIIT VENERABILIS ET NOBILIS DOMINUS ADOLPHUS DE STOCKHEIM, SENIOR Canonicus Magontinus; in cuius Anniversario datur panis magnus et 1 quartale vini, in Septimo panis magnus et 1 quartale vini, in Tricesimo panis magnus et 1 quartale vini. Idem instituit XVI libras in XVI Dominicis diebus post festum Trinitatis ad Primis. Item ordinavit XIII libras ad XIII dies feriatos ad Primas post Dominicam Septuagesimam sequentes. Item V libras quinque secundis feriis in Quadragesima in stacione ad Sacellum sancti Nicolai. Item I libram in die sancti Luce ad Primas. Item idem Dominus Adolphus ordinavit futuris temporibus XXXVIII mensuras vini in Vesperis ab octava Corporis Cristi, ubi alias vinum non datur, distribuendas. Item VI libras ad Primas sex diebus infra octavas sancti Martini. Pro quibus omnibus dedit Presencie 2400 florenos auri. Nota: Ex parte Venerabilis Domini Gerhardi de Ernbergk, Scolastici Magontini, feria quarta in Sinodo Sancta cantabitur singulis annis perpetuis temporibus Missa de sancto Martino cum Collecta ut in Missali. Unde cuilibet 1 quartale vini, et debet decantari Antiphona Alma redemptoris ante inchoacionem Misse. Textedition 186 105v E 7 REGINE VIRGINIS. Que sub Pro Consule Olibrio eculei, carceris ac lampadarum perpessa supplicia tandem capitali sentencia finiri iussa est. APUT NICHOMEDIAM natale beati Ioanni martiris. Hic nimio fidei calore ignitus librum, in quo continebantur crudelia edicta adversos 860 cristianos, iniecta manu detraxit ac discerpsit. Cumque hoc relatum esset Diocleciano et Maximiano Augustis in eadem urbe constitutis, nimia severitate ac crudelitate sevientes omnia suppliciorum genera iusserunt in eum expendi. Que vir nobilissimus cum tanta alacritate vultus et spiritus pertulit, ut nec quidem tristis pro his videri potuisset. Nota: Altare ornatur albo ornatu cum duobus minoribus monilibus ad festum Nativitatis Marie. 106r F 8 NATIVITAS SANCTE MARIE VIRGINIS. FESTUM maius duplex, et suspendit per se. Hic intitulantur Canonici. Ad Vesperas ornatus albus preciosus sicuti in festo Assumpcionis Marie, sed Succentor solus absque socio intonat psalmodiam. Post primum Benedicamus itur cum sollemnitate ad Gradus sicut in festo Assumpcionis cum antiphona Tota pulchra es. In reditu O Crux gloriosa. Unde datur 1 quartale vini de V florenis cedentes de CL florenis in Steinheim ex parte Domini Ioannis Reck, Vicarii Magontini. NOTA: IN PRIMIS COMPLETORIIS DATUR II libre ex parte Domini Luce de Erenbergk, Canonici Magontini. AD MATUTINAS pulsatur hora tercia, et omnia erunt sicut in festo Assumpcionis Marie; Succentori tantummodo una cappa. Unde IX libre XII solidi, panis magnus ex parte Domini Henrici de Limpergk, Prebendarii Mogontini. AD MISSAM Ornatus erit argenteus albus Domini Marchionis de Brandenburg, et Succentor solus imponit Officium et Reliquie non ponuntur ad altare, et si presens festum Nativitatis Marie venerit in Dominicam, solus Succentor est cappatus, et erit processio, sicuti infra octavas sollemnes fieri solet. ¶ NOTA: INFRA OCTAVAS ornatus erit albus simplex, et septem diebus dantur ad Primas septem libre Hallensium, singulis diebus I libra, ex parte Venerabilis Domini Gotfridi de Hatstein, Canonici Magontini, ut XIII Kalendas Iunii. Item septem diebus infra octavas datur ad Vesperas mensura vini ex parte Domini Nicolai Tectoris de Hirstein, Vicarii Magontini. Nota: Per octavas non habentur Vigilie mortuorum. 106v EODEM DIE ADRIANI martiris cum aliis triginta tribus. Qui omnes post multa supplicia martirium crucifragio consumaverunt sub Diocleciano Augusto. Decurrentibus autem aliquod 861 annis corpus beati Adriani Rome translatum est sexto Idus Septembris atque in templo honorabili exornatum. ¶ ROME natale sancti Sergii Pape. Hic invenit mire magnitudinis porcionem Dominice Crucis in sacrario beati Petri; que singulis annis in basilica Sancti Salvatoris, que appellatur Constantina, die Exaltacionis eius ab omni populo osculatur atque 860 Schreibfehler; richtig: adversus. 861 Verwechslung mit aliquot. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 187 adoratur. Hic statuit, ut tempore fractionis Dominici Corporis Agnus Dei a clero et populo decantetur. G 9 DOROTHEUS, VIR opinatissimus in cubiculo regum, qui propter fidem Domini fidelissimus in omnibus habebatur, unde et cunctis preferri honore meruit et amore. Cum quo et GORGONIUS ceterique cum ipsis in Domino fideles, qui, cum Petrum tam crudelibus viderent atque immanibus suppliciis cruciari, constanter et libere „Cur (aiunt), Imperator, punis in Petro mentis sentenciam, que in nobis omnibus viget? Ut quid in illo crimen ducitur, quod a nobis omnibus confitetur? Hec nobis fides, hic cultus, et unanimis eademque sentencia.“ Quos ille, cum in medium nihilominus iussisset, similibus pene ut priores suppliciis affectos ad ultimum laqueo appensos necari iussit. 107r 10 A HILARII PAPE. Hic constituit, ut nullus clericus investituras a laico recipiat. 11 B PROTHI ET IACINCTI eunuchorum. Qui sub Galieno Imperatore, quod essent cristiani, deprehensi coguntur sacrificare, sed non consencientes primo diutissime verberantur tuncque pariter decollantur. 12 13 C D 107v 14 E EXALTACIO SANCTE CRUCIS. FESTUM SEMIDUPLEX in choro et foro. Ornatus erit rubeus dominicalis. Ad Vesperas post primum Benedicamus itur ad Chorum Ferreum cum crucibus et cereis, ut moris est, cum Antiphona O Crux gloriosa. Versiculus Adoramus te Christe. Collecta Deus qui unigeniti. In reditu Responsorium Isti sunt sancti. Versiculus cum Collecta de sanctis Cornelio et Cipriano. Ad Missam ornatus rubeus dominicalis, et datur incensum sub Prefacione de Sancta Cruce Qui salutem. Unde XII maldra ex parte Hertwici, Vicarii Mogontini. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristofferi de Gablentz, Cantoris Magontini. Eodem die Cornelii Pape. Cuius os post exilii relegacionem Decius Cesar iussit plumbatis cedi et sic cum aliis viginti et uno promiscui sexus decollari. Eodem die Cypriani episcopi. Qui sub Valeriano Principe post longum exilium detruncacione capitis martirium consumavit. 108r 15 F OVTAVA NATIVITATIS MARIE. FESTUM MINUS Duplex. Hic intitulantur Socii. Quid sit legendum et cantandum, Breviarium docet. Sciendum tamen, quod in Primis Vesperis cantatur Responsorium Stirps Iesse et in Missa Ave preclara. Unde X maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Conradi dicti Humell. Nota: In Primis Vesperis et in die ornatus albus ut in festivitatibus Sociorum. In Secundis Vesperis unam mensuram vini. Textedition 188 Nota: Si venerit in feriam quartam Quattuor Temporum, tunc servatur sollemniter, ut moris est, cum duabus Omeliis, et cantatur secunda Missa ferialiter de feria, ut moris est. ¶ NOTA, quod cantatur Missa de beata Virgine cum Collecta pro sacerdote. Unde V floreni auri ex parte Domini Henrici de Morle, Canonici Magontini. 108v G 16 ROME sanctorum martirum Lucie, nobilis matrone, et Geminiani. Quos Dioclecianus penis gravissime afflictos diuque tortos tandem post laudabilem martirii victoriam gladio animadverti precepit. Apud civitatem Calcedoniam natale sancte Eufemie, virginis et martiris. Que sub Proconsule Prisco tormenta et carceres, verbera et argumenta rotarum, ignes et pondera lapidum angularium, bestias ac plagas virgarum, secures et sartagines ignitas, rursum morsum bestie superavit pro Christo. ANGARIA QUATUOR TEMPORUM FERIA QUARTA QUATUOR TEMPORUM POST EXALtacionem Sancte Crucis. Cantatur Missa ferialiter cum ornatu plavio Quadragesimali, hoc modo videlicet, quia Subdiaconus legit Epistolam absque dalmatica; Diaconus legit Evangelium sicut in Quadragesima portando iugum per medium stole; Sacerdos ad primam Collectam dicit Oremus, Diaconus Flectamus genua. Levate. Finita Collecta Iunior Vicarius indutus alba rubei coloris dicit vel legit Propheciam. FERIA SEXTA cantatur Missa fraternitatis de Beata Virgine sollemniter. Succentor cappatus imponit Officium Salve sancta parens. Prefacio Et te in veneracione. Ad Missam de feria ornatus plavius ut supra, sed nulla Prophecia, necque dicitur Flectamus genua. SABATHO QUATUOR TEMPORUM. Ad Missam eundem ornatum plavium ut supra, et Levita circumdat iugum scapulis, et leguntur quinque Prophecie per Iuniores Vicarios. Ad Prophecias quatuor albas rubeas, ad Tractus pro Iuvenibus similiter tres eiusdem coloris. 109r 17 A LAMPERTI EPISCOPI AC MARTIRIS. Ffestum Presencie. Hic cantatur Historia per omnia sicut de sancto Magno, excepto Ymno, qui erit Deus tuorum militum. Unde datur carrata vini francii, quas dat Dominus Prepositus Magontinus in Superiori Heimbach ex parte Eberwini de Cronbergk, Scolastici Magontini. Nota: In Primis Vesperis mensura vini ex parte Domini Ioannis Quade, Canonici Magontini, et stacio nulla. Ad Primas datur I libra ex parte Henrici Fulda Vicarii. In Secundis Vesperis Antiphona Iocundus homo per totum. 18 19 B C 20 D VIGILIA MATHEI APOSTOLI 109v E 21 MATHEI APOSTOLI ET EVANGELISTE. FESTUM SEMIduplex, et intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Capitulum Beatus Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 189 homo. Responsorium Qui sunt hii. Himnus Exsultet. Super Magnificat Antiphona Ecce ego Ioannes. Cetera Breviarium docet. Unde III floreni super theolonio Loinstein ex parte Domini Ioannis Coci, Vicarii Magontini. Nota: Ad Primas I libra ex parte Domini Henrici de Praumheim, Canonici Magontini. Hic datur panis magnus ex parte Emerchonis Militis, Magistri Coquine. SCIENDUM, QUOD EX PARTE DOMINI IOANNIS COCI, Vicarii Magontini, cedunt III libre VI solidi VI Heller super theolonio Loinstein pro his octo festivitatibus apostolorum: Sancti Mathei, Simonis et Iude, Thome, Mathie, Philippi et Iacobi, Iacobi, Bartholomei et Marie Magdalene, ad intitulandum Socios et pulsandum vulgariter Halb Schreck ac faciendum omnia alia, ut fit in festivitatibus sanctorum Laurencii Albani; pro qualibet illarum festivitatum VIII solidi III Heller distribuendum per Presenciam hoc modo: Domino Custodi II solidi, ut duas candelas aliis quinque in altari poni solitis addat; et II solidi Campanatori in Turri Ferrea et I solidus Campanatori Summi Chori propter compulsaciones ampliores faciendas; similiter Succentori II solidi propter intonaciones, et XII Heller ad sacristiam propter cappas in Vesperis, Matutinis et Missis afferendas. 110r 22 F FESTUM DIVI MAURICII ILLIUSQUE SOCIORUM. Festum Presencie, et compulsatur Schreck. Hic intitulantur Socii in ornatu rubeo et cappa Mauricii. Ad Vesperas omnia Laudate et cantatur propria Historia, ut patet in libris. Capitulum Respondens unus. Post primum Benedicamus habetur stacio ad altare sancti Victoris cum Responsorio Isti sunt sancti. Super Magnificat Antiphona Gaudent in celis. Versiculus et Collecta de sancto Mauricio. In reditu O Martine cum Versiculo et Collecta de patrono. Unde mensura vini ex institucione Reverendissimi Alberti, Cardinalis Archiepiscopi Magontini et Marchionis Brandenburgensis. AD Completorium super psalmos Antiphona Gaude tellus. Ymnus Diem festum. Capitulum ut in Vesperis. Super Nunc dimittis Antiphona Hii sancti viri. Preces solite per totum. Versiculus Iusti autem, Collecta ut supra. Nota: In Matutinis et Missa XII libre de curia Zum Stecken ex parte Domini Alberti Archiepiscopi. Item ad Primas 1 libra ex parte eiusdem. Item dantur VI libre ex parte Domini Nicolai Gussel, Prepositi Sancti Mauricii et Vicarii Magontini. ¶ NOTA: IN FESTO DIVI MAURICII, dum Agnus Dei cantabitur, mandibula eiusdem sancti argento deaurata inclusa deosculanda circumferetur. Unde quelibet persona mensura vini est habitura ex parte Domini Reverendissimi Alberti. 110v 23 G TECLE VIRGINIS. HIC AGITUR COMMEMORACIO ASSUMPCIONIS Beate Marie Virginis. Festum minus duplex. Hic intitulantur Socii et compulsatur Halbschreck. Ad Vesperas Antiphona super psalmos de Dominica Surge aquilo. Antiphona Ortus conclusus. Antiphona Revertere. Antiphona Nigra sum. Antiphona Dilecte mi. Capitulum Quasi cedrus. Responsorium Que est. Ymnus Fit porta Cristi. Super Magnificat Antiphona Virgo prudentissima. Ornatus erit albus Sociorum. Post primum Benedicamus erit processio ad altare Beate Marie Virginis cum Responsorio Beata es virgo. Super Magnificat Antiphona Descendi in ortum. Versiculus Senciant. Collecta Famulorum. In reditu O Martine. Ver- Textedition 190 siculus et Collecta de eodem. Unde mensura vini ex parte Domini Nicolai Sack, Vicarii Magontini. In Matutinis et Missa VIII maldra ex parte Ebirhardi Cantoris. Ad Primas I libra ex parte Domini Henrici Prawheim. EODEM DIE TECLE VIRGINIS. Que de Civitate Yconio a beato Paulo apostolo instructa est. Hec in confessione Christi ignes ac bestias superans ac post multa certamina ac doctrinam multorum veniens Seleuciam requievit in pace. 111r 24 A FESTUM CONCEPCIONIS SANCTI IOANNIS BAPTISte, quod cum novem lectionibus de Historia Nativitatis eiusdem per totum futuris temporibus celebrabitur. Unde deservientur in Matutinis IIII libre et ad Primas I libra ex institucione Venerabilis Domini Nicolai Wentz, Vicarii Magontini, et prefatum ffestum anno Domini 1537 institutum ac in choro primitus observatum. Nota: Ornatus viridis simplex, et in Missa dantur V libre ex parte Domini Magistri Ioannis de Lutra, Vicarii et Predicatoris Magontini. NICOPOLIM PALESTINE URBEM, quam sacer evangeliorum liber Emaus appellat, sanctus Cleophas martir. Qui consobrinus secundum carnem Salvatoris fuisse dicitur, qui cum Cristo Iesu ad hanc urbem Emaus ambulasse noscitur eumque manere coegisse (Fons ibi quidem salutaris est, in quo morbi hominum abluuntur et alia pariter animalia diversis detenta languoribus emundantur. Quod ita contingat, traditur ex quodam itinere: 862 Visum esse CRISTUM apud fontem cum discipulis suis et lavisse pedes; ex quo aqua facta diversarum curatrix passionum); qui postea in eadem domo, in qua mensam Domino paraverat, pro confessione eius a Iudeis occisum. 863 111v 25 26 27 B C D COSME ET DAMIANI MARTIRUM. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Isti sunt sancti. Responsorium Hec est vera fraternitas. Super Magnificat Antiphona Hec est vera frater[nitas]. 864 Ad Matutinas super Benedictus Antiphona Cum vidisset. Cetera omnia de martiribus. Unde VIII maldra siliginis ex parte Domini Henrici Vach, Canonici Magontini. Ornatus rubeus dominicalis. ¶ APUT CIVITATEM EGEAM NATALE SANCTOrum martirum Cosme et Damiani. Qui sub persecucione Diocleciani post multa tormenta, vincula et carceres in mare mersi, divina virtute educti, igni copioso impositi, sed frigente igne illesi; cum superiores tormentis existerent, paratis crucibus Proconsul impius eos suspendi et lapidibus iussit urgeri; hinc sagittis aggredi et tandem gladio precepit assumi. E 28 WENZELAI DUCIS ET MARTIRIS. Qui valde in Cristi religione devotus extitit adeo, ut oblitus dignitatis sui primatus tempore messis et vindemie ipse meteret et vindemiaret, quod in sacrificales hostias sacerdotum manibus offeretur. 862 Im Sinne von itinerario „Reisebericht“ (so auch Interlineareintrag von späterer Hand). 863 Sic! Von späterer Hand korrigiert in richtiges occisus est. 864 Nach der Worttrennung hinter frater wurde -nitas versehentlich ausgelassen. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 191 112r 29 F MICHAELIS ARCHANGELI. FESTUM MAIUS DUPLEX, ET COMPULSATUR SCHRECK. HIC INTITULantur Socii. In Primis Vesperis omnia Laudate. Super Magnificat Antiphona Consurgat quesumus. Cetera sicut Breviarium docet. Post primum Benedicamus itur ad cappellam eius cum Responsorio Te sanctum Dominum cum Versiculo et Gloria Patri. Quo finito Versiculus Adorate Dominum omnes angeli eius. Collecta sancti Michaelis. In reditu Antiphona O Martine. Versiculus et Collecta de eodem. Ornatus erit rubeus Sociorum de melioribus. Unde in Primis Vesperis una mensura vini melioris ex parte Leonis Bune, Vicarii Magontini. Nota: In Matutinis et Missa dantur VIII maldra siliginis, panis magnus et 1 quartale vini ex parte Emerchionis de Schoneck, Canonici Magontini. In Missa non servatur patena neque incensum datur sub Prefacione, quia Credo non dicitur. In Secundis Vesperis omnia de sancto Michaele in ornatu rubeo, et cum eodem itur ad altare divi Ieronimi ut infra. NOTA: Quatuor diebus post festum sancti Michaelis dabitur singulis diebus ad Vesperas 1 mensura vini (ubi alias vinum non datur) presentibus in primo psalmo usque ad primum Benedicamus manentibus ex parte Domini Petri Nothafft, Canonici Magontini. 112v G 30 IERONIMI. Festum novem lectionum. Per omnia sicut de sancto Bernhardo. Unde VI maldra, III floreni, panis rubeus, ex parte Venerabilis Petri de Udenheim, Scolastici Magontini. Post primum Benedicamus itur ad sacellum Trium Regum cum Responsorio Iustum deduxit. Super Magnificat Antiphona Quasi oliva. Versiculus et Collecta de sancto Ieronimo. In reditu Antiphona O Martine cum Versiculo et Collecta de eodem. Unde 1 mensura vini melioris ex parte Domini Leonis Bune Vicarii. Ornatus plavius. Nota, quod feria secunda, quarta et sexta post Dominicam Salus populi agitur ieiunium bannitum, et itur cum processione feria secunda ad Sanctum Ioannem etc., et datur presencia ut in Ieiunio bannito post Dominicam Misericordia Domini. 113r OCTOBER 1 A REMIGII. Hic habetur propria Historia. Super psalmos feriales Antiphona Sacerdos et pontifex. Responsorium Iste est de sublimibus. Unde panis magnus ex parte Emerchonis Militis, Magistri Coquine. Ornatus plavius. Nota: In Secundo Completorio I libra ex parte Domini Nicolai Wentz Vicarii. B C D E 2 3 4 5 F 6 Nota: In octava sancti Michaelis cantatur Missa sollemniter de sancto Michaele. Unde IX maldra ex parte Petri de Udenheim Scolastici. Textedition 192 ¶ OCTAVA MICHAELIS ARCHANGELI. Peragetur singulis annis cum Nocturno feriali et tribus lectionibus et responsoriis eiusdem festi, et Missa sollemniter cantetur, sic tamen, ut Vigilie mortuorum pro defunctis tali die non omittantur. Si vero octava predicta in diem Dominicum evenerit, tunc cum novem lectionibus et totidem responsoriis de festo principali peragetur. 