Das commentum Monacense zu den Komödien des Terenz
Eine Erstedition des Kommentars zu 'Andria', 'Heautontimorumenos' und 'Phormio'
1116
2011
978-3-8233-7663-7
978-3-8233-6663-8
Gunter Narr Verlag
Franz Schorsch
Mit dieser Arbeit liegt das commentum Monacense erstmals zu großen Teilen ediert vor. Neben der kritischen Edition bietet sie einen Testimonienapparat, in dem Quellen zusammengestellt sind, aus denen der Kommentator sein Wissen bezogen hat.
In einer monografischen Untersuchung werden die Interessenschwerpunkte analysiert, die den Kommentator bei seiner Arbeit geleitet haben, der Leserkreis bestimmt, auf den der Kommentar zugeschnitten ist, und das kulturelle Umfeld erschlossen, in dem er erstanden ist. Eine umfangreiche Einordnung in die mittelalterliche Terenzkommentierung rundet die Arbeit ab.
<?page no="1"?> Leipziger Studien zur klassischen Philologie 8 Neubegründet von Ekkehard Stärk (†) und Kurt Sier Herausgegeben von Marcus Deufert, Ursula Gärtner und Kurt Sier <?page no="3"?> Franz Schorsch Das commentum Monacense zu den Komödien des Terenz Eine Erstedition des Kommentars zu ‚Andria’, ‚Heautontimorumenos’ und ‚Phormio’ <?page no="4"?> Umschlagabbildung: Bayerische Staatsbibliothek München, Clm 14420, fol. 105v Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http: / / dnb.d-nb.de abrufbar. © 2011 · Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG Dischingerweg 5 · D-72070 Tübingen Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Gedruckt auf säurefreiem und alterungsbeständigem Werkdruckpapier. Internet: http: / / www.narr.de E-Mail: info@narr.de Printed in Germany ISSN 1862-2186 ISBN 978-3-8233-6663-8 <?page no="5"?> v Vorwort Die Dissertation, die diesem Buch zugrundeliegt, wurde im Wintersemester 2009/ 10 von der Philologischen Fakultät der Universität Leipzig angenommen. Das vorliegende Buch stellt eine geringfügig veränderte Fassung dar. Herr Professor Deufert hat die Anregung zu der Arbeit gegeben. Dabei begleitete er den gesamten Prozess des Fortschreitens mit außerordentlicher Zuwendung. Seinem wissenschaftlichen Rat und der akribischen Durchsicht meines Manuskripts schuldet diese Arbeit unendlich viel. Dankbar bin ich für seine Geduld und sein Verständnis, da der Arbeitsprozess durch meine Tätigkeit als Gymnasiallehrer immer wieder von längeren Pausen heimgesucht wurde und sich die Fertigstellung mitunter erheblich verzögerte. Meinen aufrichtigen Dank spreche ich allen Menschen aus, die mich bei der Arbeit an der Dissertation unterstützt haben: meiner Frau, die es möglich gemacht hat, dass auch der junge Familienvater sich in seiner freien Zeit an den Schreibtisch begeben konnte; meiner Mutter, die mich beim Korrekturlesen gründlich unterstützt hat; Herrn Professor Jakobi, der mit seiner Sachkenntnis entscheidende methodische und inhaltliche Hinweise gegeben hat und durch seine Vertrautheit mit der mittelalterlichen Glossarliteratur die Arbeit bereichert hat; Herrn Professor Sier für seine methodischen Hinweise und Herrn Dr. Behrendt, der mit seinem Scharfsinn an mancher Stelle für Klarheit gesorgt hat. Nicht zuletzt danke ich den Herausgebern der Reihe „Leipziger Studien zur Klassischen Philologie“ für die Aufnahme dieses Buches. Hamburg im August 2011 Franz Schorsch <?page no="7"?> vii Inhaltsverzeichnis Einleitung...................................................................................................................................................... 1 I. Das commentum Monacense ........................................................................................................................ 7 1. Der Codex clm 14420 f. 79 r -f. 144 v ................................................................................................. 7 2. Die praefatio Monacensis ..................................................................................................................... 8 3. Die Scholien des commentum Monacense .......................................................................................11 4. Das Verhältnis des commentum Monacense zu anderen mittelalterlichen Terenzscholien....20 5. Zur Entstehung des fortlaufenden Kommentars ....................................................................32 6. Zum Umfeld des commentum Monacense.......................................................................................41 II. Zur Sprache des commentum Monacense im clm 14420 ......................................................................46 1. Lautlehre..........................................................................................................................................46 2. Formenlehre....................................................................................................................................49 3. Syntax ...............................................................................................................................................49 4. Wortschatz ......................................................................................................................................50 5. Stil .....................................................................................................................................................52 III. Erläuterungen zu der Edition ..........................................................................................................53 1. Editionskriterien.............................................................................................................................53 2. Orthographie ..................................................................................................................................56 3. Interpunktion..................................................................................................................................63 4. Der kritische Apparat....................................................................................................................65 5. Die Testimonien ............................................................................................................................66 Edition des commentum Monacense im clm 14420 ....................................................................................68 Andria ...................................................................................................................................................68 Heautontimorumenos .....................................................................................................................112 Phormio .............................................................................................................................................152 Die Distichen auf f. 144 r des clm 14420 ........................................................................................180 Die Hexameter auf f. 144 r des clm 14420 .....................................................................................181 Das Glossar auf f. 144 v des clm 14420...........................................................................................182 Literaturverzeichnis.................................................................................................................................184 <?page no="9"?> 1 Einleitung Das commentum Monacense zählt zu den bedeutendsten mittelalterlichen Kommentaren zu den sechs Komödien des römischen Dichters Terenz. Mittelalterliche und neuzeitliche Kommentare zu antiken Autoren finden heute nicht mehr nur als Hilfsmittel zur modernen Erklärung des Primärtextes Beachtung, sondern als Texte mit eigenem Wert, die den Primärtext vermitteln und aktualisieren. 1 Sie werden als ein wichtiges Dokument der Rezeptionsgeschichte des betreffenden Autors gesehen. In den letzten Jahrzehnten ist das Interesse an der Rezeptionsgeschichte der klassischen Autoren der antiken Literatur stark angestiegen. Das wird deutlich an einer zunehmenden Anzahl von Monographien zur Antikenrezeption 2 und zu den Kommentaren zu antiken Autoren 3 . Diese Arbeit möchte die Grundlage für ähnliche Beiträge über die Terenzrezeption leisten. In ihr wird erstmals das commentum Monacense zu großen Teilen kritisch ediert. Bearbeitet werden die Kommentare zur ‚Andria’, die als erstes Stück besonders ausführlich kommentiert wurde, zum ‚Heautontimorumenos’, der in dem wichtigen antiken Kommentar von Donat nicht erhaltenen ist, und zum ‚Phormio’, dem letzten Stück in der Reihenfolge der einzigen vollständigen Handschrift, des clm 14420. Nach dem Kommentar zum ‚Phormio’ werden die zu der Handschrift des commentum Monacense im clm 14420 gehörigen und für die Aufarbeitung der Entstehungsgeschichte besonders wichtigen Texte ediert: metrische Inhaltsangaben zu den sechs Komödien, ein hexametrisches Gedicht und ein Glossar. Zu der Edition gehören ein kritischer Apparat und Testimonien. Eine Untersuchung des commentum Monacense ist der Edition vorangestellt. In einem ersten Abschnitt wird zunächst die erhaltene Handschrift, der clm 14420, beschrieben. Anschließend wird die Rekonstruktion der in diesem Codex nur bruchstückhaft erhaltenen, aber aus anderen Quellen wieder herstellbaren praefatio nachvollzogen. Es folgt eine Edition der zusammen mit dem Terenzkommentar überlieferten Werke: sechs Distichen zu den Komödien, ein hexametrisches Gedicht und ein Glossar. Des Weiteren werden durch eine Untersuchung der Scholien die Interessenschwerpunkte, die den Kommentator bei seiner Arbeit geleitet haben, und der Leserkreis, auf den der Kommentar zugeschnitten ist, systematisch bestimmt. Ein Vergleich mit anderen mittelalterlichen Terenzscholien liefert Erkenntnisse über die Entstehung des Kommentars. Schließlich werden die Umstände der Entstehung des Kommentars beleuchtet und sein kulturelles Umfeld skizziert. In einem zweiten Abschnitt wird die Sprache des Kommentars systematisch analysiert. Dabei werden Lautlehre, Formenlehre, Syntax, Wortschatz und Stil 1 Foucault 1991, 17-21; Assmann 1995; Gladigow 1995; Minnis 1995; Zons 1995; Most 1999. 