113v G 7 SERGII ET BACHI. Ffestum minus duplex. Hic intitulantur Socii; cantatur propria Historia ut in Breviario. In Secundis Vesperis Laudes per totum. Unde I quartale vini, panis magnus, ex parte Domini Emichonis de Breithardt, Vicarii Moguntini. Ornatus rubeus Sociorum. ¶ ANNO DOMINI 1360 OBIIT VENERABILIS VIR DOMINUS GWILHELMUS PINSCHONIS, PREPOSITUS MAGONtinus. Qui legavit ad Presencias septem ecclesias incorporatas. Unde datur in eius Anniversario L maldra siliginis, panis magnus, et unum quartale vini. In Septimo XX maldra, panis rubeus, et 1 quartale vini; in Tricesimo XX maldra, panis rubeus, et l quartale vini. 8 A 114r B 9 DIONISII EPISCOPI, RUSTICI PRESBITERI ET ELEUTHERII DIACONI MAR- TIRUM. HIC intitulantur Socii, et ornatus erit rubeus sicuti Michaelis. Super psalmos feriales Antiphona Sanctum est verum lumen. Responsorium Tradiderunt. Super Magnificat Antiphona O veneranda. Post primum Benedicamus itur ad altare sancti Dionisii cum Responsorio Isti sunt sancti. Super Magnificat Antiphona Gaudent in celis cum Versiculo et Collecta de sanctis. In reditu Antiphona O Martine cum Versiculo et Collecta de eodem. Unde I mensura vini, prius II libre ex parte Domini Nicolai Sack, Vicarii altare 865 sancti Dionisii. Nota: In Matutinis et Missa dantur panis magnus et XVIII maldra siliginis ex parte Eberhardi de Lapide, Cantoris Magontini, constituentis hoc festum. Nota: In Secundis Vesperis cantatur de sancto Victore. DIONISIUS, qui primo ab apostolo Paulo institutus credidit CRISTO, ab eodem eciam apud Athenas episcopus fuerit ordinatus; cuius erudicione et gracia, quam habebat in verbo Dei, fruebantur non hii populi solum, quos regendos susceperat, sed et procul positi, quibus per epistolas presenciam sui reddebat. Qui a sancto Clemente, Romano pontifice, in Galliam predicandi gracia directus ad predictam urbem 866 devenit, ubi per annos aliquod 867 commissum opus sibi ardenter persequens tandem a Prefecto Ffescennino una cum Sociis gladio martirium compleverunt. 114v C 10 VICTORIS, GEREONIS ET SOCIORUM. Festum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Istorum est enim regnum celorum. Capitulum Respondens unus. 865 Richtig: altaris, oder ad altare. 866 Gemeint ist Paris; vgl. Martyrologium Romanum, S. 253. 867 Sic! Statt aliquot. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 193 Responsorium Isti sunt sancti. Ymnus Rex gloriose. Super Magnificat Antiphona Sanctum est nomen tuum Domine. In Matutinis legentur octo lectiones de passione eorum. Omelia Videns Iesus tur[bam]. 868 Super Benedictus Antiphona Cum vidisset. Cetera de martiribus. Hodie cantatur Sequencia Maiestati cum Alleluia Vox exultacionis. Nota: Finitis Primis Vesperis itur ad sacellum sancti Victoris cum Responsorio ut supra Dionisii. Unde I mensura vini vel album cuilibet realiter presenti in processione eundo et redeundo ex parte Domini Wentzonis de Hexheim, Vicarii Magontini. 11 12 13 14 D E F G CALIXTI PAPE ET MARTIRIS. Hunc Alexander Imperator sub diutina custodia fame cruciari et cottidie fustibus cedi iussit. Tandem vero per fenestram domus, in qua custodiebatur, precipitatus victorie triumphum promeruit. NOTA: FESTUM CALIXTI peragetur hoc modo: Missa cantetur sollemniter in Choro et in organis, et suffragetur Collecta pro defunctis videlicet sacerdotibus Omnipotens sempiterne Deus, cui numquam sine spe. Unde dantur VI floreni perpetui census ex parte Domini Ottonis de Falckenbergk, Cantoris Magontini, et datur panis rubeus. 115r 15 A SANCTORUM MAURORUM. Habentur novem lectiones. Unde panis rubeus. APUT COLONIAM AGRIPPINAM natale sanctorum Maurorum martirum trecentorum sexaginta. Qui cum essent ex legione illa sacra Thebeorum, sub persecucione Maximiani apud eandem urbem interfecti. 16 B GALLI ABBATIS ET CONFESSORIS. Qui Scotus natus cum Suevis collocat artus. 869 17 C LULLI ARCHIEPISCOPI MAGONTINI. Habentur novem lectiones, per totum sicut de sancto Arbogasto, et ornatus erit blavius. Unde panis rubeus e VI libre de decima in Weilbach ex parte Domini Ioannis de Lutra, Vicarii et Predicatoris. 115v D 18 LUCE EVANGELISTE. Ffestum semiduplex. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Replevit sanctum suum. Capitulum Salutat vos Lucas medicus. Responsorium Virtute multa. Versiculus Que prius nubila. Himnus Exultet celum. Super Magnificat Antiphona Ecce ego Iohannes. Cetera omnia de apostolis in ornatu viridi. Sequencia in Missa In omnem terram. Unde VI maldra de granario Dominorum. Nota: Ad Primas I libra ex parte Domini Adolphi de Stockheim. LUCAS genere Anthiochenus, arte medicus, comes vero Pauli et ceterorum apostolorum socius et necessarius fuit. Is ergo secundum hanc medicinam, quam ex apostolorum vel societate vel tradicione susceperat, duos nobis medicinales libros, quibus non corpora, sed anime curentur, explicuit, evangelium scilicet, in quo eciam sic prefatur: „Sicut tradiderunt 868 Silbe -bam nach Worttrennung ausgelassen. 869 Hexameter. Textedition 194 nobis (inquit) hi, qui ab inicio ipsi viderunt et ministri fuerunt verbo Dei, quos et ab inicio sequutus sum“, et Actus Apostolorum, quos non iam 870 auditu perceperat, sed oculis inspexerat. Tradunt autem, quod evangelium suum ex Pauli ore descripserit. Qui cum esset septuaginta annorum, obiit in Bithinia plenus Spiritu Sancto. Cuius ossa vicesimo Constantii anno Constantinopolim translata sunt. 116r 19 E IANUARII ET SOCIORUM EIUS. Hic habentur novem lectiones sicut de martiribus. Unde panis rubeus. Ornatus rubeus. APUD ALEXANDRIAM EGIPTI METROPOLIM natale sancti Ptolomei. Qui sub Antonio cognomento Pio multa tempore squalore carceris maceratus et ad ultimum cum Cristi magisterio 871 publica confessione testaretur, iussus est duci ad mortem. Lucius autem quidam cristianus vir videns tam temere datam sentenciam ait ad Urbicium: „Quid queso, cause est, quod neque adulterum neque corruptorem aut homicidam vel latronem raptoremque aut alterius cuiuslibet facinoris reum, sed tantum pro nomine cristiani, quod hoc se vocabulo confessus est nuncupari, ad mortem duci hominem precepisti? Non sunt hec digna Pio Imperatore nec sapientissimo puero eius filio neque sacro Senatu. Que agis, o Urbici? “ At ille nihil aliud inquirens ait ad Lucium: „Videris mihi et tu cristianus esse.“ Cumque Lucius respondisset: „Hoc plane sum“, eciam ipsum Urbicium 872 duci pariter iussit ad mortem, et sic ambo decollati. 20 F 116v OCTOBER 21 G UNDECIM MILIUM VIRGINUM. Ffestum Presencie. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Hii sunt qui venerunt. Capitulum Respondens. Himnus Rex gloriose. Super Magnificat Antiphona Isti sunt sancti qui pro Dei. Collecta de sanctis. Super Benedictus Antiphona Cum vidisset Iesus. Cetera de martiribus. Unde VI maldra, panis magnus. 22 A SEVERI EPISCOPI. Hic habentur novem lectiones, et cantatur propria Historia. Unde dantur XXIIII maldra siliginis de molendino inferiori in monte Hettenberg ex parte Domini Ioannis de Treveri, Decani eclesie Sancti Severi Erffordensis, et datur panis rubeus, et ornatus erit blavius. 117r B 23 SEVERINI EPISCOPI. HIC HABENTUR novem lectiones de Confessoribus. Unde panis magnus et ornatus plavius. 870 Non iam im Sinne von: nicht mehr nur. 871 Sic! 872 Versehentlich für Urbicius (so von späterer Hand korrigiert). Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 195 C 24 COLUMBANI EPISCOPI ET FRONTONIS PRESBITERI. Qui Rome a beato Petro episcopus ordinatus cum Gregorio 873 presbitero, quem per Apostoli baculum in itinere socium de morte recepit, ad predictam civitatem 874 magnam gentem 875 illius multitudinem ad Cristum convertit et multis miraculis clarus in pace quievit. 25 D CRISPINI ET CRISPINIANI. Qui persecucione Diocleciani post immania sibi tormenta illata gladio trucidati, coronati sunt. 26 27 E F Nota: Missa de Vigilia Simonis et Iude cantatur ferialiter in ornatu rubeo feriali. Unde I libra ex parte Domini Georii Peffer. 117v G 28 SIMONIS ET IUDE. Festum semiduplex, et intitulantur Socii, et compulsatur Halbschreck. Ornatus viridis Sociorum. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Isti sunt duo olive. Capitulum Per manus apostolorum. Responsorium Cives apostolorum. Super Magnificat Antiphona Isti sunt viri sancti. Cetera omnia de apostolis. Unde VI libre XII solidi, panis magnus, et duale vini ex parte Ottonis de Rudeßheim, Decani quondam. Item III floreni de centum quinquaginta florenis cedentes in Pinguia. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristofferi a Gablentz. 29 A Nota, quod in quatuor diebus Dominicis ante Adventum Domini occurentibus dabuntur futuris temporibus ad Aspersionem aque benedicte IIII libre, in singulis Dominicis I libra, ex parte Domini Rudolphi Grawckenstein Vicarii, et in quatuor sabathis Quatuor Temporum presentibus in Choro, dum Prophecie de tempore leguntur, IIII libre, illis videlicet a prima Prophecia usque ad ultimam permanentibus in singulis sabathis predictis I libra. 118r 30 B HIEROSOLIMIS BEATI NARCISSI EPISCOPI. Quem sanctitate, paciencia ac fide laudabilem fuisse Historia narrat Ecclesiastica. Accidit autem in die sollenni Vigiliarum Pasche oleum deesse luminaribus; cumque id per ministros innotuisset, meror populi maximus fuit. Sed Narcissus fide fidens ministris imperat haurire aquam sibique deferri. Cumque detulissent, oravit et benedixit aquam et infundi luminaribus precepit, moxque videntibus omnibus aqua in oleum versa est. ¶ NOTA, QUOD PROXIMA DOMINICA ANTE IMPOSICIOnem Vidi Dominum 876 cantabitur Missa de Sancta Trinitate cum Collectis de Beata Virgine, de sancto Mar- 873 Richtig: Georgio (vgl. Martyrologium Romanum 25. Oktober). 874 Fehlerhaft, wohl durch Zusammenfassung verschiedener Nachrichten. Im Martyrologium wird unter dem 25. Oktober nur ein Bischof Fronto von Petragorici in Gallien genannt. 875 Richtig: gentis. 876 Vgl. fol. 19r. Textedition 196 tino, de sancta Katherina et de omnibus sanctis. Unde datur ad Presencias X maldra siliginis et reliqua pars censuum domus Drachenvels ex parte Domini Ioannis de Treveri, Canonici Magontini, et fiat in Missa eius memoria et omnium progenitorum suorum. 118v IN IEIUNIO BANNITO POST SALUS POPULI FERIA SECUNDA ITUR CUM UNA CRUCE, et Scolaris portans crucem indutus alba rubea, ad Sanctum Ioannem, feria quarta ad Gradus, sexta ad Sanctum Mauricium. EODEM DIE MISSA FRATERNITATIS, que erit pro peccatis, ferialiter. Succentori cappa blavia. Sacerdos et sui ministri plaviis albis, stolis, manipulis et ornatu plavio antiquo pro peccatis vestiuntur. Scolares duo ministrant in albis plavii coloris sine tunicis. ¶ HIC DIE, QUA CONVENIENCIUS FIERI POTERIT ante festum Omnium Sanctorum, cantatur Missa de Sancta Trinitate ex parte Domini Conradi Raw, Iunioris Canonici Magontini, cum Collecta pro vivis et defunctis. Unde dantur VI libre Heller. 119r C 31 VIGILIA OMNIUM SANCTORUM Nota: Die precedenti aut tempore magis congruo altare summum ornatur ornatu variarum colorum preciosissimo sicut in festo Reliquiarum, et omnia ornamenta erunt rubea. Missa de Vigilia cantatur ferialiter in rubeo ornatu. EODEM DIE SANCTI QUINTINI. Qui sub Maximiano Imperatore martirium passus est. Huius corpus post annos quinquaginta quinque revelante angelo inventum est. 119v NOVEMBER 1 D FESTUM OMNIUM SANCTORUM. EST FESTUM MAIUS DUPLEX ET SUSPEN- DIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI ET COMPULSATUR SCHRECK, et Presencia ponet candelas in circuitu Chori et alias, pro ut in festivitatibus consuetum est, ex parte Ebirhardi Brunonis, Vicarii Mogontini. Ad Primas Vesperas [pulsatur] in puncto prime, et datur Prelato vel Sacerdoti incipienti Vesperas pallium rubeum Archiepiscopi Erbach vel Urielis aut Mauricii vel similis ad placitum Sacristarum; imponentibus duas rubeas, Succentori cappa rubea. Quid sit cantandum atque legendum, Breviarium docet. Nota: Post primum Benedicamus fit processio ad altare Omnium Sanctorum cum Responsorio Isti sunt sancti cum Versu et Gloria Patri. Deinde cantatur Antiphona Gaudent in celis absque Magnificat. Versiculus Exultent iusti. Collecta de omnibus sanctis. In reditu Antiphona O Martine cum Versiculo et Collecta de eodem. In qua processione duo pueri rubeis albis induti portant duos cereos, et duo Scolares cappis rubeis induti duas cruces aureas portant precedentibus caduceatoribus. AD MATUTINAS pulsatur quartale ante terciam. Ad Venite ponuntur rubee et plavie cappe. Ad Omeliam dalmatica rubea episcopi Rhenicomitis. Ad Benedictus datur incensum, ut moris est. AD MISSAM reliquie portantur ad altare. Cantor stat cum suis. Unde datur Vinum Gracie. In Matutinis et Missa XII marck, panis magnus et Vinum Gracie ex parte Domini Emerchionis Militis, Magistri Coquine, et Petri de Lapide, Vicarii Magontini, et Ioannis dicti Sack, Vicarii Magontini. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 197 Ad Primas I libra ex parte Domini Ioannis Weise, Decani Magontini. In Secundis Vesperis omnia habentur pro ornatu ut in Primis Vesperis. Ffinitis Vesperis de Omnibus Sanctis dantur tres cappe nigre, una pro Succentore et due pro imponentibus Vesperas mortuorum. Magnificat dicto 120r una cum Antiphona super Magnificat Prelatus nigra cappa indutus dicit Collectam pro defunctis Fidelium Deus super magno pulpito in medio Chori more solito; qua finita et conclusa sic 877 itur ad omnia sepulchra mortuorum cum aqua benedicta, Hebdomadarius cum thuribulo precedente Domicello induto alba cum cruce cuprea magna. Cumque perventum fuerit ad Memoriam, tunc legatur Psalmus De profundis per Seniorem Prelatum vel Canonicum; quo finito et Oracione Dominica dicta Prelatus cappatus dicit Et ne nos inducas. A porta inferi. Collecta Fidelium. Deinde proceditur usque ad Chorum. Tunc Sacrista recipit cappas et thuribulum ab ipsis. Unde I florenus ex parte Domini Frederici de Lebenstein. 2 E COMMEMORACIO OMNIUM ANIMARUM FIDELIUM. Ad Matutinas ponuntur quatuor cappe nigre, una pro Succentore, due ad latera pro imponentibus, et una pro Sacerdote, et duo Scolares cantant Versiculum et Requiescant in pace. Unde XII maldra, II libre VI solidi, panis magnus et 1 quartale vini. Ad Primas I libra ex parte Domini Andree Hebenstreyt, Vicarii Magontini. Nota: Eodem die post Missam fit processio per Claustrum ut supra cum aqua benedicta. Similiter in octava fiet dicta processio. Unde I florenus ex parte Domini Ffriderici de Lebenstein, Canonici Magontini. Nota: Idem Dominus Fridericus comparavit quatuor florenos in theolonio Loinstein pro candelis ponendis per circuitum altaris et Chori in die Animarum et in octava eiusdem, ut solet fieri in festivitatibus. Idem instituit sub decantacione Antiphone O pie Deus I florenum et VI Heller cuilibet ex parte Domini Ioannis Will Vicarii. Verte folium. ¶ NOTANDUM, QUOD DOMINICA POST festum Omnium Sanctorum cantatur Missa sollemniter de Assumpcione gloriose Virginis Marie ex parte Honorabilis Domini Rudolffi dicti Loiß, Decani Magontini. Unde dantur VI libre de vino decime in Solczheim. 120v ¶ NOTA: SI FESTUM OMNIUM SANCTORUM ceciderit in diem sabathi, tunc commemoracio Animarum transfertur in feriam secundam proxime sequentem, sicuti factum fuit anno presenti 44, et Dominica servatur pro se et in eadem cantatur Missa de Assumpcione, et in Secundis Vesperis cantantur Vesperas mortuorum et feria secunda de Animabus ut supra. Nota: Si festum Omnium Sanctorum venerit in Dominicam, tunc post Sextas cantatur Asperges more solito, et Hebdomodarius aquam dabit. Dominica infra octavas omnia cantantur dominicaliter more solito, et ad Asperges habetur stacio sicuti in aliis Dominicis. 878 3 F EUSTACHII. Cantatur ferialiter, sed Missa cantatur sollemniter de eo. Unde dantur VI floreni ex parte Honorabilis Domini Orthonis de Frisenheim, olim Cantor Eclesie Magontine. Ornatus ad Missam erit rubeus. 877 Vor sic gestrichen: Prelatus. 878 Zwei Zeilen der ersten Hand später völlig gestrichen (nicht mehr lesbar). Textedition 198 4 G HIC AGITUR Commemoracio omnium fratrum vivorum Ecclesie nostre, Thuronensium, Sancti Albani et omnium benefactorum nostrorum. Unde dantur X maldra siliginis de granario Dominorum. Et cantatur Missa Sicut oculi. 5 A Nota: Sub octava Animarum cantatur Missa pro vivis et defunctis ex parte Domini Henrici Currificis. Unde IIII floreni super theolonio in Loinstein. 121r 6 B LEONHARDI CONFESSORIS. Ffestum Presencie et peragatur cum novem lectionibus. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Iste homo. Responsorium Dedit Dominus. Super Magnificat Antiphona Consurgens. Super Benedictus Antiphona Quasi oliva pullulans. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona Sancte Leonharde. In Missa addatur illa Collecta Omnipotens sempiterne Deus cui nunquam sine se. 879 Sequencia Hic sanctus. Cetera omnia de confessoribus. III floreni, panis magnus. Ornatus erit plavius. 7 8 C D HIC PERAGITUR OCTAVA OMNIUM SANCTORUM sollemniter sicut ipso die cum compulsacionibus et candelis. Hic intitulantur Socii. Hic in Primis Vesperis itur cum processione ad altare Omnium Sanctorum et cantatur Magnificat cum Antiphona Gaudent in celis. Unde datur una mensura vini ex parte Domini Hartmanni Meiden Vicarii. In Matutinis et Missa dantur XXV maldra siliginis de bonis ante civitatem ex parte Ebirhardi de Lapide, Cantoris Magontini. 9 E Octava Animarum sicut ipso die. Unde dantur VIII maldra siliginis et cantatur Antiphona O pie Deus. Unde I florenus. Nota: Sub decantacione Antiphone O pie Deus in die Animarum datur cuilibet persone presenti VI Heller ex parte Domini Ioannis Will,Vicarii Magontini, institutum anno 44. 121v F 10 MARTINI PAPE Nota: In octava Animarum finito prandio altare ornatur ornatu plavio preciosissimo Domini Alberti Archiepiscopi. ¶ NOTA: DIE CONVENIENTI AD PLACITUM Sacristarum vel sub pulsu Primarum parantur scamna tria per Sacristas in medio Chori circa ac retro pulpitum vulgariter Atzman nuncupatum, videlicet in latere Decani pro Scolasticis secundarum ecclesiarum, et in lateri Custodis pro Cantoribus earundem ecclesiarum, et tercium scamnum, quod est brevius, post tergum des Atzmans, et superponuntur XIIII pulvinaria et totidem cappe albe, rubee ac 879 Sic! Hinter se Abbreviatur nne. Gemeint ist offensichtlich die gleiche Oration wie fol. 20v (25. Januar), 114v (14. Oktober): … cui numquam sine spe. Vgl. PRG Nr. 155,1; vgl. auch fol. 128v, 129r. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 199 plavie pro singulis Prelatis in Primis Vesperis et in Missa tantum. Scolastici stabunt in latere Decani et Cantores ad latus Cantoris secundum senium, primo Sancti Petri, secundo Sancti Steffani, tercio Victoris, quarto Ad Gradus, quinto Crucis, sexto Ioannis, septimo Albani. 