2 Glauche 1970; Riou 1973; Ders. 1976; Ders. 1997; Grant 1978; Villa 1969; Dies. 1979; Dies. 1984; Munk Olsen 1985; Ders. 1995; Suerbaum 1998; Deufert 2002; Ders. 2003; Marchionni 2003. 3 Jakobi 1996; Uhl 1998; Diederich 1999. <?page no="10"?> 2 des clm 14420 untersucht. Aus den Ergebnissen dieser Untersuchung leiten sich in einem dritten Abschnitt Kriterien für die Edition selbst und die Gestaltung der Orthographie und Interpunktion sowie des kritischen Apparates und des Testimonienapparates ab. In einem letzten Abschnitt folgt schließlich die Edition des commentum Monacense zu den drei Komödien ‚Andria’, ‚Heautontimorumenos’ und ‚Phormio’. Eine rezeptionsgeschichtliche Untersuchung befasst sich nicht nur mit der handschriftlichen Überlieferung der antiken Texte. Der kulturgeschichtliche Ansatz der Rezeptionsforschung ist auch bemüht, Klarheit darüber zu gewinnen, zu welchen Zeiten und in welchen Regionen Europas bestimmte Autoren verbreitet waren, mit welchen Intentionen sie gelesen wurden und wie sie auf die Gegenwartskultur Einfluss nahmen. Die Bandbreite der neueren Arbeiten lässt zudem ein Engagement verschiedener Fachrichtungen erkennen. Es wird deutlich, dass sich nicht nur die klassische Philologie und die ihr verwandten Disziplinen mit der Rezeptionsgeschichte befassen. Vielmehr ist auch in den neuzeitlichen Literaturwissenschaften und der Mediävistik das Bewusstsein vorhanden, dass die antiken Autoren trotz der Vorherrschaft christlicher Literatur einen wesentlichen Bestandteil des mittelalterlichen und neuzeitlichen Kultur- und Bildungshorizontes ausmachen. 4 Der Autor Terenz gehört zu den meistgelesenen Autoren in der Spätantike und im Mittelalter. Für die Spätantike bezeugen unter anderem die Kommentare von Donat aus dem 4. Jahrhundert und Eugraphius 5 aus dem 5./ 6. Jahrhundert 6 und die Erwähnung im Sentenzenkanon des Arusianus Messius 7 aus dem 4. Jahrhundert die Popularität dieses Schriftstellers. In den Jahrhunderten des frühen Mittelalters schwand jedoch die Bedeutung von Terenz für den Schulunterricht an den Klosterschulen. Gerade die so genannte Quadriga des Arusianus Messius, bestehend aus den Autoren Vergil, Terenz, Sallust und Cicero, galt zunehmend als Inbegriff paganer Bildung und stand nicht im Mittelpunkt des Interesses. Man las und kommentierte in erster Linie die spätantiken Grammatiker, vor allem die Grammatiken von Donat und Priscian. 8 Erst im 9. Jahrhundert wurde Terenz im Zuge der so genannten Karolingischen Renaissance wieder zum Schulautor an den Klosterschulen erhoben. Man schätzte an ihm besonders den guten Stil und den Reichtum an Versen, die sich als Sentenzen aus ihrem Kontext in der Komödie herauslösen ließen. Daraus lässt sich erklären, dass so viele Terenzverse in mittelalterlichen Florilegien zu finden sind. 9 Ende des 10. Jahrhunderts ist Terenz fest verankert in dem Kanon 4 Glauche 1970; Munk Olsen 1985; Minnis/ Scott 2 1991; Suerbaum 1998. 5 Die Kommentare von Donat und Eugraphius sind von Wessner 1902-1908 ediert. 6 Zur Datierung vgl. Wessner 1907 und Strzelecki 1979. 7 Arusianus Messius, Exempla elocutionum, ediert von Della Casa 1977 = Keil VII p. 449- 514. 8 Vgl. Glauche 1970, 37f. 9 Villa 1997, 549. <?page no="11"?> 3 von Schulautoren, den Gerbert v. Aurillac, der spätere Papst Silvester II., während seiner Lehrtätigkeit als Erzbischof in Reims (991-998) verfasst hat. 10 Eine Besonderheit der Geschichte des Terenztextes stellen die Kommentare dar, die zu den einzelnen Komödien erhalten sind. 11 Der älteste bekannte und uns erhaltene Kommentar stammt von Aelius Donatus. Dieser Universalkommentar beginnt mit einer auf Suetons Werk de viris illustribus zurückgehenden vita Terenti. Dem eigentlichen Kommentar ist ferner eine Abhandlung de fabula vorangestellt, die Euanthius (gest. 358) zugeschrieben wird. Des Weiteren existiert aus der Spätantike noch der Kommentar des Eugraphius. Dieser hat das Werk des Donat zwar benutzt. Dennoch handelt es sich um einen eigenständigen Kommentar, der den Donat-Kommentar einerseits stark verkürzt und andererseits um zahlreiche rhetorische Anmerkungen erweitert. 