122r G 11 SANCTISSIMI MARTINI, EPISCOPI ET PATRONI. FESTUM MAXIMUM DUPLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI ET SENIORES AC POciores ad cantandum et legendum. Ad Primas Vesperas hora duodecima compulsatur Duppel Schreck. Interim sub pulsu Vesperarum Sacriste ambo disponunt cappe pro Dominis Capitularibus, quia est Festum Capparum. Item ponuntur XII cappe Sociorum pro Scolasticis et Cantoribus secundarum ecclesiarum ad tria scamna; nam hoc vesperi et cras omnes Prelati ecclesiarum astabunt Cantori, ut eo sollemnius et sine strepitu cantetur. Et in Primis Vesperis Prelati et Canonici Maiores de domo Martini cantabunt primam Antiphonam Adest veneranda. Interim sub primo psalmo ponuntur plures cappe retro altare pro Canonicis secundarum ecclesiarum ad cantandum tres antiphonas. Secundam Antiphonam Sanctus Martinus cantabunt Canonici Sancti Petri cum cappis et palliis, terciam Antiphonam O per omnia Sancti Steffani, quartam Antiphonam Domine Deus noster Sancti Victoris. Tunc fiunt primi novissimi, 880 videlicet Domini Maiores, et cantabunt Antiphonam O Martine. CAPPE PRELATORUM PRELATO SACERDOTI cappa plavia preciosissima Domini Reverendissimi Alberti. PREPOSITO cappa sua cum infula Marquardi de Stein Prepositi. DECANO cappa aurea Domini Archiepiscopi Hennebergks cum imagine Beate Virginis cum infula. CUSTODI, si adest, cappa alba argentea Domini Marchionis Brandeburgensis absque infula. SCHOLASTICO cappa aurea absque infula Domini Thome de Rineck, olim Custodis. 122v CANTORI cappa blavia longa cum magnis aureis floribus, item infula sua. INCENSUM Prelatus dans incensum primo Cantori, deinde Scolasticis et Cantoribus astantibus, quarto Domino Preposito ac Decano, et sic consequenter secundum ordinem. Nota, quod Domini Sancti Petri tenentur officiare Primum Completorium et inde habent refectiones valde pingues, id est die Mertens Saw. AD MATUTINAS Vocetur pulsu hora prima cum maioribus campanis, et ad Venite Maius ponuntur plavie cappe et rubee iuxta ordinem et consuetudinem Ecclesie hactenus observatam, et notandum, quod in Venite primum versum cantabunt Maiores Domini, secundum Domini Sancti Petri, tercium Domini Sancti Steffani, quartum Domini Sancti Victoris, quintum Domini Sancte Marie in Campis; et sic omnes simul cantabunt Gloria Patri. In Nocturno primum versum cantabunt duo Pueri Canonici, secundum Capellani Regis et Episcopi, tercium Domini Sancte Marie in Campis, quartum Domini Sancti Victoris, quintum Domini de Sancto Steffano, sextum item alii duo Domini Sancti Steffani et non primi, septimum Domini Sancti Petri, 880 Scherzhaftes Bibelzitat. Textedition 200 octavum alii duo Domini Sancti Petri, non primi, quia magna esset indecencia, quod hodie fieret in festo patroni, quod non fit in Ecclesia Mogontina die feriato, quod unus cantet duos versus, nonum versum Domini Maiores. PRO PRELATO cappa plavia, Succentori cum socio [duas] plavias. Ad Omeliam tunicam leviticam Rhe[ni comitis c]um gemmis. Ad Lectiones cappa plavia. 881 123r AD PRIMAS HORA SEXTA. Et dictis Sextis itur cum aqua benedicta. Omnibus Dominis stantibus cappatis Prelatus cantaturus Officium cum suis ministris egrediens sacristiam cum vexillis ac stabellariis cum Hebdomadario ad Chori medium, Cantor cum suis ministris cantat Asperges me Domine. Interim Prelatus aspergat altare et sedes superiores, ut moris est, postea Hebdomadarius inferiores; et sic fiat processio per circuitum singulis annis ad instar Dominice Vocem iocunditatis. Unde presentibus cuilibet mensura vini ex institucione Reverendissimi Domini Alberti, Archiepiscopi Magontini, anno XIIII in primo sui ingressus. 882 Nota: In Missa totus aureus ornatus plavius Reverendissimi Domini Alberti, et Sacrista utitur alba, stola, cappa plavia et dans incensum primo Cantori, deinde Scolasticis, Cantoribus secundarum ecclesiarum, postea Preposito ut moris. ¶ NOTA: IN MATUTINIS ET MISSA deservitur VI floreni, panis magnus, et datur Vinum Gracie. Ad Primas I libra. IN SECUNDIS VESPERIS Pulsatur hora prima. Prelato cappa plavia Domini Cantoris. Duo imponentes de Dominis nostris et duo intonantes. Decanus Ecclesie Magontine, omnes Canonici et Vicarii locantur ad latus Cantoris sinistrum, Decanus Sancti Steffani, omnes Domini et Vicarii sui ad latus dextrum, et imponens noster supremum habebit locum. Secundum Completorium cantant Domini Sancti Steffani. FINITIS SEDUNDIS VESPERIS Domini Maiores ibunt processionaliter ad Sanctum Ioannem cum duabus crucibus, candelis, stabellariis, una cum Succentore et socio in palliis plaviis atque Prelato cum Responsorio Vidi civitatem. Super Magnificat Antiphona O quam metuendus. Versiculus et Collecta de Dedicacione. Post hoc Sacrista recipiet cappam Prelati et Chorales duas cappas intonancium. 123v A 12 IN DEDICATIONE ECCLESIE SANCTI IOANNIS. ¶ NOTA, quod Maior Ecclesia tenetur interesse omnibus Horis. In Matutinis lectiones legant Canonici Sancti Ioannis; quartum, quintum et sextum Versum cantabunt Vicarii Maioris Ecclesie, septimum Versum Capellani Regis et Episcopi, octavum Canonici Maioris [Ecclesie] et interdum nullus eorum ibi comparet. Ideo Dominus Ioannes Kull, Vicarius Ecclesie Maioris, procuravit apud Cistam Presencie I libram, quam voluit dividi inter presentes in Secundo Nocturno et qui affuerint in processione finitis Matutinis in medio ecclesie ibidem, ubi stacio habetur, in Antiphona cantanda de Concepcione Beate Marie. Item in Secundis Vesperis in Suffragio de Concepcione Antiphona Quando concepta est. Unde I libra ex parte Domini Macharii Buchseck Canonici. ¶ NOTA: Missa sub Laudibus legitur more solito, hoc tamen notato, quod ad huc sit in altari Dominis nostris venientibus. 881 Textausfall durch Beschädigung der Handschrift. 882 Sic! Korrekt wäre in primo suo ingressu oder nach ma. Sprachgebrauch in primo sui ingressu. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 201 Hodie sub Summa Missa Sancti Ioannis Hebdomadarius noster legit Missam in Ecclesia nostra. ¶ ITEM SEPTEM DIEBUS SEQUENTIBUS FESTUM SANCTI Martini datur cuilibet presenti in Vesperis mensura vini ex parte Wentzonis Camberg, Vicarii Magontini, de theolonio Ernfels. 124r B 13 BRICCII EPISCOPI. 883 Habentur novem lectiones. Per omnia sicut de Confessoribus. Ornatus plavius. Succentor cappatus imponit Officium Misse propter octavas Martini. Unde panis magnus. NOTA, QUOD DOMINICA proxima post festum sancti Martini cantatur Missa sollemniter de Resurrexione Domini nostri Iesu Cristi ex parte Honorabilis Domini Rudolffi dicti Looß, Decani Magontini. Unde dantur VI libre de vino decime in Soltzheim. 124v 14 15 C D E 16 ¶ DOMINICA INFRA OCTAVAS MARTINI cantatur Missa de Resurrectione, in qua utimur ornatu albo, ad Asperges me plavio, et cantatur de sancto Martino preter Missam. ¶ NOTA: INFRA OCTAVAS sancti Martini cantatur Missa de Assumpcione Beate Marie Virginis ex parte Domini Casparis a Westhausen, Vicarii ac Sigilliferi Magontini. Unde dimidium quartale vini, et deservitur in Introitu, Sequencia Ave preclara et Agnus Dei. 125r G 18 OCTAVA SANCTI MARTINI. FESTUM MINUS duplex. Hic intitulantur Canonici Inferiores et Iuniores. Ornatus erit plavius antiquus cum magnis floribus et compulsatur Schreck. In Primis Vesperis et omnia alia sicut in ipso die excepto nono Responsorio, quod erit O quantus luctus. MATUTINE pulsantur post terciam horam, et non cantatur Maius Venite, sed more solito. Ideo non datur incensum sub Omelia neque sub Benedictus. ¶ NOTA: SI VENERIT IN DIEM DOMINICAM, TUNC Ebdomadarius dat aquam benedictam more solito indutus plavio ornatu. Nota: In Matutinis et Missa dantur XX maldra de decima in Odernheim et de granario Dominorum ex parte Conradi de Humel et Anselmi de Dirne, Canonici Magontini. IN SECUNDIS VESPERIS Laudes per totum super psalmos Dixit Dominus, Confitebor, Beatus, Laudate pueri, Laudate Dominum omnes gentes. Post primum Benedicamus Antiphona Gaude celum cum Versiculo et Collecta de sancta Elisabeth; et sic Vesperis Secundis dictis altare exuetur ornatu precioso et manet in ornatu feriali usque ad Adventum Domini. ¶ ITEM PRIMA DIE POST OCTAVAS SANCTI MARtini singulis annis usque ad Adventum Domini, ubi alias in Vesperis vinum non datur, dabitur ex post futuris temporibus singulis diebus cuilibet presenti in Vesperis a primo psalmo usque primum Benedicamus 883 Nach Martyrologium Romanum Britius, Schüler bzw. Gefährte des Hl. Martinus. Textedition 202 manenti mensura vini ex parte Venerabilis Domini Octonis Bach, Canonici Magontini et Scolastici Spirensis. 125v A 19 ELISABETH LANTGRAVIE. Ffestum Presencie, et habentur novem lectiones cum Historia propria. Ornatus erit simplex cottidianus et albus. In Secundis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Letare Germania ut in Primis Vesperis cum ceteris. Unde dantur XII maldra siliginis de quinquaginta duobus maldris cedentibus in Lidderbach. Item III floreni de centum florenis cedentibus in Pinguia emptis a Dominis Montis sancti Tisebodi ex parte Domini Bertholdi Soldeners de Fridbergk. ELISABETH, FILIA REGIS UNGARIE. Que cum esset Thuringie Lantgravio nupta, pietatis et humilitatis operibus insudavit, quantum licuit sub marito Ludowico. Sed lege soluta coniugii, reiectis ex toto regalibus et secularibus ornamentis renes fune precingens et pedibus nudis incedens, Domino militavit sub perfecto titulo paupertatis innumeris fulgens miraculis; beatam vitam beaciori fine concludens modo beatissima regnat in celis. 126r B 20 ¶ OBIIT CRISTIANUS, Archiepiscopus Magontinus. Unde XVI maldra et panis magnus, l quartale vini. 21 C FESTUM PRESENTACIONIS BEATE MARIE virginis. Festum semiduplex in choro ac foro. Hic compulsatur Schreck et intitulantur Socii, et cantatur per omnia sicut de Nativitate. Stabellarii adsunt in Vesperis, Missa et Secundis Vesperis. Ornatus albus Sociorum melior inter simplices. Altare manet in suo feriali ornatu ac vestitu. Unde dantur V floreni super empcione decime Weysenburgk ex parte Domini Richardi de Lapide, Canonici Magontini. Nota: Datur cuilibet l quartale vini presenti inn 884 Matutinis et Missa ex parte Honorabilis Domini Nicolai Sack, Vicarii Magontini. Hic statuit et ordinavit Dominus Nicolaus Sack, Vicarius Magontinus, quod de cetero fiat compulsacio et candelaria per medium Chori et altaris incensio ad instar aliarum festivitatum Beate Marie Virginis. Item datur ad Primas I libra ex parte supradicti Nicolai Sack. 126v D 22 CECILIE VIRGINIS. Hic habentur novem lectiones, ut sua Historia docet. Unde panis rubeus et dimidium quartale vini ex parte Venerabilis Domini Richardi de Lapide Superiori, olim Decani Magontini. Ornatus albus. Reliquie sancte Cecilie ponuntur ad altare et sub Agnus Dei portantur per Chorum, sicuti moris est. Sed palma deponitur precedentibus Scolaribus cum candelis, et Sacrista indutus cappa alba cum manutergio serico. 23 E CLEMENTIS PAPE. Qui sub Traiani Imperatoris persecucione in mare precipitatus martirio coronatur. Hic post beatum Petrum tercius ex eiusdem precepto octo annis gubernans 884 Sic! Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 203 Romanam ecclesiam. Hic habentur novem lectiones de uno martire in ornatu rubeo. Unde datur panis rubeus. 127r G 25 KATHERINE VIRGINIS ET MARTIRIS. Festum semiduplex. Quid sit cantandum et legendum, Breviarium docet. Et suffragabitur per octavam ipsius in Vesperis et in Matutinis de ipsa. Post primum Benedicamus itur ad Chorum Ferreum, ut moris est, cum crucibus et candelis et stabellariis cum Responsorio Surge virgo. In Choro Ferreo cantatur Magnificat. Antiphona Veni electa. Collecta de sancta Katherina. In reditu O Martine. Unde datur cuilibet presenti una mensura vini de meliori de CL florenis cedentes in Steinheim ex parte Domini Cristiani Gans, Vicarii Magontini. In Matutinis et Missa dantur IX libre XII solidi, panis rubeus ex parte Petri de Lapide et Volradi de Franckfordia. Ad Primas I libra ex parte Domini Adami Ysenkremer. Nota: Si cadit in Adventu 885 , itur in albis. ALEXANDRIE beate Katherine virginis. Que post multos agones et cruciatus, quos pro Cristi amore et fidei constantissima defensione pertulit, iussu Maxencii capitali sentencia punita est. Cuius sacratissimum corpus post capitis abscisionem angelorum obsequio deportatum in monte Sinai honorifice collocatum est. Ubi eciam multis refulgens miraculis salutare desudat oleum in salvificum et efficax remedium languidorum. 127v A 26 MERCURII MARTIRIS. Habentur novem lectiones. Panis rubeus, II libre. Ornatus sicut de martiribus rubeus. In die ad Missam portantur reliquie eius ad altare et secunda Prefacione cantata, tunc Sacrista deponit lanceam et monile vulgariter die Straußfeder, cappa indutus et mappa. Et Sacerdos dans pacem super reliquias. Deinde osculantur ministri, et ponuntur super duos kussinos super altare ad osculandum per Dominos et Vicarios secundum ordinem venientes de Choro ad altare sub Agnus Dei. Deinde reportantur ad locum suum. Unde datur cuilibet l mensuram vini presenti ex parte Domini Petri Nodthafft, Canonici Magontini. Ad Primas I libra ex parte Domini Cristophori de Gablentz, Cantoris Magontini. ¶ Nota, quod sabbato ante primam Dominicam Adventus Domini vel in ebdomada, si commode fieri non potest, cantatur Missa de Beata Virgine cum Collectis de sancto Ioanne Evangelista, de X milibus martirum, de sancto Georgio et de sancta Katherina. Anno sequenti erit Missa de sancto Ioanne Evangelista cum Collectis prescriptis. Unde X maldra siliginis ex parte Domini Ioannis de Treveri, Canonici Magontini. 128r B 27 BILHILDIS VIRGINIS, FUNDATRICIS MONASTERII VETERIS CELLE MOGUN- TINENSIS. Hic habentur novem lectiones de virginibus. ¶ ANNO DOMINI 1539 FESTUM DOMINICE RESURECCIONIS INSTITUTUM PER VENERABILEM DOMINUM CONRADUM A LIEBENSTEIN, Canonicum ac Scholasticum Ecclesie Magontine, futuris temporibus die congruo observandum singulis 885 Am Wortende ein Buchstabe (r) gestrichen. Textedition 204 annis ante festum sancte 886 Andree. Hic intitulantur Socii. In Primis Vesperis super psalmos Dixit Dominus, Confitebor, Beatus, Laudate pueri, In exitu Antiphone Alleluia. Capitulum Expurgate vetus. Responsorium Dum transisset. Hymnus Vita. Super Magnificat Antiphona Vespere autem sabathi. Collecta Deus qui nos resurrectionis Dominice. Ad Completorium super psalmos Antiphona Ite nunciate. Ymnus Ad cenam agni. Capitulum Iesus Cristus. Super Nunc Dimitis Antiphona Alleluia, Resurrexit. Preces observabuntur sicut in octava Pasche. In Secundis Vesperis psalmi feriales cum suis Alleluia. Super Magnificat Et respicientes. Cetera omnia ut in die Pasche. Unde quelibet persona habebit in Primis Vesperis, in Matutinis, Missa et Secundis Vesperis panem magnum et VI mensuras vini optimi ex institucione Domini Conradi a Liebenstein supramemorati. Nota: Ornatus erit albus Sociorum. Hic compulsatur Schreck cum campanis maioribus, et Presencia luminabit per medium Chori et altaris ad instar aliarum festivitatum Beate Marie. Stabellarii adsunt. 128v C 28 COMMEMORACIO BEATE MARIE VIRGINIS. Peragitur sabatho ante Adventum Domini sicut de Septuagesima per totum, et Socii intitulantur. Unde VI libre ex parte Domini Herbordi, Decani sancte Katherine in Oppenheim. ¶ Nota: Per totum Adventum datur panis rubeus de bonis in Soltzheim, in Rorheim, in Bubensheim et in Ervelden ex parte Domini Ulrici de Bickenbach, Cantoris Moguntini, et dicitur in Missa pro defunctis quotidie per Adventum Collecta Omnipotens sempiterne Deus cui numquam, quolibet in secunda Missa. ¶ NOTA: PER TOTUM ADVENTUM DOMINI similiter in Ieiunio in singulis Vesperis quelibet persona deservire potest unam mensuram vini vel sex Hallenses, ita quod in primo psalmo usque ad primum Benedicamus sit continue presens, nisi in Sacristia aliquis medio tempore vellet orare et ad primum Benedicamus revertentur ad Chorum, aut aliquis in negociis Ecclesie aut in aliis Presenciis consuetum est legitime occupatus, de C florenis in Pinguia, quos pie recordacionis Dominus Ioannes de Nassaw, Archiepiscopus Magontinus, donavit Ecclesie Magontine ex parte duarum vicariarum, quas sic instauravit. ¶ Et etiam de XV florenis in Benßheim cedentibus, qui tum sunt redimendi cum III C 887 florenis. 129r D 29 VIGILIA SANCTI ANDREE. Ad Missam de Vigilia ornatus antiquus rubeus, et Missale Hiemale datur ad Missam. Altare summum manet ferialiter. ADVENTUS DOMINI DOMINICA PRIMA. In Primis Vesperis omnia cantantur iuxta tenorem Registri Adventus. In Matutinis primum Responsorium Aspiciens a longe cantatur satis tractim. Sed post Gloria Patri Succentor incipit Responsorium ante Atzman pro repeticione. Aspergens aquam benedictam facit omnia more solito in rubeo ornatu et post reversionem in medio Chori dicit Versiculum Ostende nobis Domine misericordiam tuam. Hodie ad Missam et omnibus Dominicis diebus per Adventum nulla suffragia nisi de Beata Virgine vel de sanctis, 886 Sic! 887 = 300. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 205 si aliquis occurrit. Hodie et omnibus feriatis diebus per totum Adventum utimur ornatu rubeo cum rotis. Nota: Per Adventum habentur omni die due Misse exceptis Dominicis diebus. Nota: Per totum Adventum in Missa pro defunctis sumitur pro secunda Collecta Omnipotens sempiterne Deus cui numquam ex institucione Ulrici de Bickenbach. Nota, quod in Adventu diebus feriatis cantatur cauda in fine antiphonarum, et Preces minores ad Matutinas et Vesperas dicuntur ieniculando exceptis Vesperis, quando cantatur O. 129v E 30 ANDREE APOSTOLI. FESTUM MAGNUM DUPLEX, ET ITUR CUM SUPPELLICI- IS ADVENTU DOMINI NON OBSTANTE. Hic intitulantur Canonici et compulsatur Schreck. Cetera omnia ut in Breviario. ¶ NOTA, si ffestum beati Andree occurrerit cum Adventu Domini, quod ibidem Adventus Domini celebratur pro sua magnitudine, quia ipsa Dominica principalis et prima est inter omnes Dominicas. Et festum beati Andree postponitur in feriam secundam proximam celebrandum in choro et non in foro. In Primis Vesperis ornatus viridis Sociorum sicut Ioannis Baptiste. Post primum Benedicamus itur ad capellam sancti Andree cum Responsorio Homo Dei. Super Magnificat Antiphona Dilexit Andream cum Versiculo et Collecta de sancto Andrea. In reditu Responsorium Cives apostolorum cum Versiculo et Collecta de apostolis. Unde deservitur unam mensuram vini ex parte Heilmanni Baus, Vicarii Magontini, de duabus amis cedentibus in Hocheim. AD MATUTINAS Venite Maius non cantatur. Ideo non ponuntur cappe preciose, sed simplices, quia Socii cantant. Et non datur incensum sub Omelia neque sub Benedictus. Unde datur XX maldra de decima in Odernheim ex parte Domini Henrici de Limpergk, Prebendarii Magontini. Ad Primas I libra ex parte Magistri Hermanni Clein, Notarii Magontini. ¶ Nota: Si festum beati Andree cadit in diem sabathi, tunc Commemoracio Beate Marie Virginis peragatur feria quinta ante Adventum et tunc in Secundis Vesperis super psalmos de Dominica Antiphona Ecce tu pulchra es per totum. Super Magnificat Antiphona Salve regina. 130r DECEMBER 1 F NOTA: Quolibet die Dominico per Adventum Domini ad Primam I florenum auri ex parte Domini Cunemanni Weiler, Vicarii Magontini, de C florenis in Ernfels. ¶ NOTA: PER TOTUM ADVENTUM SINGULIS DIEBUS datur ad Primas I libra ex parte Domini Magistri Wigandi Rudolffi de Selgenstaidt, Vicarii ac olim Sacriste Magontini, anno 28 institutum. ROME SANCTORUM DIODORI PRESBITHERI ET FLAVIANI Diaconi, qui ambo monachicam vitam amplectentes, clare autem pro apostolicis dogmatibus laborantes. 