12 Der Eugraphius-Kommentar ist in relativ wenigen mittelalterlichen Handschriften überliefert. Er war also nicht weit verbreitet, wenngleich deutlich verbreiteter als der von Donat. Neben diesen beiden Kommentaren gibt es ebenfalls aus der Spätantike noch die Terenzscholien in dem codex Bembinus. Auch das Mittelalter verfügte über eigenes kommentiertes Wissen zu den Komödien des Terenz. Das bezeugen die zahlreichen Scholien in den mittelalterlichen Handschriften. Allerdings wurde der Kommentar des Donat von der Spätantike bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, als der italienische Humanist Aurispa ihn wieder entdeckte, nur sehr selten gelesen. 13 Es stellt sich also die Frage, aus welchen Quellen die mittelalterlichen Kommentatoren ihr Wissen bezogen haben. Es entstanden mindestens drei anonym überlieferte, miteinander verwandte 14 Terenzkommentare, deren Entstehungsumstände noch nicht vollständig geklärt sind: um die Mitte des 9. Jahrhunderts das commentum Brunsianum und das commentum Monacense, wahrscheinlich im 11. Jahrhundert der commentarius recentior. Hinzu kommen die zahlreichen glossierten Terenzhandschriften. Das commentum Brunsianum 15 hat seinen Namen nach der Ausgabe von P.J. Bruns 16 , die in Wahrheit eine kritische Reproduktion einer Handschrift aus Halle/ Saale aus dem 10. oder 11. Jahrhundert darstellt und neben dem Text der Komödien eine Edition der Scholien dieses Codex Halensis enthält. Diese Scholien werden als commentum Brunsianum bezeichnet. 17 Das commentum Brunsianum ist kein 10 Glauche 1970, 70. 11 Vgl. Reeve 3 1990b, 419. 12 Wessner 1907, 990. 13 Reeve 3 1990a, 154 und Schmidt 1989, 156f. 14 Zumindest das commentum Brunsianum und das commentum Monacense haben viele gemeinsame Glossen und einen ähnlichen accessus ad auctorem: vgl. Wessner 1902, 189; Villa 1979, 1f.; Dies. 1984, 6; Riou 1997, 34, der eine gemeinsame Quelle der Kommentare annimmt. 15 Zum commentum Brunsianum und der Datierung in das 9. Jahrhundert vgl. Sabbadini 1894, 29f.; Riou 1973; Ders. 1976; Villa 1984, 43-65. Jakobi 2007. 16 Bruns 1811. 17 Ohne Kenntnis von Bruns’ Edition hat A. Mai 1815 einen Teil der Scholien des commentum Brunsianum, die sich ebenfalls im Codex Ambrosianus H. 75 inf. des Terenz aus dem 10. Jahrhundert finden, als bis dahin unediert herausgegeben. <?page no="12"?> 4 fortlaufender Text, sondern ist als Interlinear- und Marginalscholien in einen Terenztext hinein geschrieben. E.K. Rand hat zu Recht die Bedeutung dieser Ausgabe hervorgehoben - nicht als Edition des Terenztextes, sondern vor allem der Scholien. 18 Ohne Bezug zu Bruns’ Edition hat A. Mai 19 einen Teil der Scholien, die sich im Codex Ambrosianus H. 75 inf. (F) des Terenz aus dem 10. Jahrhundert finden, als bis dahin unediert herausgegeben. Die beiden anderen Kommentare, das commentum Monacense, das seinen Namen nach dem Aufbewahrungsort der einzigen vollständigen Handschrift in München trägt 20 , und der commentarius recentior sind bislang nicht vollständig ediert, obwohl eine Edition seit mehr als hundert Jahren immer wieder gefordert wird. 21 Im Jahre 1893 publizierte F. Schlee eine Arbeit mit dem Titel Scholia Terentiana 22 . Für diese Scholienedition benutzte er fünf Terenzhandschriften des 9. bis 11. Jahrhunderts. 23 Eine wichtige Quelle war dabei das commentum Monacense. Er glaubte, aus einigen Interlinear- und Marginalscholien, die in diesen Terenzhandschriften erhalten sind, den Kern eines spätantiken Terenzkommentars erschließen zu können. Dieser Kommentar sei später durch verschiedene Abschreiber beträchtlich erweitert worden. Dadurch sei zu erklären, dass die genannten Codices bezüglich des Inhalts, Stils und Umfangs sehr unterschiedliche Scholien enthalten. Was F. Schlee als Terenzscholien veröffentlichte, glaubte er, sei nicht von einem einzigen Verfasser geschrieben, sondern im Laufe der Zeit zusammengetragen. E. Wölfflin glaubte dann, einen einzelnen spätantiken Kommentator mit dem Grammatiker Pompeius aus dem fünften Jahrhundert identifizieren zu können: auf der ersten Seite des Codex G hatte F. Schlee die Überschrift COMMENTARII OOPEIUS gelesen. E. Wölfflin emendierte das zweite Wort zu POMPEIUS. K. Dziatzko 24 fand bei einer abermaligen genauen Prüfung des Codex, dass es sich schlicht um die Überschrift COMMENTATIO OPERIS handele. Mit diesem Befund ist die Verknüpfung mit dem Grammatiker Pompeius nicht haltbar, und die Datierung in die Spätantike bleibt eine Vermutung. F. Schlees Absicht war es, aus der gesamten Scholienmasse der genannten Codices nur diejenigen Scholien zu veröffentlichen, die er als die ursprünglich antiken herausfiltern zu können glaubte. Er unterschied daher drei Klassen von Scholien. Die wertvollsten seien Zitate oder Erweiterungen, die aus spätantiken 18 Rand 1909a, 365f. 19 Mai 1815. 20 Die Bezeichnungen commentum Brunsianum und commentum Monacense sind also insofern irreführend, als sie sich nicht aus dem commentum selbst ergeben, sondern nach dem Ersteditor und dem Aufbewahrungsort der Handschrift benannt sind. 21 Dziatzko 1894a, 432; Wessner 1902, 191; Rand 1909a, 364. 366. 