888 Isti namque primi in duas partes choros psallencium dividentes ex successione Davidicam melodiam cantare docuerunt, et hoc in Antiochia primitus fieri cepit et dispersum ad termi- 888 Anakoluth, durch Einschub „Isti namque … laudantes Deum“ verursacht? Die Fortsetzung durch zweiten Relativsatz „Qui cum annis pluribus…“ würde dem Sprachgebrauch des Liber Ordinarius entsprechen. Textedition 206 nos tocius orbis usque pervenit. Isti divinos amatores ad sepulchra martirum provocantes vigilias celebrabant cum illis laudantes Deum. Qui cum aliis pluribus sub Celerino Prefecto martirii gloriam celebrarunt. 130v G 2 HIC AGITUR OCTAVA KATHERINE. Festum Presencie, et itur cum superpelliciis. In Primis Vesperis psalmi feriales. Cetera omnia sicut in die. Ad Primas Antiphona Scientes. Unde XII libre ex parte Siffridi de Runckel, Prepositi Magontini. Ornatus albus. 4 B BARBARE VIRGINIS ET MARTIRIS. FESTUM PRESENCIE. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Veni electa mea. Cetera omnia ut in Breviario. In Secundis Vesperis Antiphone de laudibus. Unde XX maldra ex parte Adeluolci, Scolastici Magontini. Beata Barbara sub Maximiano Imperatore passa. Hec post diram carceris maceracionem et nervorum cesionem ac lampadarum adustionem, mamillarum precisionem atque aliorum tormentorum cruciacionem ad extremum gladio data martirium consumavit. 5 C 131r D 6 NICOLAI EPISCOPI. FESTUM SEMIDUPLEX, et itur cum superpelliciis. Ornatus plavius sicut de confessoribus. Quid sit cantandum atque legendum, Breviarium docet. Nota: In Primis Vesperis itur ad sanctum Nicolaum more solito cum Responsorio Beatus Nicolaus. Super Magnificat Antiphona Pontifices. In reditu Antiphona O Martine. Unde II libre ex parte Venerabilis Domini Arnoldi de Ysenberg, Canonici Magontini. In Matutinis et Missa datur IIII libre XII solidi, panis magnus, ex parte Ebirhardi de Lapide, Senioris Canonici Magontini. Nota: Ipso die unus florenus cedens de pecunia in Pinguia ex parte Elisabeth Wilden de Gelnhusen. ¶ Nota: Episcopus puerorum habet suam sessionem apud summum altare versus chorum cum suis capellanis. Nota: Si festum sancti Nicolai in Dominicam Populus Sion cadit, postponitur in feriam secundam proximam, et octava Andree transponitur in quartam feriam sequentem. 131v E 7 OCTAVA SANCTI ANDREE. Ad Matutinas et alias horas sicut ipso die exceptis duobus primis Responsoriis, et incipitur ibi Oravit sanctus Andreas. Super Benedictus Antiphona Maximilla. In Secundis Vesperis cantatur sollemniter de Concepcione cum Suffragio de sancto Andrea Cum pervenisset. Unde VIII maldra in Superiori Wullenstadt ex parte Wernheri de Lewenstein Canonici, et itur in cappis. ¶ NOTA: ANNO XI servabatur octava Andree altera Concepcionis, et tunc post primum Benedicamus in Secundis Vesperis de Concepcione primum Suffragium de sancto An- Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 207 drea. Versiculus cum Antiphona Andreas Cristi famulus cum Versiculo et Collecta de octava Andree. Post hec Pociores ac Seniores Domini imponebant O Sapiencia semel hoc sero cum Versiculo et Collecta Dominicali. In Secundis Vesperis suffragabatur Antiphonam O Adonay Domine cum Versiculo et Collecta Dominicali. 132r F 8 CONCEPCIO SANCTE MARIE VIRGINIS. Ffestum maius duplex, et itur cum superpelliciis. Hic intitulantur Canonici et compulsatur Schreck. In die sancti Nicolai post Secundas Vesperas ornatur altare ornatu albo more solito mit zweien den minsten leisten, sed nihil ad latera. 889 Ad Vesperas ornatum argenteum Domini Ioannis Alberti Marchionis pro imponentibus Prelato Succentori 890 per totum ut in die Nativitatis Marie. Post primum Benedicamus itur ad Gradus cum vexillis albis, candelis, ut moris, cum Responsorio Tota pulchra es. In Choro vero ad Gradus Succentor incipit Antiphonam Alma Redemptoris. Versiculus Senciant cum Collecta de Concepcione. In reditu Antiphona O Crux. Versiculus Adoramus te Christe cum Collecta de Sancta Cruce. Unde dantur V floreni perpetui census empti super decima in Weissenburgk, ex parte Reverendi Patris ac Domini Ludwici de Helmstadt episcopi, olim Canonici Magontini. ¶ NOTA: IN PRIMIS COMPLETORIIS DATUR II libre ex parte Domini Luce de Ernbergk, Canonici Magontini. In die ad Matutinas hora tercia Venite Maius cum albis cappis et rubeis, ut moris est. Ad Lectiones cappa alba. Ad Omeliam dalmatica alba iuxta congruitatem. IN MISSA DOMINUS CANTOR IMPONIT OFFICIUM PROPTER VINUM GRACIE NOTA: IN MATUTINIS ET MISSA datur IX libre, panis magnus. Nota: Finitis Secundis Vesperis altare devestietur albo ornatu et manet in suo feriali. G A 9 10 132v ¶ NOTA, QUOD A DIE CONCEPTIONIS MARIE USQUE Nativitatis Domini Succentor tenetur intonare Himnum Conditor alme siderum ante Atzman et similiter Magnificat omni die, et manet ante pulpitum Atzman per totum Magnificat usque ad repeticionem Antiphone O, quando de tempore cantatur. Item ab ista die non dicuntur Preces Minores ad Vesperas ob reverenciam istarum antiphonarum, neque ad Completorium psalmum Miserere. 11 B DAMASII PAPE. Is enim Damasus Romane urbis episcopus laude dignus, vir mirabilis, semper ornatus dicere facereque pro apostolicis dogmatibus cuncta festinus, post Liberium gubernacula susceperat regni. Hic rogatu beati Ieronimi instituit dici in fine psalmorum Gloria Patri cum versu sequenti. ¶ IN OCTAVA SANCTE BARBARE CANTATUR Missa sollemniter de sancta Barbara. Ornatus albus communis, una cappa pro Succentore. Unde VI libre ex parte Domini Ioannis Hoffeward, Canonici Magontini. 889 Später durchstrichen? 890 Gemeint ist pro imponentibus, scilicet Prelato et Succentori. Textedition 208 12 C 133r D 13 LUCIE VIRGINIS. Omnia sicut de virginibus. Unde panis rubeus. APUT SIRACUSANAM Sicilie civitatem natale sancte Lucie virginis sub persecucione Diocleciani. Quam cum leones corrumpere iubente Paschasio vellent, nullatenus eam movere potuerunt, nec funibus additis nec boum paribus plurimis. Denique picem, resinam, fervens oleum illesa superavit, sed tandem gladio in viscera merso percussa est, nec tamen mortua, donec venientibus sacerdotibus communionem Dominici Corporis et Sanguinis accepit. 14 15 16 E F G IN FERIIS QUATUOR TEMPORUM POST LUCIE FERIA QUARTA legitur Prophecia per Iuniorem Vicarium indutum alba rubea. Cetera ut feria quarta post Exaltacionem Crucis. FERIA SEXTA cantatur Missa Fraternitatis pro salute vivorum in ornatu plavio pro peccatis antiquo. Succentor imponit Officium. Cetera omnia et sabatho sicut in sabatho post Exaltacionis Crucis. 17 18 19 20 A B C D 133v E 21 THOME APOSTOLI. Ffestum semiduplex. In Primis Vesperis super psalmos feriales Antiphona Dum steteritis. Capitulum et Collecta de Vigilia. Responsorium Cives apostolorum. Super Magnificat Antiphona O Thoma didime. Nota: Est festum Sociorum et itur in albis, et finitis Primis Vesperis itur cum processione ad capellam Thome et Dionisii cum Responsorio Cives. Super Magnificat Nisi digitos cum Versiculo et Collecta de sancto Thoma. Unde II libre ex institucione Domini Theoderici Zobell, Scolastici Magontini. In Matutinis et Missa III floreni, panis magnus, ex parte Domini Ioannis Coci. Ad Primas I libra ex parte Domini Theoderici Zobel. In Secundis Vesperis super Magnificat Antiphona O gloriose tactor vulnerum ex parte Venerabilis Domini Bertholdi de Henneberg, Decani Magontini. Ornatus viridis Sociorum. 22 23 F G ANNO DOMINI 1536 OBIIT VENERABILIS ET NOBILIS vir Dominus Lucas ab Erenbergk, Canonicus Magontinus, qui per testamentarios suos apud Cistam Presencie comparavit viginti libras Hallenses annue pensionis sic distribuendas: Hic in Anniversario V libras, in Septimo II libras, in Tricesimo II libras, et I libram pro candelis in diebus iam dictis et Animarum super sepulchrum ponendis. Item reliquas decem libras ordinaverunt testamentarii prefati in Primis Completoriis festorum Assumpcionis, Nativitatis, Concepcionis, Purificacionis et Visitacionis in quolibet dictorum completoriorum II libras deserviendas. Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 209 134r A 24 IN VIGILIA VIGILIE. VESPERAS 891 PULSANTUR FERIALIter. In primo et ultimo psalmo Domini sedent. In Primis Vesperis psalmi feriales cum suis antiphonis. Capitulum Propter Sion. Responsorium De illa. Versiculus per imponentes hebdomadales cantatur. Succentor imponit Himnum Conditor, unus scolaris Versiculum. Duo Prelati imponunt O Ierusalem, unus Scolaris Benedicamus Domino, nisi fuerit dies Dominica sive sabathi; tunc duo Scolares cantant Benedicamus Domino. Nota: Si Vigilia Vigilie venerit in diem sabathi, tunc omnia fiant per duas personas quasi sollemniter, et fit thurificacio. Nota: Si in diem Dominicam, nihilominus omnia fiunt, sicut moris est in Vigilia Vigilie, sed non datur incensum. IN VIGILIA NATIVITATIS DOMINI. Ad Matutinas psalmus Domine ne in furore tantum, et omnia cantantur ferialiter et non dicuntur Preces. Hodie habetur una Missa de Vigilia omnimodo ferialiter cum ornatu rubeo, quo huc usque usi sumus. Post Nonas fit sermo ad clerum, in quo deserviuntur II libre. Et sub sermone altare ornatur rubeo ornatu preciosissimo Domini Reverendissimi Alberti. 134v B 25 NATIVITAS DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI. FESTUM MAXIMUM DUPLEX ET SUSPENDIT PER SE. HIC INTITULANTUR CANONICI SENIORES, AD MISSAM ARCHIEPISCOPUS. Prime Vespere pulsantur hora quasi prima et compulsatur Duppel Schreck. Cantor stat ante Atzmann cum suis ministris. Ornatus erit rubeus preciosissimus cum gemmis ac lapidibus preciosis Domini Alberti Archiepiscopi. Cappe vel pallia Prelatorum portantur suo modo, ut supra in die sancti Martini vel Reliquiarum, precipue quando Dominus Reverendissimus est presens. Alie cappe Canonicorum portantur sub pulsu Vesperarum ad Chorum per Sacristas. Nota: Quando Archiepiscopus non est presens, tunc Prelati utuntur infulis more solito hoc modo, videlicet in Primis Vesperis sub primo psalmo usque in finem ipsius et in ultimo psalmo usque ad inchoacionem Magnificat, tunc deponuntur. Sed in Missa in Die sub Et in terra et sub Offertorio et non amplius. ¶ FINITIS PRIMIS VESPERIS post primum Benedicamus itur cum crucibus ad Ferreum Chorum cum Responsorio Sanctificamini. Super Magnificat O Ierusalem. Versiculus Constantes estote. Collecta de Vigilia Deus qui nos redempcionis. In reditu Responsorium Suscipe verbum. Versiculus Ave Maria. Collecta Deus qui de Beate Marie Virginis utero. Unde datur cuilibet unam mensuram vini non obstante alia prius fundata, ex parte Reverendissimi Domini Alberti, Archiepiscopi Magontini. AD MATUTINAS MATUTINE PULSANTUR HORA QUASI UNDECIMA. Pro Prelato incipienti cappa rubea preciosa Urielis vel Mauricii. Ad Venite ponuntur rubee cappe et albe alternatim. Succentori et socio duas rubeas ad Atzmann. Ad Lectiones rubea cappa mediocris. Ad Omeliam dalmatica aurea rubea antiqua [qua uti]mur in die Steffani. Eademque utimur ad omne[s Prop]hecias in die Nativitatis Domini ad omnes tres [M]issas. 892 891 Gemeint Vespere. Vgl. 134v (25. Dezember). 892 Textlücken auf dieser und auf den beiden folgenden Seiten durch Beschädigung der Handschrift. Textedition 210 ¶ NOTA: RESPONSORIO VERBUM CARO FACTUM [INCE]PTO portatur puerulus super Altare qui remanet [ibi] usque 135r Purificacionem Marie inclusive. Matutine continuantur usque ad Te Deum laudamus, statimque ultimo Responsorio cantato cantatur Prima Missa cum precioso rubeo ornatu aureo Hennebergk, et ministrantes deferunt libros cottidianos ad altare, et Primum 893 unus solus imponit Officium rubea cappa indutus. Hic non datur incensum neque servatur patena et Domini offerunt ad omnes tres Missas. EVANGELIUM LIBER GENERACIONIS IESU CHRISTI PRIMA MISSA FINITA DUO SOCII VOCIFERATI INDUti dalmaticis aureis viridis colore 894 cantant Evangelium Liber generacionis ad latus altaris Prelato manente in altari cum suis ministris usque in finem Evangelii. Tunc Succentor incipit Te Deum laudamus, et continuantur Matutine usque ad finem, et sub Benedictus datur incensum. Sub Te Deum laudamus Socius lecturus Missam sub Laudibus procedit ad Officium. NOTA: IN MATUTINIS ET PRIMA MISSA et in Summa Missa dantur X maldra siliginis de Dornheim, panis magnus, et l quartale vini ex parte Anshelmi de Dyrna, Canonici Magontini. FINITIS MATUTINIS PRELATUS CANTATURUS SECUNdam Missam in choro ferreo indutus cum suis ministris precioso ornatu albo Hennebergks progreditur cum libris argenteis deauratis e sacrario duobus Iuvenibus ministrantes portantes 895 duas candelas cum candelabris, processione precedente cum Antiphona Hec est dies ad Chorum Ferreum. Nota: Si Dominus Archiepiscopus fuerit [presens], tunc Sacrista disponit sedem suam in choro [ferreo. ¶] Nota: In processione eundo et rev[ertendo … et in Secun]da Missa deserviuntur X maldra [siliginis …] ¶ […]ia Missale, calicem […] dalmaticam auream […] Prophecia cantanda. 135v SECUNDA MISSA FINITA processionaliter revertuntur ad Chorum cum Responsorio Gaude Maria. His itaque finitis visitant Memoriam, in qua Prelatus dicit Versiculum Veritas de terra orta est. Respondent Et iustitia de celo prospexit, per totam octavam. PRIME PULSANTUR HORA SEXTA ET SI FUERIT DIES DOMINICA, DATUR ASPERGES SOLLEMniter ut in die sancti Martini cum vexillis, et cantaturus Officium progreditur cum suis ministris ad altare more solito sollemnissime in ornatu preciossissimo aureo cum gemmis et lapidibus Alberti, Archiepiscopi moderni, et Cantor stat cum suis. Nota: Sacrista dans incensum utitur alba stola et pallio rubeo. AD SECUNDAS VESPERAS HORA PRIMA COMPULSATUR SCHRECK Prelatus, imponentes et duo intonantes utuntur suis cappis, ut moris est, et Prelatus non concludit Collectam de Beata Virgine, sed statim Sacrista recipit cappam a Prelato portans ad sacristiam vel tradit Digniori Canonico non sacerdoti. Notandum, quod Domini Pociores non sacerdotes eligunt Episcopum, videlicet Diaconi et Subdiaconi. Hisque expeditis distri- 893 Im Text steht priman. 894 Statt coloris. 895 Sic! Der Liber Ordinarius der Mainzer Kathedrale (Text) 211 buuntur cappe, infule et candele, Canonico candela de dimidia libra, Vicario lumen, quod dicitur ein dreyling, et fit processio ad Ferreum Chorum cum crucibus et candelis, sicuti si alias haberetur processio. IESUS CHRISTUS FILIUS DEI in Bethlehem Iude nascitur anno Cesaris Augusti quadragesimo secundo ebdomada iuxta Danielis propheci[am se]xagesima sexta, olimpiade autem centesima n[onagesima] tercia. 136r C 26 STEFFANI PROTHOMARTIRIS. Ffestum magnum duplex. Hic intitulantur Canonici et compulsatur Schreck. Ad Matutinas non habetur Maius Venite, sed cantatur ante pulpitum Atzmann, neque Lectiones leguntur in cappa, neque datur incensum ad Omeliam vel ad Benedictus, quia est festum Sociorum quo ad Matutinas. Unde X maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Ludowici, Decani Magontini. Ad Primas I libra ex parte Conradi Zenner Vicarii. ¶ NOTA: MISSA, PRIME, TERCIE, SEXTE ET NONE cantantur in Choro Ferreo sollempniter per Canonicos et Dominos Prelatos. Cantatur cum rubeo ornatu aureo antiquo, quem Sacriste procurabunt illuc deferri. Iuvenes utuntur ornatu suo cotidiano. Sacrista hodie omnia necessaria et correquisita ad Officium spectancia ornamenta pro Dominis et Iuvenibus, item libros aureos et crucem pro Dominis in altari, ad benedictionem calicem cum corporali, item duas cappas rubeas, unam pro Succentore, alteram pro Sacrista dante incensum. Nota: Hodie iterum Domini offerunt. IN SECUNDIS VESPERIS Hora prima compulsatur Schreck, et dantur due rubee cappe meliores pro imponentibus, quia Vesperas 896 de sancto Steffano cantantur, pro Prelato una rubea preciosa, pro Succentore una. Hoc sero omnes Prelati, Canonici Capitulares et Vicarii sacerdotes eligunt Episcopum sicut heri, et itur ad Sanctum Ioannem. 136v December D 27 IOANNIS APOSTOLI ET EVANGELISTE. Ad Matutinas non habetur Maius Venite, sed simpliciter ante Atzman cantatur, et intitulantur Socii quo ad Matutinas. Ideo dantur cappe virides Sociorum. AMOR SANCTI IOANNIS Benedicetur per Sacristam sub vel post Matutinas ad placitum suum. 897 Ad Missam ornatus erit aureus samet viridis Domini Alberti, Archiepiscopi moderni. Hodie iterum Domini offerunt. Unde in Matutinis et Missa dantur X maldra siliginis de decima in Odernheim ex parte Ludowici, Decani Magontini. ¶ NOTA: ANNO DOMINI 1513 OBIIT Venerabilis Dominus Adolffus Raw de Holtzhausen Decanus. Qui dedit Presencie sexingentos florenos auri exclusis utensilibus in curia Oisterich adinventis ad 1 florenum auri taxatis, quibus super redditibus Presencie sunt empti XXXIII floreni auri. Unde dantur hic in Anniversario de V florenis dimidium quar- 896 Gemeint ist Vespere; siehe 134r. 897 Einfügung späterer Hand (am Rand): A Domino Presentiario datur ad sacristiam integrum quartale vini pro amore sancti Ioannis. Textedition 212 tale vini et de XXVIII florenis XX mensuras vini a Dominica Septuagesime inclusive usque Dominicam Quinquagesime exclusive, facit XIIII mensuras, et reliquas VI mensuras a Dominica Trinitatis in Primis Vesperis incipiendo per VI dies in Vesperis semper inter presentes distribuendas. Idem dedit curiam et ortum suum in Weysenawe; unde voluit, quod singulis annis in Septimo l quartale vini et similiter in Tricesimo l quartale vini detur presentibus. Idem dedit XX florenos auri, quibus emptus est unus florenus pro candelis super sepulchrum eius in Anniversario, Septimo et 30 898 et in die Animarum ponendis. 137r E 28 INNOCENTIUM. Scolares ac pueri cantant Primas Vesperas et per totum diem. Ebdomodarius leget Missam sub Laudibus hora septima ad placitum Sacriste vel hora sibi convenienti. Hebdomodarius leget Missam Summam in summo altari, et Domini deserviunt sub eadem Missa panem rubeum post compulsacionem et extensis cortinis. Si venerit in diem Dominicam, tunc pueri et eorum Sacerdos dant aquam benedictam et aspergent per circuitum. 137v F 29 THOME CANTUARIENSIS. Hic habentur novem lectiones cum propria Historia. Unde XVI maldra, panis magnus et l quartale vini ex parte Cristiani, Archiepiscopi Magontini. Ornatus erit rubeus dominicalis. 30 G Cantetur Primus Nocturnus de Nativitate Cristi et legetur Omelia Dominicalis et suffragatur in Matutinis de Translacione sancti Iacobi. Antiphona Estote fortes in bello. Unde panis magnus ex parte Hermanni de Cassele Vicarii. In Secundis Vesperis nihil de Dominica, sed de sancto Silvestro. 31 A SILVESTRI PAPE. Habentur tres lectiones. Ornatus erit plavius. Domini sedent in primo et ultimo psalmo, et non datur incensum, nisi fuerit dies Dominica. Mainzer Kapitelswappen LAUS DEO 898 = Tricesimo. D ANHANG I Faksimile des Liber Ordinarius Abb. 1: fol. 1r Anhang 214 II Abbildungen und Grundrisse des Mainzer Doms Abb. 2: Die älteste Mainzer Domansicht von 1518 (Holzschnittzeichnung aus Johann Stössel, Der Römische Kalender, gedruckt bei Jakob Köbel zu Oppenheim 1518, im Anhang: „Tafel der Königreiche, Fürsten und Herzogtümer“, Stadtarchiv Mainz) Anhang 215 Abb. 3: Stadtansicht von Mainz (Aus: Plan/ Prospekt von Mainz/ Klemens Kissel. - Mainz 1900, Teil des Maskopp’schen Planes der Stadtansicht von Mainz 1575, vorhanden im Stadtarchiv Mainz) Anhang 216 Abb. 4: Vermutlich ältester Grundriss des Doms (Plan de L’Eglise metropolitaine de Mayence. Handzeichnung von etwa 1724 mit eingezeichneten Buchstaben und Zahlen und Erklärung dieser an der Seite „Echelle pour le plan de 150 piès.“ Stark verkleinerte Fotografie von Karl Usinger, Architekt Mainz, in dessen Besitz das Original ist) Anhang 217 Abb. 5: Grundriss von 1747 (Kupferstich aus Gudenus, Codex diplomaticus, Bd. 2 von 1747) Anhang 218 III Lageplan der Mainzer Kirchen Abb. 6: Übersicht der Klöster und Kirchen in Mainz E REGISTER Die Angaben im Register beziehen sich wie folgt: Nach dem Stichwort werden zuerst die Seiten der Textedition angegeben, z. B.: Rex gloriose (Hymnus): 114v 116 v. Den Folio-Angaben schließen sich nach einem Semikolon die entsprechenden Seitenzahlen im Kommentar an; z. B. Beschneidung des Herrn: 1r; S. 32, S. 40. Mehrfachnennungen auf der gleichen Seite sind nur einmal aufgeführt. I Verzeichnis der liturgischen Initien 1. Invitatorien Adoremus 16r Alleluia. Regem confessorum 46r 46v 58r Alleluia. Regem martirum 59v 68v 69r Auctorem vite Christum laudare venite 84v Cristus apparuit 3v In confessione laudis 87r In Dorothee festo mente pura corde presto 15r Regem Cristum adoremus 9r Regem martirum 70r Regi Deo 54r Venite adoremus 74v 89r 2. Antiphonen A progenie 74v Adest veneranda 122r; S. 78 Advenisti desiderabilis 39v, S. 64 Alleluia 128r Alleluia, Resurrexit 128r Alma Redemptoris 5r 10r 26v 54r 60r 78v 81r 96r 105r 132r Amavit eum 58r Ambulans Iesus 99v Andreas Cristi famulus 131v Angelus Domini 92r Ante sex dies 27v; S. 49 Arguebat 101r Atleta Cristi 89r Ave gemma claritatis 15r Beata Agathes 13v Beato Egidio 102v Beatus Laurencius clamavit et dixit 94v Beatus vir 58r 74v Benedictus 14r 21v 87r Benedictus Dominus 25v 74v Celeste beneficium 88r Cena facta 33v; S. 56 Collegerunt 27r; S. 49 Consurgat quesumus 112r Consurgens 121r Consurgens diluculo 86r Convocatis Iesus 85r Cor mundum crea in me Deus 31r; S. 52 Cum audisset populus S. 49 Cum inducerent 11v Cum pervenisset 99v 131v Cum rex gloriae 38v 39v; S. 63, S. 64 Cum vidisset 111v 114r Cum vidisset Iesus 75r 116v Descendi in ortum 110v Dic nobis 82v Dic nobis quando 88r Dilecte mi 110v Register 220 Dilexit Andream 129v Dilexit Andream Dominus 99v Domine Deus noster 46v 122r; S. 78 Domine Dominus noster 9v Domine suscipe me 8v Dum ffabricator mundi 35r; S. 57 Dum steteritis 20r 88r 99r 109v 133v Ecce completa 12r Ecce ego Iohannes 109v 115v Ecce ego mitto 85r Ecce ego mitto vos 9r 88r Ecce Maria 11r Ecce tu pulchra es 129v Estote fortes in bello 137v Et respicientes 128r Euntes in mundum universum 85r Exaltavit 95r Exaltavit Dominus 86r Expleta oracione 89r Exultet in Domino 87r 95r 101r Felix Anna 88r Ffidelis servus 25v Filie Ierusalem 46r 50v 69r Gaude celum 54r 125r Gaude tellus 110r Gaudent in celis 69r 69v 74v 82v 110r 114r 119v 121r Gloria sanctissimi 100v Glorificamus te 10r Gloriosa sanctissimi 24v Gloriosi principes terre 80r Gregorius 24v Hec dies 83v Hec est dies 26r 135r Hec est dies quam fecit 26v Hec est vera fraternitas 111v Hic vir despiciens mundum 87r Hii sancti viri 110r Hii sunt qui venerunt 116v Illi autem profecti 85r In die ressurectionis 39v; S. 64 In ferventis olei 8v In lectulo meo 88r In plateis 92r Insignis martir Cristofferus 89r Iocundus homo 74v 89r 109r Ista est 98v Iste cognovit 58r 74v 89r 95r 100r Iste est de sublimibus 101r Iste homo 18r 25v 58r 74v 95r 121r Iste sanctus 74v Isti sunt duo olive 117v Isti sunt sancti 73v 82v 111v Isti sunt sancti qui pro Dei 116v Isti sunt viri sancti 20r 77r 82r 99r 117v Istorum 72v Istorum est enim regnum celorum 114v Ite nunciate 128r Iuravit 8v Iuravit Dominus 19v Iustum deduxit 46r 46v 58r 74v Iustus autem 58r Iustus germinabit 46r 58r Letamini in Domino 103v Letare Germania 125v Loquere 71v Magna vox laude 100r Magnificat sanctum suum 6v Magnificatus est 11r Magnificavit 74v 86v 100v Magnificemus Dominum 84v Mandatum novum do vobis S. 55 Martinus Abrahe 84r Martinus trium mortuorum 84r Maximilla 131v Mox ut vocem 99v Nigra sum 10r 110v Nisi digitos 133v O-Antiphonen 129r 132v; S. 38 O admirabile 3r 11r 35r; S. 57 O Adonay Domine 131r O Crux 55r 132r O Crux gloriosa 47r 78v 96r 106r 107v O gloriose tactor vulnerum 133v O gloriosum lumen 9r 77r 82r Verzeichnis der liturgischen Initien 221 O Ierusalem 134v; S. 38 O Martine 9v 11r 15r 81r 82v 84v 88r 92r 98v 100r 102v 110r 110v 112r 112v 114r 119v 122r 127r 131r; S. 78 O per omnia 122r O pie Deus 120r 121r O quam metuendus 123r O Sapiencia 131v O Thoma didime 133v O veneranda 72r 73v 82v 114r O virum ineffabilem 84r Omnes sancti 75r Omnipotens 72v 73v Omnipotens Deus 72v Ora pro nobis 9v 46v Orabat sanctus Benedictus 25v Ortus conclusus 110v Osanna 27v; S. 49 Pater sancte 25v Pontifices 131r Popule meus, quid feci tibi 34v; S. 57 Prudens 84v Pueri Hebreorum 27r; S. 50 Quando concepta est 123v Quasi oliva 6v 100r 102v 112v Quasi oliva pullulans 86r 121r Quem dicunt 19v Qui manet in me 53v Qui me confessus fuerit 74v Replevit sanctum suum 115v Revertere 110v Rex pacificus 11r Sacerdos Dei 46v Sacerdos Dei Martine aperti 46v Sacerdos et pontifex 86r 113r Salve regina 47r 104v 129v Sancte Leonharde 121r Sancti tui 68v Sanctum est 82v Sanctum est nomen 72v Sanctum est nomen tuum Domine 114v Sanctum est verum lumen 68v 73v 114r Sanctus Bonifacius 69v Sanctus Martinus 46v 122r; S. 78 Sanctus Martinus digne in memoriam 9v Sapienciam Sanctorum 69v Saulus autem intravit 9r Scientes 130v Serve Dei 102v Sie verteilen unter sich meine Kleider und werfen das Los um mein Gewand S. 55 Simon Bariona 19v Solve iubente 19v Stabunt iusti 69r Statuit illi 58r Suavissime 86v Sub tuam protectionem 10r Surge aquilo 110v Tecum principium 5v 12r Tota pulchra 96r Tota pulchra es 80r 106r Tria sunt munera 3r Veni desiderator bone 97r Veni electa 8r 127r Veni electa mea 6r 15r 84v 130v Veni Sancte Spiritus 57r 57v; S. 68, S. 69 Venite filii audite 30v 31r; S. 52 Vespere autem sabathi 128r Veterem hominem 5v Vidi aquam 39v 42v 56r; S. 65, S. 67 Vie viri sancti 6v Vir non modice 102v Virgam virtutis tue 69v 72r 73v Virgo prudentissima 110v Vobis datum est 16r Voce cordis 8r Voce cordis et oris 84v Ymnum cantate 12r 14r; S. 42 3. Psalmen Beatus 46v 125r 128r Beatus vir 9v Benedicam Domino 31r Confitebor 9v 46v 125r 128r Confitemini 38v; S. 63 Register 222 De profundis 44v 120r Dixit Dominus 5v 9v 11r 46v 99v 125r 128r Domine in virtute 46v Domine ne in 38v Domine ne in furore 134r Domine, quis habitabit 46v Domini est terra 46v In exitu 128r Laudate pueri 9v 46v 125r 128r Laudate pueri Dominum 57r Laudate Dominum omnes gentes 9v 46v 125r Miserere 21v 132v Miserere mei Deus 30v 31r Venite 15r 4. Responsorien Aspiciens a longe 129r Beata es virgo 98v 110v Beatus Nicolaus 131r Beatus vir 46v 58r Benedictus 83v Christus resurgens 40r; S. 65 Cives apostolorum 20r 99v 117v 129v 133v Cristi virgo 26v Cum iocunditate 51v Cum venisset 90r De illa 134r De ore prudentis 46v 58r De torrente 74v 100r 101r Dedit Dominus 121r Descendit 76r Deus eterne 91v Dum transisset 128r Dum transisset Sabbatum 39r; S. 63 Ecce advenit dominator Dominus 65r 65v Ecce quomodo moritur 36r; S. 59 Erit iustum 95r Exurge 51v Ffelix Magontinensis 69r Gaude Maria 6v 11r 135v Gaude Maria virgo 11v; S. 39 Gaudete 58r 69r Gaudete iusti 47r Gloria et honore 18r Hec est vera fraternitas 111v Hodie iubar 100r Homo Dei 99v 129v Homo quidam fecit cenam magnam 62v Illuminare 3r In columbe 5v Induit me Dominus 8r Inter natos 101r Inter natos mulierum 76r Iste est de sublimibus 113r Isti sunt agni novelli 53v Isti sunt sancti 69r 72v 73v 75r 76r 80r 82v 94v 101r 107v 110r 114r 114v 119v Ite in orbem 85r Iustum deduxit 6v 58r 95r 102v 112v Levita Laurencius 94v Lex veritatis 25v 86r Magnus Sanctus Paulus 9r Martinus Abrahe 46v 81r 83v Miles Cristi 89r O beatum virum 81r 84r O Crux 103v O Crux benedicta 47r O odoriferum lilium 6v O quantus luctus 125r Omnis pulchritudo 56r Ora pro nobis 9v 46v Oravit sanctus Andreas 131v Petre amas me 19v 77r 82r 92r Postquam impleti 11v Postulante 101r Verzeichnis der liturgischen Initien 223 Que est 110v Qui sunt hii 85r 88r 99r 109v Quomodo fiet istud 26r Regnum mundi 6r 15r 84v Rogamus 20v Salve Maria 10r Sanctificamini 134v; S. 38 Scapulis suis 21v Sedit angelus 40r; S. 65 Sepulto Domino 36r; S. 59 Sint lumbi 87r Stirps Iesse 78v 88v 108r Summe Trinitati 60r Surge Petre 92r Surge virgo 127r Suscipe verbum 134v; S. 39 Te sanctum Dominum 112r Tenebre 42r 70v; S. 67 Tota pulchra es 132r Tradiderunt 114r Tua sunt hec Criste opera 103v Verbum caro factum 134v; S. 39 Verbum caro factum est 12r Vere felicem 24v Vidi civitatem 123r Virtute multa 100v 115v Vobis datum est 16r Vox tonitrui 8v 58v 5. Kapitel Beatus homo 109v Beatus qui potuit 74v Benedictionem 9v Confitebor 6r 15r Corde creditur 85r 99v Dedit Dominus 6r 86r Dilectus 46v Dilectus Deo 25v Domine Deus 5v 84v Ecce sacerdos 9v Ego quasi vitis 10r Expectacio 101r Expurgate vetus 128r Ffratres nescitis 14r Hi sunt qui venerunt 75r Hortamur vos 21v Iesus Cristus 1 28r Iustum deduxit 18r 100r Iustus cor suum 89r Mulierem fortem 88v Non est inventus 58r Octavi 46r Omnis pontifex 24v Per manus apostolorum 117v Petrus apostolus 19v Petrus quidem servabatur 92r Populus gencium 11r Propter Sion 134r Quasi cedrus 110v Quasi stella matutina 100v Qui gloriatur 8r Qui timent Deum 8v Qui timet 58v Respondens 116v Respondens unus 72 v 110r 114v Salutat vos Lucas medicus 115v Saulus 9r Stabunt iusti 53v Transite ad me 10r 6. Hymnen Ad cenam agni 128r Ad sacrum 84r Ad sacrum cuius 9v Assis nobis in agone 9v Register 224 Ave maris stella 10r Conditor 134r Conditor alme siderum 132v; S. 20, S. 26, S. 38 Corde natus 5v Crux fidelis 35v; S. 28 Crux fidelis inter omnes 35r; S. 57 Deus tuorum militum 74v 89r 109r Diem festum 110r Doctor egregie 9r 77v Eterna Cristi munera 75r Ex more docti 21v Exultet 85r 109v Exultet celum 20r 115v Feno iacere 11r Fit porta Cristi 1 10v Gloria, laus et honor tibi sit 27v; S. 50 Hostis Herodes 5v Iam bone pastor 92r Iam bone sit Trinitati 19v Iesu corona 84v Iesu corona celsior 100v Iesu nostra redempcio 66r Inventor rutili 37r; S. 61 Iste confessor 6v 24v 25v 86r Lucis creator 14r Lucis festa 88r Martine confessor 9v O nimis felix 101r O Redemptor 32v; S. 54 Pangat mater 100r Rex gloriose 114v 116v Rex sanctorum 56v 57r 57v; S. 68 Salve festa dies 26v 39v 57v 60v; S. 65, S. 71 Tantum ergo Sacramentum 61v 62r 62v 64v; S. 72, S. 73 Te Deum Te Deum laudamus 14r 39r 135r Te lucis 60r; S. 71 Tellus ac ethra iubilet 33v; S. 21, S. 56 Ut queant laxis resonare fibris 75v Virgo singularis 10r Vita 128r Vita sanctorum 46r 46v 53v 7. Kollekten Adesto Domine 100r Concede misericors Deus 10r Concede nos famulos tuos 80r 81r 104v Concede quesumus 37v Concede quesumus, ut nos unigeniti 12r Da nobis quesumus omnipotens Deus viciorum 94v Deus a quo et Iudas 34v Deus cuius 37v Deus cuius dextra 82r Deus cuius misericordie 18r Deus qui 74v 84v Deus qui conspicis 9v 46v Deus qui de Beate Marie Virginis utero 12r 134v; S. 39 Deus qui ecclesiam 37v Deus qui in Abrahe 56v Deus qui in multitudinem 82r Deus qui mirabiliter 37v Deus qui multitudinem 77r Deus, qui nos 37v 56v Deus qui nos redempcionis 134v; S. 38 Deus qui nos resurrectionis Dominice 128r Deus qui salutis 11r Deus qui salutis eterne 6v Deus qui unigeniti 107v Verzeichnis der liturgischen Initien 225 Famulorum 96r 98v 110v Fidelium 120r Omnipotens sempiterne Deus cui numquam 20v 128v 129r Omnipotens sempiterne Deus cui numquam sine spe 114v 121r Omnipotens sempiterne Deus postulaciones nostras benignus exaudi 19r Perpetuis nos 76r Perpetuis nos Domine 101r Pietate tua 19r Presta quesumus 9v Sancti Spiritus 57v 8. Versikel A porta inferi 120r Adoramus 47r Adoramus te Christe 55r 107v 132r Adorate Dominum omnes angeli eius 112r Amavit eum Dominus 46v Ascendens Christus in altum 56r Ave Maria 60r 134v; S. 39 Ave Maria, gracia plena, Dominus tecum 26r Benedictus 11r Constantes estote 134v; S. 38 Constitues 77r 82r Deus in adiutorium meum intende 26r Deus iudicium tuum da 65v Dicant nunc Iudei 39v 40v; S. 65 Dispersit, dedit pauperibus 94v Domine, apud te est fons vite 40r 57v; S. 69 Ecce sacerdos 6v 19v 24v 58r Ecce sacerdos magnus 25v Elegit 26v Elegit eam 10r Emitte spiritum tuum 57v Emitte spiritum tuum et creabuntur 57v Exultent iusti 69v 119v Fuit homo 76r Fuit homo missus a Deo 101r Gavisi sunt 46r 46v 58r In omnem 77r 92r In omnem terram 82r Ipse liberavit me de laqueo venancium 21v Iusti 103v Iusti autem 69v 110r Notum fecit Dominus 12r Ora pro 74v Ora pro nobis 6v 9v 15r 81r Ostende nobis Domine misericordiam tuam 129r Post partum 10r 11v 12r 81r Post partum virgo 3r 11r 80r Preciosa in conspectu 82v Que prius nubila 115v Senciant 78v 98v 110v 132r Senciant omnes tuum levamen 96r Surrexit Dominus vere 42v Surrexit Dominus vere et apparuit Simoni Petro. Alleluia 39r; S. 64 Tu es Petrus 92r Venient 3r Veritas de terra orta est et iustitia de celo prospexit 135v; S. 39 Vespertina 14r 9. Homilien Attendite a fermento 72v Ego sum pastor bonus 68v Ego sum vitis vera 46r 69r 70r Facilius est camelum 25v Nemo lucernam accendit 18r Nisi granum 74v Register 226 Simile est regnum 54r Videns Iesus turbas 70r 70v 75r 114v Vos estis sall terre 100v 10. Evangelien Ante sex dies pasche (Joh 12,1 ff.) 33v; S. 48, S. 49 Ego sum vitis vera (Joh 15,1 ff.) 46v 54v 58r Liber generacionis Iesu Christi (Mt 1,1 ff.) 135r; S. 39 Passio Domini (34v; ) S. 57 11. Gebete Exorciso te ... 33r Quod ore sumpsimus, Domine 33r Respice quesumus 33r Verbum caro factum est 33r 12. Introitus Cantate 50r Circumdederunt 19r Domine ne longe 21r Esto mihi 16r 19r; S. 43 Exaudi 5v 54v 56r Invocavit 21r 21v Iudica 17r 21r 24v Letare Ierusalem 21r 23v Misericordia Domini 47v 49v 112v Oculi 21r Oculi mei semper ad Dominum 23v; S. 47 Os iusti 25v Protexisti 54v Protexisti me 46r Populus Sion 131r Quasimodogeniti 42v 46v Reminiscere 21r 23v Resurrexi 42v Rorate 54r Salve sancta parens 70v Salus populi 112v 118v Sicut oculi 120v 13. Sequenzen Ave preclara 4r 5r 6v 44r 50r 53v 54r 67r 70v 98v 108r 124v Dixit Dominus ex Basan 77v Ecce panis 64v 67v; S. 74 Hic sanctus 121r In omnem terram 115v Maiestati 73r 114v Sequencia de Ascensione 54r Superne matris 100v Verbum bonum 58v 14. Alleluia Post partum 54r Tu es Petrus 54v Tu es vas electionis 77v Vox exultacionis 114v 15. Tractus Attende 37v Attende celum 56v Verzeichnis der liturgischen Initien 227 Beatus vir 25v Cantemus 37v Domine audivi 34v; S. 57 Eripe me 34v; S. 57 Qui seminant 22v Sicut cervus 37v Vinea 37v Vinea facta 56v 16. Offertorien Confitebuntur 54v Veritas mea 25v 17. Communio Ego sum 54v 18. Perikopen Bar 3,9 ff. (Audi Israhel mandata) 56v; S. 68 Deut 31,22 ff. (Scripsit Moises) 37v 56v; S. 68 Ex 12,1 ff. (In diebus illis dixit Dominus ad Moysem) 34v; S. 57 Ex 14,24 ff. (Ffactum est in vigilia) 37v Ex 15,27-16,10 (27r; ) S. 49 Gen 22,1 ff. (Tentavit Deus Abraham) 56v; S. 68 Hos 6 (In tribulacione sua mane consurget) 34v; S. 57 Jes 4,1 ff. (Apprehendent septem mulieres) 37v 56v; S. 68 19. Improperien Agijos o Theos, Agijos Yschiros, Agijos Athanatos, eleyson imas 34v Quia eduxi te 34v; S. 57 Quid ultra 35r; S. 57 Sanctus Deus, sanctus fortis, sanctus et immortalis, miserere nobis 34v 20. Votivmessen De Beata Maria Virgine 10r 16v 17r 44r 54v 67r 70v 88r 108v 127v 128v - de Annunciacione 5r 54r - de Assumpcione 4r 6v 50r 53v 104v 120r 120v 124v De Apostolis 85r De Corpore Christi 64v 67v 70r 71v De Resurrectione 124v De Spiritu Sancto 101v De Trinitate 47v 49v 68r 70v 118r 118v Andere Messen: Missa Fraternitatis 22r 47v 59r 108v 118v 133r Missa pro defunctis (für Verstorbene) 17r 20v 22r 128v 129r Missa Os iusti 25v Missa Sicut oculi 120v 21. Sonstiges Adest, Venerabilis Pontifex, tempus acceptum 31r; S. 51 Agnus Dei, qui tollis peccata mundi (Fronleichnam) 62v 65r Asperges me Domine 11v 31r 57v 60v 96r 123r 124v; S. 67 Attendite 38r; S. 62 Ave liquor salutaris 33r Benedicamus Domino 31v 33r 134r Benedicamus Domino. Alleluia 40r Cinis es et in cinerem reverteris 17v; S. 45 De mutua visione (Suffragium) 88v Register 228 Ecce lignum Crucis 35r Ego sum lux mundi 62r 64r 66r; S. 72 Exsultet iam angelica turba celorum 37v; S. 61 Ipse me reprehendo et ago pententiam in favilla et cinere (Hiob 42,6) 17v; S. 45 Kyrie eleyson (paschale) 38r; S. 62 Laus tibi glorie rex eterne Domine 14r; S. 42 Qui salutem (Prefacio de Sancta Cruce) 107v Quem queritis 39r; S. 63 Requiescant in pace 120r Sitientes venite ad aquas 24r Surge qui dormis. Surge a mortuis, quia illuminabit te Cristus 31r; S. 52 Surrexit Dominus de sepulchro 39r 39v; S. 64 II Heilige (Feste und Gedenktage) (Schreibweise der Namen wie in LOM; in Klammern: geläufige Schreibweise) Abachum 7r Abilius 19v Achilleus 61r; S. 36 Adauctus 102r Adrianus (Hadrianus) 106v Affra 94r Agabus 16r Agapitus (Diakon, Märtyrer) 93v Agapitus (Märtyrer) 97v Agatha 13v Agathonica 48v Agnes 8r 9v; S. 32 Agricius 5v Albanus 74v 109v; S. 25 Almachius 1r Alexander (Bischof von Alexandria) 21r Alexander (Bischof von Konstantinopel) 100v Alexander (Märtyrer in Caesarea) 29v Alexander, s. Septem Fratres Allerheiligen, s. Omnium Sanctorum Allerseelen, s. Omnium Animarum Al(l)exius 85 v Ambrosius 46r Ammonius 28v Amos (Einsiedler, „Prophet“) 30r Ananias 9r Ananias (Märtyrer) 20v Anastasius 52r Andreas (Apostel) 104v 129r 129v 131r 131v - Translacio 99r Anicetus 49r Anna (Mutter Mariens) 88r; S. 81 Antheros (Anterus, Papst) 2r Anthonius (Mönchsvater) 5r 6v; S. 32 Apollinaris 87r Apostoli 85r Divisio Apostolorum 85r Appollonius 23v 49r Apronianus 12v Arbogastus 86r Asterius 23r Audifax 7r Augustinus 100v Aureus 73v 74r; S. 80 Avitus 13v Bachus 113v Barbara 130v 132v Barnabas 71r 71v 72r Bartholomeus 44r 99r; S. 35, S. 76 Basilides 72v Basilius 24v Benedicta 2v Benedictus 25v Bernhardus 98r 100v 112v Bilhildis 128r Heilige (Feste und Gedenktage) 229 Blasius 13r Bonifacius (Erzbischof von Mainz) 56r 59v 68v 69r-70r 70v 71r 71v 72r; S. 29, S. 69, S. 81 Briccius 124r Brigida (aus Schottland) 10v Calixtus (Papst, Märtyrer) 114v; S. 22 Candidus 24v Carolus Magnus (Deposicio, Aachen) 9v Carpus 48v Cassianus 93r Cecilia 126v; S. 81 Celerina 13r Celerinus 13r Celestinus 48r Celsus 72v Ciprianus 23v Ciriacus 25r 94r Cirillus 9v Cirinus (Cyrinus) 72v Clara 95r Claudianus 20v Clemens (Papst) 126v Cleophas 111r Cletus (Papst) 52r Columbanus (Bischof) 117r Cornelius (Centurio) 12v Cornelius (Papst, Märtyrer) 107v Cosmas 111v Crato 18v Crescencia 73v Crispinianus 117r Crispinus 117r Cristofferus 89r Cyprianus (Bischof von Karthago) 107v Damianus 111v Damas(i)us (Papst) 132v Decem Millia Martyrum 75r Diodorus 130r Dionisius (Märtyrer) 25r Dionisius (Bischof, Märtyrer) 114r; S. 25 Dioscorus 20v Domicilla (Domitilla) 59r Donatus 22v Dorothea 15r Dorotheus 106v Egesippus (Hegesippus) 48r Egidius (Aegidius) 102v; S. 17 Eleutherius 114r Elisabeth (von Thüringen) 125v - Translacio 54r Emerenciana 8v Epimachus 61r Erasmus (Bischof, Märtyrer) 57r 68v 69r Erhardus 4v Eufemia 108v Eufrosina (Euphrosyna) 59r Eusebius 95v Eustachius 120v Fabianus 7v Felicianus 71r Felicissimus 93v Felicitas 83 (s. Septem Fratres) Felix (Priester, Märtyrer, Rom) 6r 102r Felix (Märtyrer, Aquileia) 25r Felix (Märtyrer; s. Septem Fratres) 83r Felix (Papst, Märtyrer) 90r Flavianus 130r Fronto 117r Gallus 115r Geminianus 108v Georgius (Märtyrer) 50v Georgius: s. Gregorius (Priester) Gereon 114v Gervasius 74r Gildhardus 70v Gingolfus 66v Gordianus 61r Gorgonius 106v Gothardus 58r; S. 35 Gregorius (von Neocäsarea) 79r Gregorius (von Nyssa; deposicio) 24v Gregorius I. (d. Gr.) 24v Gregorius II. 16r Gregorius (Priester): falsch statt Georgius He...: s. auch E...; Hi...: s. auch I... Hermes (Märtyrer) 43r Hilarius (von Poitiers) 25r Deposicio 5v Register 230 Hilarius (Papst) 107r Hireneus (Irenaeus; Diakon) 28v Iacinctus (Hyacinthus) 107r Iacobus (Sohn des. Zebedaeus) 87v 88r; S. 23, S. 35 Iacobus („Herrenbruder“) 53v 54r; S. 25 Ianuarius 116r Ianuarius (s. Septem Fratres) 83r Ieronimus (Hieronymus) 112v Innocentes 2v 137r; S. 28, S. 32, S. 37, S. 40 Ioannes Baptista 75v 76r 78r; S. 25, S. 34, S. 80 - Concepcio 111r - Decollacio 101r 104v - Weihetag der Mainzer Johanneskirche 123v, S. 15 Ioannes (Apostel, Evangelist.) 