389; Ders. 1909b, 363ff.; Ballaira 1968; Riou 1973; Ders. 1997; Deufert 2003, 353f. 22 Schlee 1893. 23 Schlee benutzte die Handschriften D, G, E und C (zu diesen Codices vgl. S. 20), dazu ein bis dahin nicht weiter beachtetes Manuskript aus München: M (= clm 14420), das commentum Monacense. 24 Dziatzko 1894b, 477. E.K. Rand konnte diese Lesung verifizieren (Rand 1909a, 360). <?page no="13"?> 5 Grammatikern wie Servius, Priscianus, Donatus, Eugraphius, Festus, Porphyrio und Isidorus extrahiert worden seien. Die anderen beiden Klassen nannte er commentarius antiquior und commentarius recentior. Damit glaubte er, zwei Stufen der Bearbeitung des Scholiencorpus greifen zu können. Der commentarius antiquior sei im Übergang von der Antike zum Mittelalter 25 von verschiedenen Schreibern zusammengetragen worden und verwende als zusätzliche Quellen wiederum spätantike Grammatiker und Erklärer. Schon K. Dziatzko 26 und E.K. Rand 27 haben allerdings vermutet, dass das gesamte Scholiencorpus im Wesentlichen aus einer Hand stamme. Dafür sprechen nicht nur die stilistische und inhaltliche Einheitlichkeit der Szenenüberschriften, sondern auch der Scholien selbst. F. Schlee hat auch den clm 14420, seinen Codex M, benutzt. Auszüge aus dieser Handschrift, die etwa ein Drittel des gesamten commentum Monacense ausmachen, konstituieren Teile des von ihm postulierten commentarius antiquior. 28 Einige der Scholien des commentum Monacense sind von F. Schlee schon ediert. Er hielt also dieses commentum zumindest in Teilen für spätantik. Der Wert dieser Edition wird allerdings dadurch herabgesetzt, dass er aus dem tradierten Scholienmaterial mehrere Bearbeitungsstufen eines spätantiken Kommentars rekonstruieren wollte und auf der Grundlage dessen, was er für den ursprünglichen Kern hielt, die Auswahl derjenigen Scholien traf, die er der Edition für würdig erachtete. Indem er nach, freilich fragwürdigen, Kriterien 29 Scholien aussuchte, schuf er also eine Auswahl von Scholien, die er bestimmten Bearbeitungsschichten in der Terenzkommentierung zuordnete. Dieses Vorgehen hatte allerdings nur insofern seine Berechtigung als F. Schlee erkannt hat, dass die gesamte Scholienmasse, wie sie am vollständigsten im commentum Monacense und commentum Brunsianum vorliegt, nicht zu einem bestimmten Zeitpunkt von einer Person verfasst wurde, sondern eine Sammlung darstellt. 30 Problematisch an dieser Teiledition ist auch, dass die Angaben zu einzelnen Quellen nicht immer zuverlässig sind. Bei Scholien, die in mehreren der von ihm benutzten Codices stehen, macht F. Schlee nur selten eine Angabe zur Herkunft. Es bleibt also unklar, ob alle dieser Codices oder nur einige diese Scholien enthalten. Bei einzelnen Scholien macht er dennoch Quellenangaben, wenn das betreffende Scholion in nur einem seiner Codices auftaucht. 31 Ein genauer Vergleich mit den Scholien des clm 14420 zeigt aber, dass er dabei nicht immer zuverlässig vorgegangen ist. Es finden sich solche Quellenangaben gelegentlich auch bei Scholien, die sowohl der angegebene Codex als auch das commentum 25 Schlee 1893, 40f. 26 Dziatzko 1894a, 432 und 1894b, 466. 27 Rand 1909a, 360. 28 Vgl. Rand 1909a, 359-365, der in seinem Aufsatz eine Rezension von Schlees Arbeit bietet. 29 Vgl. Dziatzko 1894a und 1894b; Warren 1901; Rand 1909a, 364ff.; Villa 1984, 6f. 30 Vgl. S. 39f. 31 Schlee 1894, 44. <?page no="14"?> 6 Monacense enthalten. 32 Andere Stellen zeigen, dass F. Schlee nicht immer alle Codices konsequent gelesen hat, sodass die Zuverlässigkeit seiner Edition infrage gestellt werden muss. Beispielsweise schreibt F. Schlee zu Phorm. 635: Haec hinc facessat] faciat dominus d… argentum DE. In M steht aber: Facessat] faciet dominus meus dando argentum. Hier hätte das commentum Monacense sogar helfen können, die in D und E anscheinend nicht vollständig lesbare Glosse wieder herzustellen. Eine angemessene Würdigung des commentum Monacense unterbleibt also bei dem Ansatz von F. Schlee, wenngleich es sein Verdienst bleibt, dessen Wert gegenüber F. Umpfenbach 33 erhöht zu haben, der es für eine Kompilation von „Trivialscholien“ aus „halbbarbarischer Zeit“ hielt, die ein Veroneser Schreiber im 11. Jahrhundert zusammengetragen habe. K. Dziatzko äußert sich zu Recht vorsichtiger über den angeblichen Un-Wert und das Umfeld des Kommentars. 34 Mit der vorliegenden Arbeit wird erstmals eine kritische Edition eines Großteils der Scholien des commentum Monacense geboten. Sie ediert den clm 14420, die einzige vollständige Handschrift. Somit wird nach dem commentum Brunsianum der zweite Terenzkommentar aus dem 9. Jahrhundert leichter zugänglich. Durch eine solche Einzeledition wird die Grundlage für eine eingehende Erforschung der Entstehung und Verbreitung der mittelalterlichen Terenzscholien geschaffen. Insofern schließt diese Arbeit eine Lücke in der Kenntnis der mittelalterlichen Terenzrezeption. Zuverlässige Einzeleditionen der anderen mittelalterlichen Terenzscholien stellen ein Desiderat dar. 32 Beispielsweise S. 119 zu Haut. 446: invite C. S. 132 zu Phorm. 332: Fructus] suavitas vescendi D. S. 134 zu Phorm. 550: Contemplamini me] respectum solacii prebete, quia, si ipsa perrexerit, pergam post ipsam, et amplius non videbitis meam faciem D. Diese Scholien finden sich entgegen der Angabe von F. Schlee auch im commentum Monacense. 33 Umpfenbach 1867, 337f. 34 Dziatzko 1894b, 466f. <?page no="15"?> 7 Das commentum Monacense Der Codex clm 14420 f. 79 r -f. 144 v Das commentum Monacense ist in einer einzigen Handschrift vollständig erhalten. 35 Es handelt sich dabei um den Codex Latinus Monacensis 14420 (clm 14420) aus der Bayerischen Staatsbibliothek in München. Dieser Mischband, der im 15. Jahrhundert in dem Kloster St. Emmeran in Regensburg (Rat. S. Em. 420) zusammengestellt wurde 36 , enthält kürzere Werke verschiedener Herkunft aus dem 9. bis 15. Jahrhundert, darunter vor allem grammatische Abhandlungen und Kommentare, die mit oder ohne den kommentierten Text stehen. An siebenter Stelle dieses Codex, auf den Blättern 79 r -144 r , befindet sich ein fortlaufend geschriebener Kommentar zu den sechs Komödien des Terenz. Diese Blätter bildeten vor der Integration in den Mischband eine selbständige Handschrift, welche zur mittelalterlichen Bibliothek des Klosters St. Emmeran gehörte. 37 Die italienische 38 Schrift wird mit großer Übereinstimmung auf die Wende des 10. oder in das 11. Jahrhundert datiert. 39 Der Kommentar, der ohne den Text der Komödien überliefert ist, besteht aus durch ein eigenes Zeichen markierten Lemmata und einer oder auch mehreren darauf folgenden Glossen. Die Kommentare zu den einzelnen Stücken verteilen sich in der Handschrift wie folgt: Andria f. 79 r -92 v , Eunuchus f. 92 v -105 v , Heautontimorumenos f. 105 v -119 r , Adelphoe f. 119 r -129 r , Hecyra f. 129 r -136 r , Phormio f. 136 r -144 r Zeile 17. Die Handschrift bestand ursprünglich aus acht Quaternionen und einem Binio. Die Blätter der ersten Lage haben je 31 Zeilen, die übrigen je 36, während f. 144 v 37-38 Zeilen aufweist. Von der ersten Lage fehlt das erste Doppelblatt. Daraus resultiert, dass der Hauptteil der praefatio sowie der Kommentar zu Andr. 363- 428 verloren sind. Die ersten erhaltenen Seiten sind nur noch sehr schwer zu entziffern, da die Tinte stark verblasst ist. Aus diesem Grund werden im kritischen Apparat der Edition auch die Stellen detailliert aufgeführt, die K. Dziatzko anders gelesen hat. Das Pergament der Doppelblätter 109/ 116 und 110/ 115 stellt einen Palimsest dar, wobei der Terenzkommentar den jüngeren Textbestand darstellt. Der ursprüngliche Text enthielt das Güterverzeichnis des Klosters SS. Faustino e Giovita in Brescia aus dem Jahr 964. 40 Vor der 35 Zu der folgenden Beschreibung des clm 14420 vgl. Dziatzko 1894b, 465-470; Bischoff 1972; Glauche 1984. 36 Dziatzko 1894b, 465 und Villa 1984, 9. 37 Bischoff 1972, 53f. 38 Bischoff 1972, 53. 39 Die Datierungen des clm 14420 schwanken zwischen dem 10. und 11. Jahrhundert: Halm (11. Jh. bei Schlee 1893, v); Dziatzko 1894a, 432 (10./ 11. Jh.); Dziatzko 1894b, 465 (11. Jh.); Bischoff 1972, 53; Billanovich 1974, 35 (jeweils um 1000); Grant 1978, 83 (11. Jh.); Villa 1984, 22 und 43 (um 1000). 40 Bischoff 1972. <?page no="16"?> 8 Wiederverwendung wurde das Pergament auf allen Seiten beschnitten. Der Kommentar ist von einer Hand 41 geschrieben, jedoch mit wechselnder Stärke der Tinte, die vor allem bei den Übergängen von einem Blatt zum nächsten variiert. Nach dem Kommentar zur ‚Andria’ steht auf f. 92 v ein Distichon, das auch in anderen Handschriften überliefert ist. 42 Auf f. 144 r befinden sich im Anschluss an den Kommentar zum ‚Phormio’ (Z. 1-17) zunächst in einer ersten Kolumne auf der linken Seite des Blattes (Z. 18-29) sechs Distichen, die die Namen der Komödien mit einer sehr knappen Inhaltsangabe enthalten. Sie sind von zwar anderer, aber gleichzeitiger 43 Hand verfasst wie der Kommentar. Des Weiteren stehen in der linken Kolumne (Z. 31-36, Zeile 30 ist leer) sechs Hexameter, die auf der rechten Seite Lücken aufweisen, weil von dem Blatt auf der rechten unteren Seite ein größeres Stück fehlt. In einer zweiten Kolumne auf der rechten Seite des Blattes (Z. 19-29, Zeile 18 ist leer) stehen elf Hexameter. Davon sind die beiden letzten am Ende wegen der Beschädigung des Blattes verstümmelt. Die Hexameter in der rechten Kolumne bilden trotz der leeren Zeile 18 die Fortsetzung der sechs Hexameter der linken Kolumne. Es handelt sich also um ein Gedicht aus 17 Hexametern. Dennoch sind sie von anderer Hand geschrieben als die sechs Distichen. 