2r 136v; S. 32, S. 40, S. 82 - ante Portam Latinam 58v Ioannes (Märtyrer, Nikomedia) 195v Ioannes (Märtyrer, Rom) 76v Ioannes Crisostomus 9v; S. 32 Iudas (Apostel) 117r 117v; S. 25, S. 35 Iuliana (Märtyrer) 18v Iulianus (Märtyrer) 21r Iulius I. (Papst) 48r Iustina (Märtyrer) 73v 74r; S. 80 Iustinus (Philosoph, Märtyrer) 48v Iustinus (Priester) 92v Katherina 15r 127r 130v Kilianus 82v; S. 18 Lampertus 109r Largus 25r Laurencius (Diakon, Märtyrer) 83v 97r 109v; S. 25, S. 35 Laurencius (Märtyrer, Afrika) 13r Leander 21r Leo I. (Papst) 48r Leo II. (Papst) 76v Leonhardus 121r Liborius 87r Longinus 25r Lucas (Evangelist) 115v Lucia (Märtyrer, Rom) 108v Lucia (Märtyrer, Syrakus) 133r; S. 38 Lucianus (Bischof, Märtyrer) 4v Lucianus (Priester, Märtyrer) 4v Lucius (Papst, Märtyrer) 23r Lucius (Märtyrer, Alexandria) 116r Lullus (Erzbischof von Mainz) 115r Macharius (Bischof, Jerusalem) 22r Magnus (Märtyrer) 97v 100r 109r Malchus (Märtyrer) 29v Marcellianus (Märtyrer) 74r Marcellinus (Papst, Märtyrer) 52r Marcellinus (Priester, Märtyrer) 68v Marcellus (Papst) 6r Marcellus (Märtyrer) 74r Marcialis (Märtyrer; s. Septem Fratres) 83r Marcus (Evangelist) 51r, S. 14, S. 70 Margaretha (Märtyrer) 84v Maria, Beata Virgo 10r 16v 47r 67r 70v 128v; S. 32 - Annunciacio 5r 25v 26r 26v 54r 83v 92v; S. 29, S. 34, S. 35 - Assumpcio 4r 6v 50r 53v 95v 96r 96v 98v 104v 124v 133v; S. 25, S. 30, S. 36 - Concepcio 131v 132r 132v 133v; S. 20, S. 25, S. 29, S. 34, S. 35, S. 36, S. 38 - Nativitas 106r 108r 133v; S. 25, S. 34, S. 38 - Presentacio 126r; S. 35, S. 36 - Purificacio 5v 10v 11r 11v 12r 12v 133v 135r; S. 18, S. 29, S. 41 - Visitacio 78v 83r 133v; S. 29, S. 34 Maria Magdalena 86v 90r - Conversio 22v; S. 25 Marinus 23r Marius (Märtyrer) 7r Martha (von Bethanien) 91r Martha (Märtyrer) 7r Martinus (Papst) 121v Martinus (Bischof; Patron des Mainzer Domes) 9v 46v 59r 71r 122r 122v 123r 123r 123v 124r 124v 125r 134v; S. 14, S. 24, S. 25, S. 26, S. 29, S. 32, S. 34, S. 36, S. 38, S. 59, S. 77, S. 79 - Translacio 81v 84r; S. 21 Matheus (Apostel) 109r 109v; S. 35 Mathias (Apostel) 19v 20r; S. 25, S. 35 Heilige (Feste und Gedenktage) 231 Mauri (360 Kölner Märtyrer der Thebischen. Legion) 115r Mauricius (Märtyrer) 44v 110r; S. 25, S. 81 Maximus 4r 48v Medardus 70v Mercurius (Märtyrer) 127v; S. 81 Michael Archangelus 112r 113r; S. 25, S. 34 Modestus 73v Nabor 72v Narcissus 118r Nasarius (Nazarius) 72v; S. 81 Nereus 61r Nicolaus (Bischof) 131r; S. 36, S. 37 Nicomedes 68v Omnium Animarum Fidelium (Allerseelen) 120r 120v 121r 121v 133r Omnium Sanctorum (Allerheiligen) 118v 119r 119v 120r 120v 121r Onesimus 18v Oswaldus 93r Pancracius 61r; S. 36 Panthaleon (Märtyrer) 90r Papias (Bischof, Märtyrer) 19v 20v Papiirius 48v Paulinus (Bischof) 102r Paulus (Apostel) 76v 77r 77v 82r; S. 30, S. 35, S. 79 - Conversio 9r; S. 32 Paulus (Einsiedler) 5r Paulus (Märtyrer) 76v Petronella (Petronilla) 68r Petrus (Apostel) 17v 54v 76v 77r 82r; S. 30, S. 32, S. 35, S. 79 - Cathedra Petri 19v; S. 32 - ad Vincula 92r Petrus (Märtyrer) 20v Petrus (Märtyrer in Nicomedia) 24v Petrus (Exorzist, Märtyrer) 68v Petrus (Dominikaner, Märtyrer) 52v Philippus (Apostel) 53v 54r Philippus (Märtyrer; s. Septem Fratres) 83r Policarpus (Bischof, Märtyrer) 9r Poncius 23v Praxedis 86r Primus (Märtyrer) 71r Prisca 7r Priscillianus (Märtyrer) 2v Priscus (Bischof, Märtyrer) 2v Priscus (Märtyrer in Caesarea) 29v Protasius 74r Protus 107r Ptolemeus 117r Quadraginta Milites (Märtyrer von Sebaste) 24v Quintinus 119r Quirion 24v Regina 105v Remigius 5v 113r Romanus (Märtyrer) 22r Rusticus 114r Schmaragdus (sic! ) 25r Scholastica 15v Sabine 63r Sebastianus 7v Secundina 6r Septem Fratres (Märtyrer; Söhne der hl. Felicitas: Ianuarius, Felix, Philippus, Silvanus, Alexander, Vitalis, Marcialis) 83r Serapion (Bischof) 20v Serapion (Lektor) 28v Sergius (Papst) 106v Sergius (Märtyrer) 113v Servacius 66v Severinus 4v Severinus (Bischof von Köln) 117r Severus 116v Silvanus (Märtyrer; s. Septem Fratres) 83r Silvester (Papst) 137v Simeon (Bischof, Märtyrer) 18v Simon (Apostel) 117r 117v; S. 25, S. 35 Simplicius (Papst) 22v Sixtus I. (Papst, Märtyrer) 46v Sixtus II. (Papst, Märtyrer) 93v; S. 81 Sixtus III. (Papst) 29v Steffanus Prothomartir 1v 134v 136r; S. 32, S. 40, S. 80 - Invencio 92v 93r Steffanus (Papst, Märtyrer) 92r; S. 16 Register 232 Suithbertus 22v Tecla (Thecla) 110v; S. 25 Thelesphorus (Papst, Märtyrer) 3r Theodora (Märtyrer) 43r Theodora 59r Theophilus 15r Thimotheus 8v; S. 32 Thomas (Apostel) 133v Thomas Canthuarensis 3v 4v 137v Tiburtius (Märtyrer) 48v Tiburtius (Märtyrer) 95r Titus 2v Undecim Milia Virginum (11 000 Jungfrauen) 116v Unschuldige Kinder: s. Innocentis Urbanus (Papst, Märtyrer) 67v Ursacius 97r Valentinus (Bischof [sic! ], Märtyrer 18r 18v Valerianus 48v Victor (Papst, Märtyrer) 72v 73r Victor (Soldat, Märtyrer) 59v Victor (von Xanten) 114v Vincencius (Märtyrer) 8r Vitalis (Märtyrer) 52v Vitalis (Märtyrer; s. Septem Fratres) 83r Vitus (Märtyrer) 73v Wenzelaus (Herzog, Märtyrer) 111v Wipertus 95r Zacharias (Papst) 25r Reliquien (an Fronleichnam und Kirchweih ausgestellt) Adelbertus 63v; S. 74 Agalisa 63r; S. 74 Agnes 63r, S. 74 Affra 80v; S. 76 Anna 63v 80v; S. 74, S. 76, S. 81 Aureus 63v 80v; S. 74, S. 76, S. 80 Beda 63v; S. 74 Benedictus 63v; S. 74 Bilhildis 63v; S. 74 Bonifacius 80v; S. 76, S. 81 Cecilia 63r 63v; S. 74, S. 81 Crisogonus 63v; S. 74 Decencius 63v; S. 74 Elisabeth 63r; S. 74 Erasmus 63v; S. 74 Georgius 63v; S. 74 Innocentes 63r; S. 74 Ioannes Baptista 63r 63v 80v; S. 74, S. 76 Iustina 80v; S. 76, S. 80 Lazarus 63r; S. 74 Lucia 63r; S. 74 Margareta 80v; S. 76 Martha 63r 63v 80v; S. 74, S. 76 Martinus 63v; S. 74, S. 76 Mercurius 63v; S. 74, S. 81 Modestus 63v; S. 74 Nasarius 80v; S. 76, S. 81 Quirion 63r Sabina 63r; S. 74 Ursula 63v; S. 74 Vitus 63v; S. 74 III Personen (Domherren und Stifter) Adalbert von Saarbrücken (Bischof) S. 17 Adeluolcus, Scolasticus 130v Albertus, Cardinalis et Legatus natus, Archiepiscopus Magontinus et Magdeburgensis, Princeps Elector, … Marchio Brandenburgensis 22v 39v 43v 61v 62v 63r 69v 75v 76r 80v 103r 103v 104r 110r 121v 122r 123r 134r 134v 135v 136v; S. 1, S. 3, S. 9, S. 19, S. 24, S. 31, S. 34, S. 38, S. 39, S. 52, S. 59, S. 72, S. 73, S. 76, S. 77. S. 78 de Argentina, Ioannes, Magister, Vicarius 102v Arnoldus, Magister, Scolasticus 100r Arnoldus, Plebanus in Geysenheim 68v Arnoldus, Plebanus in Heysensheim 72r 74r Personen (Domherren und Stifter) 233 Bach, Octo, Canonicus Magontinus et Scolasticus Spirensis 125r de Bach, Otto, Canonicus 5v Bardo (Bischof) S. 14, S. 15 Baus, Heilmannus, Vicarius 99v 129v Baußge, Heilmannus, Vicarius 104v de Bicken, Wol(lf)fgangus, Canonicus ac Generalis Vicarius 43r 74v de Bickenbach, Ulricus, Cantor 128v 129r Bidenfelt/ de Bittenfelt, Siffridus, Canonicus 8r 74v Bidenkap, Sifridus, Vicarius S. Magni 100r de Biedenfelt, Hartmannus, Canonicus 54v de Bolandia, Ioannes, Vicarius 99v de Breidenbach, Bernhardus, Decanus 66v de Brei(d)thar(d)t, Emicho, Vicarius 50r 95v 113v Bruman, Henricus, Vicarius et organista 45v de Bruneck, Andreas, Prepositus (quondam) 4r 6v 43v 50r 53v 72r 98v; S. 22 Bruno, Ebirhardus, Vicarius 119v Buchseck, Macharius, Canonicus 123v Bun(e), Leo, Vicarius 1r 3r 86v 112r 112v Camberg, Wentzo, Vicarius 123v de Cassele, Hermannus, Vicarius 137v Clein, Hermannus, Magister, Notarius 129v Cocus, Ioannes, Vicarius 20r 67v 69v 92r 109v 133v Cloderer, Gerlacus, Vicarius 18v 20r Cristianus, Archiepiscopus 98r 126r 137v de Cronbergk/ Cronenbergk, Eberbinus/ Eberwinus, Scolasticus, 40r 55v 109r de Cronbergk, Simon, Scolasticus 45v Currifex, Henricus 88v 120v de Dirne/ Dyrna, Ans(h)elmus, Canonicus 125v 135r de Dunen, Conradus, Archiepiscopus 71v Ders, Wolpertus, Scolasticus 20r Eberhardus, Prepositus Fuldensis, Canonicus 60r 69v Eckardus, Apothecarius 68r Emerch(i)o/ Emmericho Miles, Magister Coquine 53v 86v 99r 109v 113r 119v; S. 28 Emicho Miles 40r von Eppstein, Siegfried III., Erzbischof S. 75 Erbach, Archiepiscopus [= Dietrich von Erbach] 119v Erckenbaldus, Archiepiscopus 95r de Er(e)nbergk, Gerhardus, Scolasticus 96v 98v 105r de Erenbergk, Ioannes, olim Decanus 80r ab/ de Er(e)nbergk, Lucas, Canonicus 78v 96r 106r 132r 133v Faber (dictus), Vicarius 56r de Falckenberg, Otto, Cantor 114v Fest (dictus), Dilemannus, Vicarius 92r Flachs, Conradus, Vicarius 94v de Ffranckenstein, Eckengerus, Canonicus 10r de Franckfurdt/ Franckfordia, Volradus 84v 127r Ffridberg, Conradus, Vicarius 47r74r de Frisenheim, Ortho, (olim) Cantor 120v Fulda, Henricus, Vicarius 15r 47r109r a/ de Gablencz/ Gablentz, Cristofferus/ Cristopherus/ Christophorus), Doctor Canonicus, Cantor, Magister Fabrice 8r 9r 9v 49r 53v 75r 91r 94r 107v 117v 127v Gans, Cristianus, Vicarius 127r de Gemmingen, Oriel/ Uriel, Archiepiscopus 14v 119v 134v; S. 9, S. 30, S. 31, S. 39 Goizsolffus (Weinbergsbesitzer in Rudenßheim) 87v Grauckenstein/ Grawckenstein, Rudolffus/ Rudolphus, Vicarius 72v 117v Graw de Babenhusen, Ioannes, Vicarius 20r Greiffeclawe/ Greiffenclaw, Henricus, Decanus 54r 88v Gussel/ Iussel; Nicolaus, Prepositus S. Mauricii, Vicarius 52r 110r Hebenstreit/ Hebenstreyt, Andreas, Vicarius 94v 120r Helling, Hermannus, Vicarius 83v 92v de Hatstein, Gotfridus, Canonicus 106r de Ha(d)tstein, Ioannes, Canonicus et Magister Ffabrice 98r Register 234 de Helmstadt, Ludwicus, episcopus, olim Canonicus 132r de Helmstadt, Rabanus, Canonicus 67r de Hennebergk, Bertholdus, Archiepiscopus 7r 11v 12r 96v 103v 122r 135r; S. 19, S. 78 de Henneberg, Bertholdus, Decanus 133v de Hennebergk, Bertholdus, Episcopus Spirensis 90r Herbordus, Decanus S. Katherine in Oppenheim 128v Herdarius, Cuno, Canonicus 86v de Herstein, Nicolaus, Vicarius et Sacrista 18r Hertelin, Henricus, Decanus S. Mauricii, Vicarius 19r Hertwicus, Vicarius 107v von Heusenstamm, Christian, Erzbischof S. 3 von Heusenstamm, Sebastian, Erzbischof S. 3, S. 9 de Hexheim, Wentzo, Vicarius 114v Hoffeward, Ioannes, Canonicus 132v (de) Humel(l)/ dictus Hum(m)el(l), Conradus, Canonicus S. M. ad Gradus 58v 72v 81v 88r 108r 125r Hunibertus, civis Magontinus 62r Iacobus, Scolasticus S. Marie ad Gradus 84r Ioannes Albertus, Marchio de Brandenburg, Custos 11r 11v 26r 26v 103r 106r 122r 132r; S. 38 Iudas (dictus), Iacobus, Canonicus 4v 97r Iussel: s. Gussel Juncker, Johann Heinrich S. 1 Knebel, Theodericus, Canonicus 83v Kull, Ioannes, Vicarius 123v Kunegundis (Ehefrau des Krämers Eckardus) 68r Laiß/ (dictus) Loiß/ Loß/ Looß, Rudolffus/ Rudolphus, Decanus 49v 101v 120r 124r Lamp, Michael 10v Lamperter, Ffridericus 89r Lapicida, Ioannes, Magister 20r de Lapide, Eberhardus (Ebirhardus), Cantor 8v 110v 114r 121r de Lapide, Ebirhardus, Senior Canonicus 131r de Lapide, Petrus, Vicarius 119v 127r de Lapide, Richardus, Canonicus 126r de Lapide Superiori, Richardus, Decanus (olim) 126v de Levenstein/ Lewenstein/ Lebenstein, Fredericus/ Ffridericus, Canonicus Iubilarius 19r 26r 78v 120r de Lewenstein, Wernherus, Canonicus 131v a Liebenstein, Conradus, Canonicus ac Scholasticus 128r de Liebenstein, Rabanus, Canonicus Iubilarius 53r 73r de Limpergk/ Limpurgk, Henricus, Prebendarius 100v 106r 129v Linck, Caspar, Vicarius 20r de Lindaw, Ioannes, Canonicus 5r 54r 84v Loiß/ Loß/ Looß (dictus): s. Laiß Ludowicus, Decanus 92v 136r 136v Lupus de Geisenheim, Conradus, Vicarius 91r de Lutra, Ioannes, Magister, Vicarius et Predicator 20r 111r 115r; S. 28 de Mara, Henricus, Vicarius 85v Monch/ Munch de Rosenbergk, Ioannes, Canonicus Iubilarius, 54v 102v Meiden, Hartmannus, Decanus S. Victoris, Vicarius 88r 121r Meidenbach, Nicolaus, Vicarius 84v Mengus, Nicolaus, Vicarius 96v de Morle, Henricus, Canonicus 108r de Nassaw, Ioannes, Archipiscopus 128v; S. 17 No(d)thafft, Petrus, Canonicus 112r Peffer, Geor(g)ius, Vicarius 76v 87v 94v 99r 117r Pfingstingen, Mathias, olim Vicarius 102v Pfoidt, Ioannes, Vicarius 7r Personen (Domherren und Stifter) 235 Pincerna, Conradus 9v Pinschonis, Gwilhelmus, Prepositus 113v de Praumheim, Dammo, Scolasticus 2r de Praumheim, Henricus, Canonicus 109v Prawheim, Henricus 110v Probst de Benßheim, Conradus, Decanus B. M. V. ad Gradus, olim Vicarius 77r; S. 79 Quad(e), Ioannes, Canonicus 13v 15v 67v 89r 109r Raw (de Holtzhausen), Adolffus, Decanus 1v 136v Raw, Conradus, Cantor 25r 104v Raw, Conradus, Iunior Canonicus 54r 118v Reck, Ioannes, Vicarius 67v 106r R(h)eni Comes, Episcopus [= Konrad III.] 57r 62r 119v 122v de Ri(e)neck, Thomas, (olim) Custos 103r 122r; S. 78 de Rodenstein, Ioannes, Canonicus 10r Roseler, Philippus, Vicarius 71r de Rudeßheim, Otto, Decanus 19v 87v 117v de Runckel, Siffridus, Prepositus 130v Ruplin, Ioannes, Vicarius 99r Sack (dictus), Ioannes, Vicarius 119v Sack, Nicolaus, Vicarius 81r 81v 110v 114r 126r Scheffer, Bartholomeus, Capellanus Regis, Prebendarius 102v Schlotheim, Bertholdus, Magister, Vicarius 16v de Schonberg, Henricus, Cantor et Canonicus 70v de Schoneck, Emerchio, Canonicus 112r de Schoneck, Henricus, Canonicus 76r Schwarczberg, Petrus, Canonicus 20r de Selgenstaidt, Wigandus Rudolffus, Vicarius ac olim Sacrista 130r de Sobernheim, Petrus 67v Soldener de Fridbergk, Bertholdus 125v in Solms, Comes, Rupertus, Custos 5r Spall, Conradus, Vicarius 99r Specht de Bubenheim, Ioannes, Canonicus 53r Sprendelingen, Ioannes, Cantor S. Steffani, Vicarius 93r Stecher, Henricus, Senior Vicarius, 45v de Stein, Marquard (Prepositus) 122r; S. 78 Steinheier/ Steinheuer/ Steinhewer, Henricus, Vicarius 40r 67v 69v Steinhewl, Henricus, Vicarius 55v de Stockheim, Adolffus/ Adolphus, (Senior) Canonicus 6v 21r 71r 72r 105r 115v Stump de Eberbach, Ioannes, Plebanus Chori Ferrei 101r; S. 26 Suebir, Ioannes, Vicarius 91r Tector/ Textor de Ho(i)ngen, Petrus, Vicarius 69r 76v Tector de Hirstein, Nicolaus,Vicarius 106r Thomas von Aquin S. 71 de Treveri, Ioannes, Decanus ecl. S. Severi Erffordensis, Canonicus 19r 85r 116v 118r 127v; S. 59 Truchses de Bommersffelden, Laurencius, Decanus 94v Truchses de Bomersfelden, Martinus, Canonicus 94v 102v Uriel, Erzbischof: s. Gemmingen de Udenheim, Petrus, Scolasticus 112v 113r de Vach, Henricus, Canonicus 73v 111v Wacker, Georius, Canonicus S. Steffani, Vicarius 52v 82v 86v de Waldecken, Conradus 88v 92r de Weiler, Cunemannus, Vicarius 82r 130r Weise, Ioannes, Decanus 96r 119v Weiß, Ioannes, Scolasticus, 40r Welcker, Petrus, Vicarius 20r Wentz, Nicolaus, Vicarius 111r 113r Wernherus, Archiepiscopus 76r 77v 78r 85r 87r 96r 98v 101r a Westhausen, Caspar, Vicarius ac Sigillifer 124v Wilden de Gelnhusen, Elisabeth 131r Will, Johannes, Vicarius 120r 121r Willigis Erzbischof S. 14 Register 236 Winternheim, Nicolaus, Vicarius et Sacrista, 8r Wurczburgk, Ioannes, Magister 84v de Ygestadt, Emmerhio, Cantor S. M. ad Gradus 20v; S. 29 de Ypelburn, Eberhardus, Decanus 83r de Ysenberg, Arnoldus, Canonicus 131r Ysenkremer, Adamus 127r Zarge (dictus), Herwicus 96r Zenner, Conradus, Vicarius 76r 136r Zenner, Ioannes (iunior) 10v Zob(b)el(l), Theodericus, Scolasticus 11r 19r 26r 74v 88r 133v Zugksack, Conradus, Vicarius 94v IV Orte Dieses Verzeichnis enthält a) Orte, an denen liturgische Feiern des Domstiftes stattfinden b) Orte, an denen das Domstift Besitzungen hat c) Orte, die Bestandteil von Personennamen sind (kursiv; vgl. Register III) Algesheim (Gau) 19r Annaberg S. 72 Argentina: s. de Argentina, Ioannes Aspessum 5r Babenhusen: s. Graw de Babenhusen, Ioannes Benßheim: 128v; s. Probst de Benßheim, Conradus Bergstadt/ Birgstadt 69v 70r 71r 72r Bickenbach: s. de Bickenbach, Ulricus Bidenfelt/ Bittenfelt: s. Bidenfelt/ de Bittenfelt, Siffridus Biedenfelt: s. de Biedenfelt, Hartmannus Bingen: s. Pinguia Bischoff(s)heim super Magonciam 21r 40r 53v; S. 29 Bolandia: s. de Bolandia, Ioannes Bom(m)ersf(f)elden: s. Truchses de Bommersffelden, Laurencius; Truchses, de Bomersfelden, Martinus Bottendail: s. Lorch Breidenbach: s. de Breidenbach, Bernhardus Brei(d)thar(d)t: s. de Brei(d)thar(d)t, Emicho Bruneck: s. (de) Bruneck, Andreas Bubenheim: s. Specht de Bubenheim, Ioannes Bubensheim 128 Camberg: s. Camberg, Wentzo Cassel: s. de Cassele, Hermannus Cronbergk: s. de Cronbergk, Eberbinus; de Cronbergk, Simon Dalnheim 4v Dippach 102v Dirne/ Dyrna: s. de Dirne/ Dyrna, Ans(h) elmus Disibodenberg: s. Mons S. Tisibodi Dornheim 90r 135r Drechtingeshusen 85v Dunen: s. de Dunen, Conradus Eberbach: s. Stump de Eberbach, Ioannes Eltevill: 89r Erbach: s. Erbach, Archiepiscopus (= Dietrich v. Erbach) Er(e)nbergk: s. de Er(e)nbergk, Gerhardus; de Erenbergk, Ioannes; a/ de Er(e) nbergk, Lucas Erfurt S. 72 Ernfel(ß)s, theolonium 91r 123v 130r Ervelden 128v Falckenbergk: s. de Falckenbergk, Otto Flerheim/ Fflerßheim 62r 69v Ffranckenstein: s. de Ffranckenstein, Eckengerus Franckfurdt/ Franckfordia: s. de Franckfurdt/ Franckfordia, Volradus Orte 237 F(f)ridberg(k): s. Ffridberg, Conradus; Soldener de Fridbergk, Bertholdus Frisenheim: s. de Frisenheim, Ortho Fulda: s. Fulda, Henricus Gablencz: s. a/ de Gablencz/ Gablentz, Christofferus Geisenheim: s. Lupus de Geisenheim, Conradus (Geysenheim: 68v; s. auch Heysensheim) Gelnhusen: s. Wilden de Gelnhusen, Elisabeth Gemmingen: s. de Gemmingen, Oriel/ Uriel Gernßheim 76r Grauckensetin/ Grawckenstein: s. Graukkenstein/ Grawckenstein, Rudolffus Gugenheim (= Jugenheim) 4v 19v Ha(d)tstein: s. de Hatstein, Gotfridus; de Ha(d)tstein, Ioannes Halle S. 3 Helmstadt: s. de Helmstadt, Ludwicus; de Helmstadt, Rabanus Heimbach 3r 16v 50r 67v 83r 86v Inferior Heimbach 76r 96r 101r Superior Heimbach 40r 109r Henneberg(k): s. de Henneberg(k), Bertholdus Herstein/ Hirstein: s. de Herstein, Nicolaus; Tector de Hirstein, Nicolaus Herxßheim 56r Hexheim: s. de Hexheim, Wentzo (Heysensheim 72r 74r; = Geisenheim) Hocheim 129v Ho(i)ngen: s. Tector de Hongen/ Textor de Hoingen, Petrus Holtzhausen: s. Raw de Holtzhausen, Adolffus Ingelnheim Superior Ingelnheim 95r Kennicken 67r Lainstein/ Lo(i)nstein, t(h)e(o)lonium 10r 20r 53v 54r 70v 83v 88v 91r 109v 120r 120v Lebstein/ Levenstein/ Lewenstein: s.: de Levenstein, Fredericus; de Lewenstein, Wernherus Lidderbach 125v Liebenstein: s. a Liebenstein, Conradus; de Liebenstein, Rabanus Limpergk/ Limpurgk: s. de Limpergk/ Limpurgk, Henricus Lindaw: s. de Lindaw, Ioannes Lorch(e) 4r 16v 53v 91v 98v Bottendail in marka Lorch 71v Lorzweiler 73r Lutra: s. de Lutra, Ioannes Mainz: Kirchen (außer dem Dom): S. Albanus (Mons S. Albani) 27r 31v 74v 120v 121v; S. 1, S. 14, S. 49, S. 53, S. 78, S. 80 Diva Bilhildis 63v (s. unten: Vetus Cella) S. Clara 62r S. Iacobus (Collis/ Mons S. Iacobi) 16v 17r 27r 27v 33v 34v 35v; S. 14, S. 43, S. 44, S. 48, S. 54, S. 57, S. 58, S. 72 S. Ignacius 55r; S. 15, S. 70 S. Ioannes 21v 29r 47v 63r 65r 74v 76r 95r 101r 112v 118v 121v 123r 123v 136r; S. 13, S. 15, S. 40, S. 46, S. 50, S. 70, S. 75, S. 78, S. 79 S. Maria ad Gradus/ (ad Gradus) Beate Marie Virginis/ Beata (Maria) Virgo (ad Gradus)/ Templum Dive Virginis/ ad Gradus (Liebfrauen) 11v 21v 26r 26v 29r 31v 39v 47v (58v) 60r 63r 63v 65r 66r 77r 78v 84r 96r 103v 106r 118v 121v 132r; S. 1, S. 13, S. 14, S. 15, S. 22, S. 29, S. 38, S. 41, S. 42, S. 46, S. 50, S. 53, S. 61, S. 64, S. 66, S. 68, S. 69, S. 70, S. 71, S. 74, S. 75, S. 77, S. 78 Baptismus/ Baptisma/ Fons (Baptismatis) 38r 40r 40v 42r 56v 57r 57v; S. 13, S. 61, S. 65, S. 66, S. 69, S. 79 S. Maria in Campis 31v 122v = Sanctae Crucis 121v; S. 13, S. 53, S. 78 S. Mauricius 19r 47v 52r 64r 65r 110r 118v; S. 13, S. 15, S. 70, S. 75 S. Nicolaus 21v; S. 15, S. 46 S. Petrus 31v 55r 63r 63v 64r 121v 122r 122v; S. 13, S. 14, S. 53, S. 67, S. 70, S. 78 S. Quintinus 38r 56v; S. 61 Register 238 S. Steffanus 17r 31v 47v 51v 52v 55r 55v 63v 64r 82v 93r 121v 122r 122v 123r; S. 13, S. 14, S. 44, S. 53, S. 67, S. 70, S. 78 S. Victor 31v 75v 88r 121v 122r 122v; S. 13, S. 15, S. 53, S. 67, S. 70, S. 78 Vetus Cella (Monasterium; Altmünster) 128r (s. auch oben: Diva Bilhildis) Straßen, Plätze: Apothecarii (Krämerläden) 65v 66r; S. 75 Fischtor S. 75 Forum (Markt) 39v 60r 64r 80v 103v; S. 64, S. 74, S. 75, S. 77 Forum Feni (Heumarkt) 66r; S. 75 Vicus Betzelgass 66r; S. 75 Vicus Cantrifusorum (Kannengießergasse) 66r; S. 75 Vicus Comitum (Grebengasse) 66r; S. 75 Häuser, Höfe, Örtlichkeiten: Cambium 66r Curia dicta Weisenburgk 19r Curia Zum Scheuerhoff 70v Curia Zum Stecken(n) 22v 110r Domus Capitularis 33v Domus Prepositi 34r Domus Prepositure 34r Domus Sacriste 28v Domus Suffraganei 38r Domus dicta Drachenvels 19r 118r Domus dicta Zum Encker 92r Sacrum Sepulcrum (Kloster Heilig Grab) 66r Mons Hettenberg (Mühle) 116v Stephansberg S. 14 Mara: s. de Mara, Henricus Meidenbach: s. Meidenbach, Nicolaus Mons Sancti Tisibodi 125v Morle: s. de Morle, Henricus Mummenheim 20v; S. 29 Nassaw: s. de Nassaw, Ioannes Nürnberg S. 69 Odernheim 19r 58v 60r 69r 72v 81v 88r 92v 100r 100v 108r 125r 129v 136r 136v Oisterich 136v (Oppenheim, S. Katherina 128v) Parthenheim 19v Pinguia (Bingen) 1v 83r 94v 117v 125v 128v 131r Praumheim/ Prawheim: s. de Praumheim, Dammo; de Praumheim/ Prawheim Henricus Ri(e)neck: s. de Ri(e)neck, Thomas Rodenstein: s. de Rodenstein, Ioannes Rorheim 128v Rosenbergk: s. Monch/ Munch de Rosenbergk, Ioannes Rudenßheim 87v Rudeßheim: s. de Rudeßheim, Otto Runckel: s. de Runckel, Siffridus Sauer Schwabenheim 93r Schiffenberg S. 72 Schlotheim: s. Schlotheim, Bertholdus Schmerlenbach S. 72 Schonberg: s. de Schonberg, Henricus Schoneck: s. de Schoneck, Emerchio; de Schoneck, Henricus Schwarczberg: s. Schwarczberg, Petrus Selgenstaidt: s. de Selgenstaidt, Wigandus Rudolffus Siegen S. 72 Sobernheim: s. de Sobernheim, Petrus Solczheim/ Solßheim/ Soltzheim 49v 101v 120r 124r 128v Solms: s. in Solms, Comes, Rupertus Sprendelingen: s. Sprendelingen, Ioannes Steinheim 106r 127r Stockheim: s. de Stockheim, Adolffus Treveris: s. de Treveri, Ioannes Udenheim: s. de Udenheim, Petrus Waldecken: s. de Waldecken, Conradus Weilbach 115r Weiler: s. de Weiler, Cunemannus Weisennaw/ Weysenawe 1v 136v Weisenburg(k)/ Weysenburg/ Weysenburgk/ Weissenburgk/ Wißenburgk/ Weisenberg 3r 18v 52r 52v 53r 67r 73r 77r 82v 86v 126r 132r Westhausen: s. a Westhausen, Caspar Wicker 19r Winternheim: s. Winternheim, Nicolaus Wullenstadt Superior Wullenstadt 131v Wurczburgk: s. Wurczburgk, Ioannes Ygestadt: s. de Ygestadt, Emmerhio Ypelburn: s. de Ypelburn, Eberhardus Ysenberg: s. de Ysenberg, Arnoldus Sachen 239 V Sachen Ablass S. 73 Abt (Abbas) 34v 35r 65r; S. 24, S. 37, S. 57 S. 58 Abtei S. 10 Adorate siehe Erscheinung des Herrn Advent 127v 128v 129r 129v 130r; S. 32, S. 36 Agenda (Liber Agende) 11v 38r 56v Albe S. 30 Allerheiligen (Omnium Sanctorum) 119r 119v 120r 120v 121r; S. 23, S. 25, S. 27, S. 29, S. 34 Allerheiligstes S. 58, S. 59, S. 62, S. 63, S. 71, S. 73, S. 74 Allerseelen (Omnium Animarum) 120r 121r 121v; S. 36, S. 67 Altar a) allgemein S. 16, S. 18, S. 26, S. 37, S. 39, S. 42, S. 43, S. 45, S. 46, S. 47, S. 50, S. 53, S. 55, S. 57, S. 58, S. 60, S. 61, S. 63, S. 64, S. 65, S. 67, S. 68, S. 69, S. 72, S. 73, S. 74, S. 75, S. 76, S. 77, S. 79, S. 80, S. 81 b) im Dom: - Hochaltar im Westchor (Summum altare) 2v 11r 11v 16v 17v 20r 24r 25v 26v 31r 31v 32r 32v 33v 35v 36r 37v 38v 39r 40r 40v 41r 41v 42v 44v 55r 56r 56v 59r 59v 60r 61v 62v 64v 65r 67v 69r 69v 72v 74r 76r 76v 78v 79v 80v 88v 89r 94r 95v 96r 98v 103r 105v 106r 109v 119r 119v 120r 121v 122r 123r 123v 125r 126r 126v 127v 128r 129r 131r 132r 134r 134v 135r 135v 137r; S. 15 - Altar im Ostchor (S. Crucis in Choro Ferreo) 80r 92v 136r; S. 16, S. 39, S. 62, S. 69, S. 80 - Sonstige Altäre: - Allerheiligen 119v 121r; S. 19 - Christophorus 89r; S. 19 - Dionysius 114r (Kapelle) - Gothard 58r - Hieronimus 112r - Jakobus 88v - Lampertus und Dorothea 15r; S. 19 - Maria 110v - Martinus (in medio Ecclesie = Martinschörlein) 81r; S. 17; siehe Chorus Divi Martini - Nazarius, Basilides, Nabor 72v; S. 19 - Petrus zu den Ketten 87v (Kapelle) - Viktor 110r (Kapelle ? ) - an Fronleichnam „in medio Ecclesie“ 62r 64r c) in anderen Kirchen: - St. Alban: 27r - St. Jacobus 34v 35r 35v - St. Maria ad Gradus 29r 39v Altarornat 2v 11r 16v 24r 25v 26v 36r 42v 55r 56r 56v 59r 60r 62r 67v 69r 76r 76v 78v 95v 98v 103r 105v 119r 121v 125r 126r 129r 132r 134r Ambitus siehe Umgang Antiphon S. 6, S. 8, S. 20, S. 21, S. 26, S. 42, S. 46, S. 49, S. 56, S. 65, S. 79 Antiphonar S. 8 Aqua benedicta siehe Weihwasser Archidiakon 31r, 32v Aschermittwoch (Dies Cinerum) 17r 18r; S. 21, S. 27, S. 28, S. 42, S. 43, S. 44, S. 45, S. 50, S. 57, S. 82 Aspersion 1r 3r 5v 11v 14v 19r 21v 27v 31r 39v 41r 42v 46r 56r 57v 60r 60v 78v 80v 81r 91r 96r 103v 117v 120v 123r 124v 129r 135v 137r; S. 46, S. 49, S. 52, S. 65, S. 67, S. 78 - Asperges me siehe Register I (Initien) Atrium 36v Atzmann siehe Pult Bänder (Monilia, als Altarschmuck) 11r 24r 36r 69r 105v - s. auch Halsband Bannfasten (Ieunium Bannitum) 42r 47v 112v 118v; S. 15, S. 67, S. 69 Begräbnis des Herrn (Karfreitag) siehe Depositio Hostiae Benediktiner S. 14, S. 48 Benediktion S. 81, S. 82 Beschneidung des Herrn (Circumcisio Domini) 1r; S. 32, S. 40 Register 240 Bischof/ Erzbischof (von Mainz) ([Archi-] Episcopus, Pontifex, Princeps, Dominus Mogontinus) 7r 14v 16r 22v 25r 27r 27v 28r 30v 31r 31v 32r 32v 33r 33v 39v 40v 41r 41v 44r 44v 56v 61v 62v 69r 70v 71v 75v 76r 77v 78r 80r 85r 87r 95r 96r 96v 98r 98v 101r 103r 103v 110r 115r 119v 121v 122r 122v 123r 123v 126r 128v 134v 135r 135v 136v 137v; S. 2, S. 3, S. 6, S. 10, S. 14, S. 15, S. 17, S. 23, S. 24, S. 26, S. 27, S. 28, S. 30, S. 34, S. 37, S. 38, S. 42, S. 48, S. 49, S. 50, S. 51, S. 52, S. 53, S. 54, S. 56, S. 73, S. 76, S. 77, S. 80 Bischofsernennung S. 20 Bischofsring (annulus) 32r 33r Bischofsstab (baculus) 27r 30v 31r 32r 33r 40v 41r 41v 60r 103v; S. 24, S. 30, S. 52, S. 54 Bischofsstuhl (sedes [episcopalis], sella) 27r 30v 31r 32r 40v 135r; S. 48 - des hl. Martinus 63v Bischofsweihe S. 2, S. 3 Bistum siehe Diözese Bitten (Preces [minores]) 21v 69v 110r 128r 129r 132v 134r; S. 38, S. 46 - siehe auch Fürbitten Bitttage (Letanie, Rogaciones, Supplicacio) 27r 28r 51r 51v 52r 52v 53r 55r 55v 61v 62v 63r 65r 74v; S. 14, S. 48, S. 67, S. 70, S. 72 Brevier (Breviarium) 1r 1v 2r 2v 3r 3v 5v 7v 8r 9r 11r 12r 13v 14v 16r 17r 19v 20r 21v 23v 24r 24v 26r 27r 30v 34v 36v 38v 42r 46v 47r 50v 51r 53v 58v 76r 77r 80r 82r 86v 88r 92r 92v 94r 94v 98v 99r 100r 108r 109v 112r 113v 119v 127r 129v 130v 131r; S. 8 Brot (panis) S. 29, S. 55 - Panis magnus 1r 2v 3v 6r 7v 8r 9v 20r 20v 21r 26v 27v 36r 40r 44r 51v 53v 55v 62r 67v 71v 77r 80v 85v 87v 94v 96r 98r 98v 99r 101r 105r 106r 109v 112r 113r 113v 114r 116v 117r 117v 119v 120r 121r 123r 124r 126r 128r 131r 132r 133v 135r 137v; S. 29 - Panis rubeus 5v 8r 11r 13v 16v 31v 42r 46r 50v 51r 55r 59r 61r 66v 68v 71v 72r 74r 76v 78v 83r 93v 94r 95r 95v 96v 112v 113v 114v 115r 116r 116v 126v 127r 127v 128v 133r 137r; S. 29 Bußpsalm S. 46, S. 51, S. 52, S. 60 Büßer (Penitentes) 31r 44v; S. 18, S. 30, S. 45, S. 51, S. 52 Campanator siehe Glöckner Chor A) Chorus (Raum) a) im Dom: - Chorus, Chorus maior/ superior/ summus, Chorus Dominorum, Chorus noster (Westchor) 2r 11v 17r 17v 20r 20v 21v 22v 26r 26v 27r 27v 29r 30v 31v 32v 33v 35v 36r 37r 37v 38r 38v 39r 39v 40v 44v 45r 54r 55r 55v 56v 57r 57v 60r 61v 62v 65r 66r 69v 72v 74r 75v 76r 80v 86v 88v 94r 96r (96v) 103v 109v 119v 120r 121v 123r 126r 126v 127v 128r 128v 129r 131r 134v 135v; S. 11, S. 15; S. 19, S. 20, S. 22, S. 36, S. 38, S. 39, S. 44, S. 50, S. 53, S. 54, S. 58, S. 59, S. 60, S. 62, S. 63, S. 65, S. 67, S. 68, S. 81 - Chorgestühl (Sedes, Chori) 39v 80v 96v 123r; S. 16, S. 25, S. 28, S. 29, S. 35, S. 65, S. 67, S. 71, S. 78, S. 80 - Chorus Ferreus (Eisenchor, Ostchor) 17r 35v 42r 44r 45r 46r 46v 47r 50v 51r 53v 55r 58v 61r 80r 86v 89r 92v 103v 107v 127r 134v 135r 135v 136r; S. 21, S. 22, S. 26, S. 36, S. 37, S. 38, S. 39, S. 40, S. 44, S. 60, S. 67, S. 69, S. 76, S. 77, S. 79, S. 80 - Chorus (capella, sacellum, altare) Divi/ Sancti Martini (Martinschörlein) 35v 36r 38v 44v 45r 81r 83v; S. 17, S. 58, S. 59, S. 63 b) in anderen Kirchen: - S. Albanus 27r 27v - S. Iacobus 17r 34v - S. Ioannes 76r 101r - Beate Marie Virginis 11v 26r 39v 78v 96r 103v 132r Sachen 241 B) Chorus (Sänger) 11v 27r 27v 31r 34v 35r 35v 36v 37r 37v 39r 39v 40r 40v 41r 51v 61v 62v 64r 64v 65r 66r 114v - Choralisten (C[h]orales) 17r 21v 22r 31r 33v 34r 34v 35r 38v 39v 40r 41r 55v 59v 62r 64r 64v 103v 123r; S. 20, S. 25, S. 26, S. 28, S. 56, S. 62, S. 65 C) Chorus (Chorgebet, Stundengebet) 38v 39v 46v 50v 55r 56r 72r 73v 117v; S. 2, S. 25, S. 26, S. 28, S. 30, S. 36, S. 37, S. 40, S. 44, S. 45, S. 47, S. 48, S. 49, S. 51, S. 54, S. 60, S. 70, S. 71, S. 73, S. 74, S. 77, S. 82 D) Chorus (Chorstift): 1r; Festum chori 50v 51r 55r 61r; S. 14 E) In choro 111r 129v (et non in foro); S. 36 In choro et (in) foro 26v 68v 107v 126r; S. 36 Chorkleidung siehe Chormantel (Cappa), liturgische Gewänder Chormantel (Cappa) 1r 2r 3v 4r 11r 11v 14r 20r 22r 26r 27r 27v 30v 31r 31v 34v 35r 37v 38r 38v 39r 39v 40r 41r 42r 43v 55r 55v 56v 57r 57v 59r 60r 61v 62r 62v 64r 64v 65r 69r 69v 76r 77r 78v 80r 81r 81v 96r 96v 103r 103v 104r 106r 108v 109v 110r 118v 119v 120r 121v 121r 122r 122v 123r 124r 127v 129v 131v 132r 132v 134v 135r 135v 136r 136v; S. 20, S. 30, S. 34, S. 39, S. 51, S. 61, S. 63, S. 65, S. 68, S. 74, S. 75, S. 77, S. 78 Chorreknecht 41r, S. 28 Christkind (Puerulus) 11v 134v; S. 39 Dalmatik (Dalmatica) 3v 11r 11v 14r 26r 31v 32v 33v 34v 35r 37r 38r 38v 39v 40r 41r 43v 55v 57v 60r 62r 62v 63r 63v 64r 69v 76r 78v 96r 103v 108v 119v 132r 134v 135r; S. 28, S. 39, S. 56, S. 61, S. 65, S. 74 Darstellung des Herrn (Purificacio BMV, Obviacio, Ypapanti) 5v 10r 10v 11r 11v 12r 12v 133v 135r; S. 18, S. 23, S. 25, S. 34, S. 35, S. 36, S. 41, S. 82 Dekan (Decanus) 17r 22v 33v 35r 37v 38v 40r 49r 54r 56v 66v 77r 80r 83r 87v 88r 92v 94v 96r 101v 103r 116v 119v 120r 121v 122r 122v 123r 124r 126v 128v 133v 136r 136v; S. 23, S. 25, S. 56, S. 61, S. 62, S. 65, S. 68, S. 78 Depositio Hostiae 35v 36r; S. 58 Diakon (Diaconus) 27v 31r 31v 32v 33r 33v 34v 35r 37r 37v 41v 51v 65v 108v 135v; S. 3, S. 28, S. 39, S. 49, S. 51, S. 52, S. 53, S. 54, S. 56, S. 57, S. 61 Diözese S. 10, S. 13 Dom (Ecclesia Maior, Ecclesia nostra) 11v 17r 22v 27r 33v 38r 47v 51v 56v 57v 63v 64r 65r 120v 123v; S. 10, S. 13 Domfabrik (Fabrica Ecclesie Magontine) 29r 30v 31v 34r 38r 44v 49r 62r 65v 69v 79v 80v; S. 27, S. 35, S. 53, S. 62, S. 72 Domherr S. 2, S. 8, S. 24, S. 25, S. 28, S. 30, S. 37, S. 38, S. 39, S. 44, S. 54, S. 55, S. 74, S. 78, S. 79, S. 81 Domicellar 17r 31v 32r 34r 35r 38r 40r 41r 56v 96v 120r, S. 26, S. 28, S. 53, S. 56, S. 65 Dompfarrei S. 21 Dompfarrer siehe Pfarrer Dompräsenz siehe Präsenz Domstift S. 14, S. 22, S. 26, S. 27, S. 29, S. 38, S. 52, S. 57 - Domus Martini 122r Dreifaltigkeitssonntag (Festum Summe Trinitatis) 60r 68r 68v 69r 71r 105r; S. 22, S. 29, S. 32, S. 34, S. 35, S. 69, S. 70, S. 77 - 1.-16. Sonntag nach Trinitatis 105r Dreyling (Kerze) 135v Elevatio Hostiae (im Osterspiel) S. 62 Engel (Angeli, beim Osterspiel und am Fronleichnamsfest) 38v 39r 62v 64r 65r 65v; S. 61, S. 63, S. 74 Entblößung des Altars (Denudacio altaris) 33v; S. 55 Episcopus puerorum siehe Kinderbischof Erscheinung des Herrn (Epiphania) 3r 3v 5v 13v; S. 18, S. 22, S. 25, S. 29, S. 32, S. 34, S. 40, S. 41 - 3. Sonntag nach Epiphanie (Adorate) 13v Esto mihi (Quinquagesima) siehe Vorfastenzeit Register 242 Evangeliar S. 46 Evangelium S. 20, S. 27, S. 28, S. 42, S. 45, S. 46, S. 48, S. 49, S. 56 Exaudi siehe Himmelfahrt Exequien S. 3 Fackeln (Lampades) 36v Fahnen (Vexilla) 11v 26r 27r 37v 39v 40r 51v 55v 56v 57v 60r 61v 62v 63r 64r 65r 65v 74v 78v 79v 80v 96r 103v 123r 132r 135v; S. 20, S. 38, S. 48, S. 65, S. 69, S. 72, S. 75 - vexillum divi Mauricii mit dem silbern haupt 61v Fastensonntage S. 29, S. 46 - 1. Fastensonntag (Invocavit) 21r 21v; S. 46 - 2. Fastensonntag (Reminiscere) 21r; S. 46, S. 48 - 3. Fastensonntag (Oculi) 21r; S. 46 - 4. Fastensonntag (Laetare) 21r 23v; S. 46, S. 47 - 5. Fastensonntag (Iudica vel In Passione) 21r 24r; S. 44, S. 47, S. 48 - siehe Palmsonntag Fastenspeise S. 44 Fastentuch/ Hungertuch (Velum quadragesimale) 17v 18r; S. 45, S. 56, S. 57 Fastenzeit/ Österliche Bußzeit (Quadragesima) 16r 16v 18r 19r 20r 21r 21v 23v 26v 44v 45r; S. 21, S. 28, S. 29, S. 33, S. 38, S. 42, S. 43, S. 44, S. 45, S. 46, S. 50, S. 51, S. 69 Friedhof (Cimiterium) 36v; S. 2 Fronleichnam (Festum Corporis Christi) 59r 61v 62r 62v 63r 64v 65r 67v 69r 70r 70v 71r 71v 72r 73r 73v; S. 4, S. 9, S. 10, S. 21, S. 30, S. 69, S. 71, S. 72, S. 73, S. 74, S. 75, S. 80 Fürbitten, Große (Oraciones) an Karfreitag 34v; S. 57 - siehe auch Bitten (Preces) Gebet S. 10, S. 20, S. 39, S. 49, S. 53, S. 54, S. 79 Geläute siehe Glocken Gesang/ Gesänge S. 10, S. 20, S. 23, S. 29, S. 39, S. 49, S. 51, S. 57, S. 59, S. 60, S. 61, S. 64, S. 65, S. 68, S. 69 Gewänder/ Paramente 1a 1v 2r 3r 3v 4r 4v 5r 5v 6r 6v 7v 8r 8v 9r 9v 10r 11v 12r 13v 14r 14v 15r 16v 17r 18r 19v 20r 21v 23v 24r 24v 25v 26r 26v 27r 30v 31v 32v 33v 34v 35r 36v 37r 37v 38r 38v 39v 40r 40v 41r 42r 42v 43v 46r 46v 47r 47v 50v 51r 51v 53v 54r 55r 55v 56r 56v 57r 57v 58r 58v 59r 60r 60v 61r 61v 62r 62v 63r- 64r 64v 65r 66v 68v 69r 69v 71r 72r 72v 73r 73v 74r 74v 75r 75v 76r 76v 77r 77v 78r 78v 80r 80v 81r 81v 82r 82v 83r 83v 84v 85r 85v 86r 86v 87r 88r 88v 89r 90r 91r 92r 92v 93v 94r 94v 95v 96r 96v 97r 98r 98v 99r 99v 100v 101r 103r 104r 106r 107v 108r 108v 110r 110v 111r 111v 112r 112v 113r 113v 114r 115r 115v 116r 116v 117r 117v 118v 119r 119v 120r 120v 121r 121v-122v 123r 124r 124v 125r 125v 126r 126v 127r 127v 128r 129r 129v 130v 131r 132r 132v 133r 133v 134r 134v 135r 135v 136r 136v; S. 3, S. 11, S. 30, S. 31, S. 36, S. 37, S. 38, S. 39, S. 40, S. 41, S. 42, S. 43, S. 44, S. 46, S. 47, S. 51, S. 60, S. 62, S. 68, S. 69, S. 75 Glaser 62r; S. 72 Glocken/ Geläute: - Holzglocken (lignee campane) 33v 34v 35r 36v; S. 23, S. 55, S. 56, S. 57, S. 60, S. 62 - Pfarrglocken S. 22 - Stiftsglocken S. 22 - Creutzglocke 27r 30v 39v 51v 55v; S. 23, S. 49, S. 51, S. 64, S. 67, S. 70 - Geläute 4r 6v 8r 11r 14r 20r 26r 26v 27r 30v 31r 39v 40r 41r 51v 53v 55v 57v 60r 65r 66r 67v 69r 76r 77r 78v 80r 80v 81r 81v 83r 83v 88r 94v 96r 98v 99r 103r 103v 106r 109v 110r 110v 112r 117v 119v 122r 122v 123r 125r 126r 128r 129v 132r 134v 135v 136r 137r; S. 6, S. 16, S. 22, S. 42, S. 44, S. 45, S. 48, S. 51, S. 52, S. 55, S. 63, S. 64, S. 67, S. 68, S. 70, S. 71, S. 72, S. 75, S. 76, S. 77, S. 78 Sachen 243 - Doppelschreck 80r 103r 103v 122r 134v; S. 23, S. 34, S. 38, S. 76, S. 77, S. 78 - Halbschreck 20r 83v 88r 94v 98v 99r 109v 110v 117v; S. 23, S. 35 - Schreck 11r 26r 57v 60r 67v 69r 76 r 77r 78v 81r 81v 83r 91r 96r 110r 112r 119v 125r 126r 128r 129v 132r 135v 136r; S. 23, S. 38, S. 40, S. 41, S. 69 Glöckner (Campanator) 28v 29r 30v 33v 34r 34v 35v 37r 38r 38v 39r 109v; S. 16, S. 26, S. 27, S. 53, S. 55, S. 56, S. 62 Goldschmied (Wardein) 62r; S. 72 Gründonnerstag (Dies Cene) 29r 30v 31v 33v 34r 44v; S. 18, S. 21, S. 23, S. 24, S. 25, S. 26, S. 27, S. 28, S. 30, S. 42, S. 48, S. 51, S. 53, S. 54, S. 58, S. 59, S. 64, S. 71 Halsband (Monile) 127v Handschuhe des Bischofs (cyrothece = chirothecae) 33r Hebdomadar 11v 21v 27r 30v 35v 39v 51v 60r 80v 96r 96v 120r 120v 123r 123v 125r 137r; S. 28, S. 37, S. 46, S. 49, S. 78 Heiligenbild S. 74, S. 79 Heiliges Grab - Sepulcrum Domini im Dom an Karfreitag und Karsamstag) 35v 38r 38v 39r; S. 17 S. 58, S. 59, S. 60, S. 62, S. 63 - Sacrum Sepulcrum (Kloster) 66r Himmelfahrt Christi (Ascensio Domini) 42v 55v 56r 68v, S. 14, S. 23, S. 25, S. 30, S. 34, S. 35, S. 48, S. 67, S. 70, S. 72 - Oktavtag 56r; S. 68 - Sonntag nach Christi Himmelfahrt (Exaudi) 54r 54v 55v 56r; S. 67 Homilie (Omelia) 3v 11r 16r 18r 25v 38v 46r 54r 55v 56v 57r 57v 59v 60r 62r 68v 69r 69v 70r 70v 71v 72v 74v 75r 75v 76r 78v 81v 82r 96r 100v 103v 108r 114v 119v 122v 125r 129v 132r 134v 136r 137v; S. 28, S. 41, S. 63 Homiliar (Omeliarius) 26r 38r; S. 28 Humerale 30v 104r; S. 30 Hymnus S. 20, S. 21, S. 26, S. 28, S. 38 Inful siehe Mitra Invitatorium S. 41 Invocavit siehe Fastensonntage Inzens 1v 3v 5v 6r 6v 11v 12r 27v 30v 31r 33r 35v 36r 37r 38r 38v 41r 47r 51r 55v 56v 57r 57v 60r 60v 64v 69r 69v 71r 72v 76r 77v 78r 78v 80r 81v 82r 82v 85r 92r 92v 96r 97r 98r 101r 107v 112r 119v 122v 123r 125r 126r 129v 134r 135r 136r 137v; S. 42, S. 49, S. 52, S. 54, S. 58, S. 62, S. 63, S. 68, S. 78 Iudica vel In Passione siehe Fastensonntage Jünglinge (Iuvenes) - als Ministranten 37r 37v 38r 42r 56v 59v 63r 74v 76r 80v 96r 135r 136r - als Sänger 59v 108v Kalendarium S. 2 Kanoniker (Canonicus) 17r 26v 31v 34v 35r 37v 38r 38v 39v 40r 41r 52v 54r 54v 56v 57r 58r 60r 61v 65r 65v 67r 69v 70v 71r 72r 73r 73v 74v 76r 77r 78v 80r 82v 83v 84v 85r 86v 89r 96r 97r 100r 103r 106r 108r 109r 109v 111v 112r 118r 118v 119v 120r 122r 122v 123r 123v 125r 126r 127v 128r 129v 131r 131v 132r 132v 133v 134v 135r 135v 136r; S. 1, S. 4, S. 14, S. 19, S. 24, S. 25, S. 26, S. 28, S. 30, S. 34, S. 35, S. 38, S. 40, S. 44, S. 59, S. 61, S. 63, S. 65, S. 67, S. 68, S. 70, S. 71, S. 72, S. 74, S. 77 Kantor (Cantor) 3v 8v 9r 9v 11v 25r 26r 39v 40r 56v 57r 60r 60v 69v 70v 75r 78v 80r 80v 91r 93r 94r 96r 98r 103r 103v 104r 104v 105r 107v 110v 114r 114v 119v 120v 121r 121v 122r 122v 123r 127v 128v 132r 134v 135v; S. 20, S. 25, S. 29, S. 30, S. 38, S. 39, S. 62, S. 64, S. 65, S. 68, S. 78 Kanzel (Ambo) 30v; S. 21, S. 51 Kapellen (im Dom) - Drei-Königs-Kapelle 3r 6v 112v; S. 18, S. 40 - Nassauer Kapelle S. 59, S. 60 - Neue Marienkapelle 10v 11r 31v 32r 33r 98v; S. 9, S. 18, S. 41, S. 53, S. 54 - Andreas 99v 129v; S. 18 - Bartholomäus 99r; S. 19 Register 244 - Bonifatius 69r; S. 19 - Egidius 102v; S. 17, S. 19 - Gotthard 30v 31v 40r 41r 58r 75v; S. 17, S. 53, S. 60 - Kilian 82v; S. 18 - Laurentius 94v; S. 19 - Magnus 100r; S. 19 - Margarethe 30v 31r; S. 18, S. 51 - Martinus (Martinschörlein) siehe Chorus Divi Martini - Memorie 39r 80r 102v 120r 135v; S. 16, S. 17, S. 39 - Michael 112r; S. 19 - Nicolaus 21r 105r 131r; S. 18, S. 37 - Peter und Paul 77r 81v; S. 19 - Petrus zu den Ketten (ad Vincula) 92r - Thomas und Dionysius 114r 133v; S. 18 - Viktor 110r 114v; S. 18 Kapitelshaus (Domus capitularis) 33v; S. 30, S. 56 Kapitelsaal S. 11, S. 25 Kaplan (Capellanus) 41r 65v 78v 123v 131r; S. 24, S. 26, S. 37 - Capellanus Regis 102v 122v 123v Karfreitag (Parasceve) 18r 33v 34v 44v; S. 10, S. 14, S. 17, S. 28, S. 29, S. 45, S. 54, S. 55, S. 56, S. 57, S. 58, S. 59, S. 62 Karsamstag (Sanctum Sabathum) 31r 36v; S. 17, S. 33, S. 55, S. 59, S. 60, S. 62, S. 82 Kerze (Candela, Cereus, Lumen) 3v 4r 11r 11v 12r 15r 26r 31r 31v 32v 33v 34r 35r 35v 36v 37r 38v 39v 40v 41r 42r 44v 47r 50r 50v 53r 53v 54v 61v 62r 63r 64r 65r 65v 69v 72r 80r 83v 89r 91r 92r 96r 98v 109v 119v 120r 121r 123r (126r) 126v 127r 132r 133v 135r 135v 136v; S. 27, S. 36, S. 38, S. 39, S. 41, S. 42, S. 52, S. 54, S. 56, S. 59, S. 60, S. 82 - siehe auch Dreyling, Osterkerze, Stangenkerzen Kerzenmacher 62r; S. 52, S. 72 Kinderbischof (Episcopus puerorum) 131r; S. 37, S. 38, S. 39 Kirchen - siehe Dom - siehe Register IV (Orte) Mainz, Oppenheim - Sekundarkirchen (Ecclesie secundarie) 27r 31v; S. 49, S. 51, S. 53, S. 74 Kirchenschatz S. 25, S. 80 Kirchweihe (Dedicacio) - des Doms 79v 80r 80v 83v; S. 3, S. 15, S. 22, S. 24, S. 25, S. 26, S. 28, S. 29, S. 34, S. 35, S. 36, S. 75, S. 78, S. 79, S. 80, S. 81 - St. Johannes) 123v; S. 79 Kleriker S. 2, S. 10, S. 13, S. 53, S. 62, S. 63, S. 65, S. 71, S. 75, S. 80 Knaben (Pueri) - als Ministranten 26v 33v 40r 65r 119v 122v 131r 137r - als Sänger 3v 11v 16v 21v 26r Kollegiatskirchen S. 13, S. 15 Komplet (Completorium) 5v 7r 9v 10r 11r 14r 18r 25v 26v 30v 33v 46v 57v 59v 60r 62r 64v 68v 69v 70r 70v 71v 81r 83v 84r 96r 106r 110r 113r 122v 123r 128r 132r 132v 133v; S. 38, S. 42, S. 47, S. 51, S. 56, S. 69, S. 71, S. 78 Kreuz (Crux) 3r 11r 15r 16v 17r 21v 27r 29r 31r 32v 33v 35r 36v 38r 41r 42r 47r 47v 50v 76r 79v 80r 92r 103v 107v 118v 119v 120r 123r 127r 134v 135v 136r; S. 20, S. 28, S. 38, S. 43, S. 46, S. 48, S. 50, S. 57, S. 67, S. 69, S. 70, S. 75, S. 77 Kreuzaltar (im Eisenchor) 80r 92v Kreuzauffindung (Invencio Sancte Crucis) 49r 55r; S. 80 Kreuzerhöhung (Exaltacio Sancte Crucis) 22r 49r 107v 108v 133r; S. 35, S. 36, S. 80 Kreuzgang (Claustrum) 120r; S. 17, S. 46, S. 65, S. 67, S. 71, S. 78 Kreuzverehrung (Adoracio Crucis; Karfreitag) 35r; S. 50, S. 57, S. 69 Küchenmeister (Magister Coquine) 53v 86v 99r 109v 113r 119v; S. 29 Kustos 5r 11r 29r 30v 31v 40r 80r 103r 109v 121v 122r; S. 25, S. 36, S. 65, S. 78 Küster (Sacrorum Custodes) 29r 30v 31v Laetare siehe Fastensonntage Lanze und Nägel (Festum Lancee et Clavorum) 47r; S. 69 Lanze des hl. Mercurius 127v Sachen 245 Laterne (Lucerna) 35r 39r 61v 64r Leiendecker 62r; S. 72 Lettner, Sinagoga 26v 38r 39v 79v; S. 19, S. 20, S. 22, S. 62, S. 65, S. 75 Leuchter (Candelabrum, Candelaria, Luminaria) 31v 41r 44v 67v 126r (128r) 135r; S. 16, S. 53, S. 59, S. 67, S. 69, S. 72 Litanei (Litania) 16v 17r 21v 27r 31r 37r 37v 38r 56v; S. 44, S. 46, S. 49, S. 52, S. 60, S. 61, S. 62, S. 68, S. 70 Magister Curiae S. 27, S. 42 Magister der Domfabrik (Magister Fabrice Ecclesie Moguntine) 31v 34r 44v 49r 62r 79r 80v 98r; S. 54 Mandatum am Gründonnerstag 33v; S. 25, S. 26, S. 48, S. 55, S. 56 Manipel (Manipulus) 27r 30v 33v 35r 36v 37v 118v Martyrologium S. 11, S. 79 Mertens-Sau 122v; S. 78 Mesner (Mansionarius) 29r 30v 35v Messbuch (Missale) 17r 31v 31r 37v 43v 47v 66v 75v 93v 105r 129r 135r; S. 8, S. 10, S. 48, S. 60 Messe S. 14, S. 16, S. 15, S. 17, S. 21, S. 22, S. 26, S. 28, S. 29, S. 32, S. 34, S. 36, S. 38, S. 39, S. 40, S. 41, S. 42, S. 44, S. 46, S. 48, S. 50, S. 52, S. 54, S. 55, S. 58, S. 59, S. 64, S. 65, S. 67, S. 68, S. 69, S. 70, S. 71, S. 72, S. 73, S. 74, S. 75, S. 76, S. 77, S. 78, S. 81 Messkleidung siehe Gewänder Misericordia Domini s. Osterzeit Mitra (Mitra, Infula) S. 24, S. 25, S. 26, S. 30, S. 38, S. 39, S. 53, S. 54, S. 77, S. 78 - des Bischofs 27r 30v 31r 32r 32v 33r 40v 41r 41v - der Prälaten 2r 57r 80r 103r 103v 122r 122v 134v 135v Modiatoren 34r; S. 26, S. 56 Monstranz (Monstrancia) 61v 62v 63v 65r 65v 66r 67v; S. 72, S. 74, S. 75 O-Antiphon 129r 131v 132v; S. 38 Oblaten S. 26, S. 56 Oculi siehe Fastensonntage Öle, heilige 29r 30v 31v 32r 32v 33r 34r 38r; S. 18, S. 24, S. 27, S. 50, S. 52, S. 53, S. 54, S. 61 Ölweihmesse 31v 32r 32v 33r 33v; S. 14, S. 15, S. 28, S. 51, S. 53 Organist (Organista) 39v 45v 60v 80r 96r 103r Orgel (Organa) 4r 6v 8v 10r (39v) 47v 53v 60v 66r 72r 73r (80r) 96r 98v 103r 114v; S. 20, S. 21, S. 22, S. 65, S. 75 Orgelspiel (Organici concentus) 44r Ostern - Osterfest (Pascha) 16r 17v 21v 42v 43r 45r 45v 46r 46v 47r 56r 59v 60v 128r; S. 20, S. 22, S. 23, S. 24, S. 25, S. 26, S. 29, S. 36, S. 43, S. 44, S. 46, S. 47, S. 48, S. 50, S. 51, S. 52, S. 62, S. 64, S. 67, S. 69, S. 71, S. 82 - Osterfeuersegnung 36v; S. 60, S. 82 - Osterkerze (Cereus Paschalis) 37r; S. 28, S. 60, S. 61, S. 62, S. 82 - Osterlob (Exultet) 37r 37v 38r; S. 28, S. 61 - Osternacht (Sacra Nox Paschalis) 38v; S. 17, S. 23, S. 26, S. 27, S. 28, S. 33, S. 55, S. 58, S. 60, S. 62, S. 64, S. 68 - Osteroktav 42r; S. 16, S. 66, S. 67, S. 69 - Ostersequenz (39r; ) S. 63 - Osterspiel (Visitatio Sepulchri, Elevatio Hostiae) 39r; S. 26, S. 62, S. 63 Osterzeit - 2. Ostersonntag (Quasimodogeniti) 42v 46r 46v; S. 62, S. 65, S. 67 - 3. Ostersonntag (Misericordia Domini) 47v 49v; S. 67, S. 69 - 5. Ostersonntag (Cantate) 50r - 6. Ostersonntag (Ultimum Pascha, Vocem Iocunditatis) 55r; S. 67 Pallium 2r 11r 11v 14r 20r 21v 26r 27r 30v 31r 32v 33v 34v 36v 37v 38r 39v 40v 41r 41v 56v 62v 63r 64r 72r 72v 76r 76v 91v 103r 119v 122r 123r 134v 135v; S. 2, S. 14, S. 30, S. 61, S. 62 - als Altarschmuck 11r Palmsonntag (Palmarum) 19r 21v 26v 27r 28v 29r 30v 45v, S. 14, S. 23, S. 28, S. 46, S. 48, S. 50, S. 51, S. 57, S. 64 Register 246 Palmzweige S. 48, S. 50 Palmweihe S. 49 Passion S. 28, S. 45, S. 47, S. 48, S. 56, S. 57 Pedell (Bedellus) 17r Pektorale S. 30 Pfingsten (Pentecoste) 42v 43r 45v 46r 46v 53r 54r 56r 56v 57r 59r 59v 60r 67r 68v 69r 73r 73v; S. 24, S. 25, S. 26, S. 29, S. 32, S. 34, S. 36, S. 38, S. 62, S. 66, S. 68, S. 69, S. 71, S. 77, S. 82 Pfingstvigil S. 68; siehe Vigilien Pfarrer (Plebanus) 137v - Chori Ferrei 17r 30v 35v 101r; S. 21, S. 26, S. 28, S. 43, S. 44, S. 51 - Divi Quintini 37v 56v - Sonstige: Stadt Mainz (civitatis) 65v Geysenheim/ Heysensheim 58v 72r 74r Pfarrmesse (Missa parochialis) 17r 65r 80r; S. 44, S. 75 Pontifikale 27r 31r 32v; S. 10, S. 49, S. 51, S. 52, S. 55 Pontifikalkleidung 30v 31r 40v; S. 26, S. 30 Prediger (Concionator, Predicator) 20r 34v 111r 115r; S. 28 Predigt (Sermo, Concio) 17r 18r 30v 34v 40r 55v 66v 95v 134r; S. 21, S. 28, S. 35, S. 43, S. 44, S. 45, S. 51, S. 56, S. 65, S 67 Prälat (Prelatus) 2r 11r 11v 12r 17r 26r 26v 27r 31r 33v 35r 35v 37v 38r 38v 39r 39v 40r 40v 41r 55v 56v 57r 57v 60r 60v 61v 62r 62v 64r 64v 65r 65v 69r 76r 78v 80r 80v 96r 96v 103r 103v 104r 119v 120r 121v 122r 122v 123r 132r 134r 134v 135r 135v 136r; S. 24, S. 26, S. 28, S. 30, S. 38, S. 39, S. 40, S. 44, S. 49, S. 50, S. 56, S. 61, S. 62, S. 63, S. 64, S. 65, S. 68, S. 72, S. 74, S. 75, S. 77, S. 78, S. 80 Präsenz ([Communis] Presencia) 4r 7r 8r 10r 19r 25v 40r 43r 43v 44r 45v 49r 51v 53r 53v 54r 55r 58r 58v 72v 73v 75r 82v 84v 86r 87r 88v 89r 94v 95r 98v 100r 100v 102v (104v) 105r 109r 109v 110r 112v 113v 114v 116v 117v 118r 119v 121r 123v 125v 128r 130v 133v 136v; S. 27, S. 35, S. 40 Präsenzamt S. 35 Präsenzbuch (Liber/ Register Presenciarum) 1r 3r 8r; S. 73 Präsenzgeld/ Präsentien S. 28, S. 30, S. 34, S. 39 Präsenzpflicht S. 34 Priester (Presbiter, Sacerdos) 2r 11v 17r 20r 21v 26r 27r 28r 29r 31v 32r 32v 33r 34v 35r 35v 36v 37r 37v 38v 40v (43v) 44v 45r 55r 55v 56r 65r 65v 66r 67v 75v 103r 108v 118v 119v 120r 122r 127v 135v 136r 137r Prior 34v Prophetie 23v 24r 27r 29r 34v 37v 56v 57v 59v 108v 117v 133r 135r; S. 49, S. 61, S. 68 Propst (Prepositus) 4r 6v 34r 40r 43v 52r 53v 60r 69v 72r 80r 91v 98v 103r 109r 110r 113v 122r 122v 123r 130v; S. 2, S. 25, S. 56, S. 78 Propstei (Prepositura) 34r; S. 25 Prostratio 31r 35r; S. 57 Prozession 11r 15r 17r 20r 21v 26r 26v 27r 27v 29r 31r 33v 34v 36v 38v 39v 40r 44r 47v 50v 52r 52v 53r 55v 56r 56v 57r 60r 62v 64r 65r 65v 66r 74v 75v 77r 80r 80v 83v 92r 95r 96r 100r 101r 103v 106r 110v 112v 114v 119v 120r 121r 123r 123v 133v 135r 135v; S. 3, S. 4, S. 9, S. 10, S. 13, S. 14, S. 15, S. 17, S. 18, S. 21, S. 22, S. 27, S. 28, S. 30, S. 35, S. 36, S. 38, S. 39, S. 40, S. 41, S. 43, S. 44, S. 46, S. 48, S. 49, S. 50, S. 51, S. 54, S. 56, S. 57, S. 58, S. 59, S. 60, S. 61, S. 62, S. 64, S. 65, S. 67, S. 68, S. 69, S. 70, S. 71, S. 73, S. 74, S. 75, S. 76, S. 77, S. 78, S. 79, S. 80 Prozessionale 3v 17v 27r 51v 60r 62v 64r; S. 44, S. 49, S. 50 Puerulus siehe Christkind Pult (Pulpitus): - maior, lapideus (Atzmann) 3v 22r 26v 30v 37v 40r 56v 57r 57v 60r 60v 61v 62r 64v 76r 77r 103v 104r 120r 121v 129r 132v 134v 136r 136v; S. 20, S. 21, S. 26, S. 34, S. 38, S. 51, S. 61, S. 65 - communis (= Atzmann? ) 33v - minor (puerorum) 21v 33v; S. 21, S. 56 Sachen 247 - retro altare stans 40v 41r - sonstige: im Kapitelshaus 81v Quasimodogeniti siehe Osterzeit Quatember (Quatuor tempora) 22r 108r 108v 117v 133r; S. 33, S. 38 Reconciliation (Gründonnerstag) 30v 31r; S. 2, S. 18, S. 30, S. 51, S. 52 Reinigung Mariä (Purificacio BMV) siehe Darstellung des Herrn Reliquien 11v 16v 24r 43v 44r 44v 45r 51v 54r 62r 62v 63r 63v 64r 64v 65r 65v 66r 69v 76r 80v 88v 94r 96v 103r 103v 104r 106r 119r 119v 126v 127v 134v; S. 3, S. 19, S. 41, S. 47, S. 72, S. 74, S. 75, S. 76, S. 80, S. 81 Reliquienfest (Festum Sanctarum Reliquiarum) 43v 44r 44v 45r 103r 103v 104r 119r 134v; S. 9, S. 22, S. 29, S. 30, S. 34, S. 36, S. 38, S. 76, S. 77 Reliquienschrein S. 16, S. 43 Reminiscere siehe Fastensonntage Richter (Iudices seculares) 64r 65v; S. 74 Rückkehr (Relacio) des Jesuskindes aus Ägypten 4v Rüstmeister 62r; S. 72 Sakristan / Sacrista, Sacristanus) 2r 2v 3v 8r 11r 11v 17r 18r 21v 28v 29r 30v 31v 32v 33r 34r 35r 35v 36r 36v 37v 38r 38v 39r 40r 40v 41r 55r 55v 56v 57r 61v 62r 62v 64r 64v 67v 75v 76r 80r 80v 96v 103v 104r 119v 120r 121v 121r 123r 126v 127v 130r 134v 135r 135v 136r 136v 137r; S. 1, S. 10, S. 26, S. 27, S. 40, S. 44, S. 51, S. 53, S. 54, S. 56, S. 58, S. 61, S. 62, S. 65, S. 67, S. 72, S. 73, S. 74, S. 81, S. 82 - siehe auch Mesner Sakristei (Sacristia, Sacrarium, Sacellarium, Armarium) 1r 20r 21v 27r 27v 29r 31r 31v 33r 33v 35r 35v 37r 37v 38r 38v 40v 41r 41v 42v 47v 51v 56v 60r 61v 62r 62v 66r 80v 109v 123r 128v 135r 135v; S. 1, S. 8, S. 9, S. 10, S. 19, S. 25, S. 27, S. 30, S. 50, S. 52, S. 53, S. 56, S. 61, S. 72 Sakristeibuch S. 1, S. 10 Sakristeidiener (Famulus/ Minister Sacristie) 27r 29r 35r 35v 38r 47v 61v 64r 80v Salus populi (19. Sonntag nach Pfingsten) 112v 118v; S. 70 Sanctorale S. 79 Schmied 62r; S. 72 Scholar (Sc[h]olaris) 3r 16v 21v 26v 30v 31r 32v 33v 35r 35v 36v 37r 38r 39v 40r 40v 46v 47v 51v 55r 61r 61v 62v 63r 65r 65v 66r 72r 73v 80v 96v 118v 119v 120r 126v 134r 137r; S. 21, S. 36, S. 37, S. 43, S. 56, S. 65, S. 72, S. 74 Scholaster (Scholasticus) 2r 11r 19r 20r 40r 45v 55v 56v 74v 80r 84r 88r 96v 98v 100r 103r 105r 109r 112v 113r 121v 122r 122v 123r 125r 128r 130v 133v; S. 25, S. 26, S. 68, S. 78 Schultheiß (Scultetus) 65v Schweißtuch (Sudarium) 38v 39r; S. 63, S. 64 Sekundarkirchen siehe Kirchen Sinagoga siehe Lettner Stationsgottesdienst (Stacio) 1r 3r 3v 5v 10v 21r 21v 27r 27v 31r 42v 44r 45r 47r 47v 52r 52v 53r 55r 68v 84r 84v 89r 103v 105r 109r 110r 120v 123v; S. 3, S. 14, S. 15, S. 46, S. 67, S. 70 Stab (Baculus) 60v 64r 65v 66r - siehe auch Bischofsstab Stäbler (Stabellarii, Bacilliferi, Caduceatores) 1r 3v 11v 21v 26r 27r 31r 31v 33r 34r 36v 37r 38r 38v 39v 40r 41r 42r 47v 51v 55v 56v 60r 62r 64r 66r 67v 74v 78v 80r 80v 83r 96r 98v 119v 123r 126r 127r 128r; S. 26, S. 27, S. 40, S. 52, S. 53, S. 56, S. 62, S. 72, S. 74 Stangenkerzen 38v 39r 63r 64r; S. 17, S. 62, S. 64, S. 74 Steinmetz 62r; S. 72 Stiftungen S. 3, S. 22, S. 29, S. 52, S. 59, S. 76, S. 79 Stola 17r 21v 27r 30r 33v 35r 35v 36r 36v 38r 38v 39r 39v 41v 56v 60r 61v 104r 108v 118v 123r 135v; S. 28, S. 30, S. 44, S. 54, S. 61, S. 63, S. 72 Straußfeder 127v Stundengebet siehe Chorgottesdienst Register 248 Subdiakon siehe Diakon Succentor 1r 4r 5r 11r 16v 17r 26r 26v 30v 31v 33v 38r 39r 39v 40r 51v 55r 55v 56v 57r 57v 59r 60r 61v 62v 65r 67v 69r 71r 72r 76r 80r 81r 81v 96r 96v 103r 106r 108v 109v 118v 123r 124r 129r 132r 132v 133r 134r 134v 135r 136r; S. 20, S. 25, S. 34, S. 38, S. 39, S. 44, S. 51, S. 62, S. 63 Sup(er)pelliceum 30v 33v 61v 65r 65v 129v 130v 131r 132r; S. 31, S. 36, S. 38, S. 56 Synode (Sinoda Sancta) 5r 25r 54r 54v 55v 56r 104v; S. 14 Taufbrunnen (Fons baptismatis, Baptismus) 37v 38r 40r 42r 56v 57r 57v; S. 13, S. 61, S. 65, S. 66, S. 69, S. 79 Taufgedächtnis S. 46, S. 60 S. 65, S. 66, S. 68, S. 71 Taufwasserweihe (Consecracio Baptismatis) 37v 38r; S. 61, S. 68 Thurification siehe Inzens Traubensegnung 93v; S. 81 Tücher 11r (pallia) 16v (tegumenta) 35r 126v (manutergium); S. 43, S. 47, S. 55, S. 67, S. 68, S. 69 - siehe auch Bänder, Fastentuch Umgang (Ambitus) - Ambitus (noster; Verbindungsgang zwischen Dom und Liebfrauenkirche) 11v 39v 60v 80v 96v - Ambitus Memorie 102v Verklärung des Herrn (Transfiguracio Domini) 93v; S. 81 Viaticum 29r; S. 50, S. 60 Vigil (Vigilia) 3r 14r 16r 19r 19v 20r 26v 38r 45r 45v 55v 56v 57r 68v 75v 76v 87v 88r 94v 95v 99r 108v 117r 119r 129r 133v 134r 134v - Vigilie mortuorum 3r 3v 17r 20v 42v 55v 57r 60v 64v 69v 77r 91v 95r 96v 106r 113r Vikar (Vicarius) 17r 21v 23v 27r 29r 32v 34v 35r 35v 38v 39v 40r 41r 55v 56r 60v 63r 63v 64r 65r 65v 66r 67v 69r 69v 71r 72v 74r 76r 76v 77v 80v 81r 81v 82r 82v 83v 84v 85v 86v 87v 91r 92r 92v 93r 94v 95v 96v 99r 99v 100r 102v 104v 106r 107v 108v 109r 109v 110v 111r 112r 112v 113r 113v 114r 114v 115r 117v 119v 120r 121r 123r 123v 124v 126r 127r 127v 129v 130r 133r 136r 137v; S. 26, S. 30, S. 42, S. 46, S. 48, S. 49, S. 63, S. 65, S. 74, S. 80, S. 81 Vocem iocunditatis siehe Osterzeit Vorfastenzeit S. 42, S. 44 - Quinquagesima (Esto mihi) 14v 16r 16v 17v 20v; S. 42, S. 43 - Septuagesima 7r 9v 10r 11r 12r 13v 14r 14v 128v; S. 23, S. 42, S. 43 - Sexagesima 14v 16r; S. 42, S. 43 Vorhänge (Cortine) 11r 16v 17v 24r 25v 67v 137r; S. 16, S. 43. Wächterhäuschen S. 16 Waschung der Altäre 33v; S. 25, S. 26, S. 28, S. 55 Wecken (Vice) 80v Weihbischof (Suffraganeus) 27r 30v 31r 31v 32v 33r 33v 38r; S. 48, S. 49, S. 50, S. 51, S. 53, S. 54, S. 56, S. 62 Weihnachten (Nativitas Domini) 45r 132v 134r 134v; S. 17, S. 20, S. 22, S. 24, S. 25, S. 26, S. 30, S. 31, S. 32, S. 34, S. 36, S. 38, S. 39, S. 40, S. 41, S. 75, S. 78 - Weihnachtskrippe S. 39; siehe auch Christkind (Puerulus) Weihrauchfass (Thuribulum) 11r 35v 36r 36v 38r 38v 40r 41r 56v 96r 104r 120r; S. 62 Weihwasser (Aqua benedicta) 3v 11v 19r 21v 27v 31r 33r 35v 36v 37r 38r 42v 55r 56r 77r 78v 80v 91v 117v 120r 123r 125r 129r 137r; S. 17, S. 28, S. 42, S. 58, S. 62, S. 67, S. 69 Wein (Vinum) 1r 1v 5v 6r 7r 8r 9v 10v 14v 25r 27r 34r 40r 43r 44r 44v 45r 47r 49r 50r 51v 52r 52v 53r 53v 54v 55v 58r 66r 67r 67v 69r 71v 72r 72v 73r 74v 76r 76v 77r 78r 78v 80v 81r 81v 83r 83v 84v 85v 86v 87v 89r 91r 91v 92r 94v 95r 96r 96v 98r 98v 99r 99v 100r 101r 101v 102v 103v 104r 104v 105r 106r 109r 110r 110v 112r 112v 113v 114r 114v 120r 121r 123r Sachen 249 123v 124r 124v 125r 126r 126v 127r 127v 128r 128v 129v 134v 135r 136v 137v; S. 25, S. 26, S. 28, S. 29, S. 30, S. 39, S. 55, S. 56 - Johanniswein (Amor S. Ioannis) 136v; S. 40, S. 82 - Vinum gracie 3v 26v 40r 44r 57v 60r 60v 69v 78v 80v 104r 119v 123r 132r; S. 25, S. 29 Ypapanti siehe Darstellung des Herrn Zimmermann 62r; S. 72