44 Was in den verbleibenden Zeilen (Z. 30-36) der rechten Kolumne gestanden hat, ist nicht mehr zu ermitteln. Auf f. 144 v befindet sich von derselben Hand, die auch den Kommentar geschrieben hat 45 , ein Glossar, in dem griechische und lateinische Wörter griechischen Ursprungs ohne alphabetische Reihenfolge durch geläufige lateinische Wörter erklärt werden. 46 Die praefatio Monacensis Dem eigentlichen Kommentar des commentum Monacense ist eine praefatio vorangestellt. Sie bestand ursprünglich aus einer vita Terenti und einem argumentum Andriae. Im clm 14420 fehlt jedoch am Anfang das erste Doppelblatt der ersten Lage. Aus diesem Grund ist neben dem Kommentar zu Andr. 363-428 auch der Hauptteil der praefatio verloren. Der erhaltene Text beginnt erst im letzten Abschnitt des argumentum Andriae mit den Worten quam habebat desponsatam in Zeile 39 des unten stehenden Abdrucks der gesamten praefatio. 47 Die vita Terenti ist ganz verloren. 41 Vgl. Dziatzko 1894b, 466. 42 Villa 1979 37ff. und 1984, 31f. und 39; abgedruckt auf S. 111. 43 Dziatzko 1894b, 467; Bischoff 1972, 54; Billanovich 1974, 44. 44 Dziatzko 1894b, 468 und Billanovich 1974, 44. 45 Dziatzko 1894b, 469; Billanovich 1975, 348; Villa 1979, 18. 46 Die Distichen, die Hexameter und das Glossar werden unten S. 180f. ediert. 47 Vgl. S. 68f. <?page no="17"?> 9 Von der gesamten praefatio ist also nur ein Bruchteil im clm 14420 erhalten. Dennoch ist es G. Ballaira mit Hilfe weiterer Handschriften gelungen, die praefatio als ganze wieder herzustellen. 48 Diese von ihm rekonstruierte praefatio stimmt bis auf unwesentliche Abweichungen 49 mit dem erhaltenen Teil des argumentum Andriae im clm 14420 wörtlich überein. Die vollständige praefatio Monacensis besteht aus einer vita Terenti und einem argumentum Andriae. Beide Teile waren unabhängig voneinander schon vor G. Ballairas Entdeckung ediert worden. 50 E.K. Rand 51 und R.H. Webb 52 haben die Einheit dieser vita Terenti und dieses argumentum Andriae lediglich vermutet. Erst G. Ballaira bewies jedoch die Einheit der praefatio Monacensis. Er fand in einer Handschrift (Vat. lat. 11455) die Teile dieser praefatio gemeinsam geschrieben und konnte nachweisen, dass sie als einheitliche praefatio verfasst wurden. So fügte er die einzelnen Teile zur nun vollständigen praefatio Monacensis zusammen. 53 Der erste Teil der praefatio Monacensis besteht aus einer vita Terenti. K. Dziatzko 54 unterschied die bekannten Terenzviten in neun Gruppen. Die heute als vita Monacensis bekannte vita Terenti nannte er vita III und charakterisierte sie als eine bloße Variante der heute als vita Brunsiana 55 bekannten. Auch die Tatsache, dass er die beiden vermeintlichen Varianten der vita III in einer Handschrift aus dem 15. Jahrhundert gemeinsam geschrieben vorfand, erregte nicht den Verdacht, dass es sich um zwei verschiedene vitae handele. Als Autor vermutete er nach P.J. Bruns 56 Eugraphius, obwohl „inhalt und wortlaut von vita III eine vorgerückte periode des mittelalters zu verraten scheinen“. Im Widerspruch dazu, aber richtig, datierte er die vita III in die Zeit bis zum 10. Jahrhundert. Später widerlegte R. Sabbadini 57 zwar die Vermutung, dass die vita III von Eugraphius stammt. Er entdeckte, dass die Erklärung der ludi Megalenses in der praefatio des commentum Brunsianum nicht zu dem Eugraphius-Kommentar passt. Zudem wies er sie in Sprache und Stil einer späteren Epoche als der Lebenszeit des Eugraphius zu. Er hielt jedoch weiterhin vita Monacensis und vita Brunsiana für Varianten derselben vita Terenti. E.K. Rand hat als erster gesehen, dass die heute als vita Monacensis bekannte vita Terenti nicht lediglich eine Variante der vita Brunsiana darstellt. Sie basiert zwar auf sehr ähnlichem Material, besitzt aber in ihrem Wortlaut eigenständigen Charakter. Daher unterschied er diese vita Terenti von der vita III und nannte sie vita III a . 58 Als erster hat C.E. Geppert die vita III a zusammen mit drei 48 Ballaira 1968. 49 Vgl. die Edition unten S. 69. 50 vita Terenti: Geppert 1852, 45 und Ábel 1887, 38ff., dann Ballaira 1968, 15f.; argumentum Andriae: Geppert 1852, 32; Schlee 1893, 172f.; Dziatzko 1894b, 470, dann Ballaira 1868, 16f. 51 Rand 1909b, lxxii. 52 Webb 1911, 107f. 53 Ballaira 1968, 14 und 17-23. 54 Dziatzko 1894b, 470-473. Zitat unten S. 473. 55 Zugänglich bei Bruns 1811, 3ff.; Geppert 1852, 46f.; Ábel 1887, 34-38. 56 Bruns 1811, vf. 57 Sabbadini 1897, 312ff. 58 Rand 1909a, 378. <?page no="18"?> 10 weiteren Terenzviten ediert. 59 Mehrere Jahrzehnte darauf hat J. Ábel in einer Sammlung von Terenzviten dieselbe vita Terenti veröffentlicht, ohne sich auf Gepperts Werk zu beziehen. 60 Der zweite Teil der praefatio Monacensis besteht aus einem argumentum Andriae. Es ist zuerst von C.E. Geppert 61 , dann von F. Schlee 62 jeweils beginnend mit den Worten Orto bello Athenis in Zeile 24 des unten stehenden Abdrucks 63 ediert worden. G. Ballaira 64 hat bei einer genauen Untersuchung des Codex Vat. lat. 11455 gezeigt, dass das argumentum Andriae ursprünglich mit den Worten fabula prima Andria vocatur eo quod quaedam femina nomine Chrysis de Andro, insula Graecorum, Athenas venerat. Cum qua et Glycerium quae et Passibula vocabatur venit in den Zeilen 21-23 des unten stehenden Abdrucks 65 begann. Sie verbinden in der vollständigen praefatio Monacensis die vita Terenti mit dem darauf folgenden Teil des argumentum Andriae. Jeder neue Werkteil wird in dem Codex V durch die Verwendung anderer Tinte gekennzeichnet, wie beispielsweise das epitaphium Terentii oder die periocha in Andriam des C. Sulpicius Apollinaris. Das Fehlen einer anderen Tinte an dieser Stelle der praefatio Monacensis bezeugt gerade die Einheit von vita Terenti, dem Zwischenteil und dem argumentum Andriae. Dieser Zwischenteil war zuvor schon von J. Ábel und R.H. Webb abgedruckt worden, ohne sie als genuinen Bestandteil der praefatio Monacensis zu identifizieren. 66 C.E. Geppert und F. Schlee hatten diesen Teil nicht gedruckt, da sie ihn nicht als einen Bestandteil des argumentum Andriae erkannt hatten. Den Schlussteil des argumentum Andriae, der im clm 14420 noch lesbar ist, hat K. Dziatzko ediert. 67 Schließlich ist jetzt die vita Monacensis, erstmals zusammen mit dem argumentum Andriae gedruckt, bei G. Ballaira zugänglich. 68 Die vollständige praefatio Monacensis, wie sie G. Ballaira aus der von ihm zugrunde gelegten Handschrift rekonstruiert hat, wird unten vor der Edition des im clm 14420 erhaltenen Teils der praefatio gedruckt. Durch einen senkrechten Strich wird dabei in Zeile 39 die Stelle markiert, an welcher der im clm 14420 erhaltene Teil beginnt. 59 Geppert 1852, 45. 60 Ábel 1887, 38ff. 61 Geppert 1852, 32. 62 Schlee 1893, 172f. 63 Vgl. S. 68. 64 Ballaira 1968, 17ff. und 22f. 65 Vgl. S. 68. 66 Àbel 1887, 40 Anm. 4 und Webb 1911, 107f. 67 Dziatzko 1894b, 470. 68 Ballaira 1968, 15ff. <?page no="19"?> 11 Die Scholien des commentum Monacense Im Folgenden wird das commentum Monacense in die seit der Antike bestehende Kommentartradition eingeordnet. Dazu werden zunächst der Inhalt der Scholien analysiert und die Interessenschwerpunkte des Kommentators und der Adressatenkreis bestimmt. Anschließend werden Quellen zusammengestellt, aus denen einige der Scholien schöpfen. Kommentare zu Werken der Literatur kennen wir schon seit der Antike in verschiedener Form und mit unterschiedlichen Absichten der Verfasser: Die kritischen Kommentare, etwa die antike Homererklärung oder Donats Vergilkommentar, sind Werke, die von gelehrten Menschen für vorwiegend wissenschaftliche Zwecke geschrieben wurden. Sie sollen nicht einem Laien das unmittelbare Textverständnis erleichtern, sondern zielen auf einen gelehrten Leserkreis und behandeln vorzugsweise Fragen der Textkritik und Exegese. Neben diesen wissenschaftlichen Kommentaren kennen wir Schulkommentare, bei denen wir zwei Arten unterscheiden können: zum einen solche Werke wie den Vergil-Kommentar von Servius (6. Jh.? ), deren Adressaten zwar gut Latein konnten, mithilfe des Kommentars aber ihre Sprachkompetenz verfeinern wollten. Gerade dieser spracherzieherische Ansatz weist solche Kommentare dem spätantiken Lehrbetrieb zu, einer Zeit also, in der das Lateinische in der Regel noch die Muttersprache war, deren grundsätzliche Beherrschung vorausgesetzt werden konnte. Daneben gibt es aber auch solche Schulkommentare, deren hauptsächliches Ziel es ist, das Verständnis des Primärtextes aufzuarbeiten. Es geht also vor allem um das Sprachverständnis. Diese Intention verweist solche Kommentare in das Mittelalter, in eine Zeit, in der das Lateinische nicht mehr die Muttersprache war, sondern sich zu einer Wissenschaftssprache entwickelt hatte. Um zu verdeutlichen, mit welchen Intentionen der Verfasser des commentum Monacense Terenz gelesen hat, werden im Folgenden die inhaltlichen Schwerpunkte der Scholien analysiert. Dadurch lässt sich das commentum Monacense in die soeben skizzierte zweite Form der Schulkommentare einordnen. Den bei weitem größten Teil der Scholien machen einfache Worterklärungen oder kurze Notizen zum Inhalt einer Textpassage aus. Diese Scholien werden in der Regel mit idest oder scilicet eingeleitet. 69 Da sie den Hauptteil der gesamten Scholienmasse ausmachen, werden im Folgenden nur zwei Stellen beispielhaft erläutert: Andr. 14 Transtulisse] transportasse. Terenz verteidigt sich in dem Prolog der ‚Andria’ gegen den Vorwurf, seine Stücke aus mehr als einer griechischen Vorlage zusammengeschrieben zu haben. Dabei spricht er in Vers 14 von „transtulisse“, das für den Benutzer des Kommentars mit dem für seine Zeit wohl gebräuchlicheren „transportasse“ erklärt wird. In diesem Zusammenhang beruft sich Terenz vier Verse später auf seine in der gesamten Antike bekannten 69 Beispielsweise Andr. 2. 450. 959. Haut. 6. 440. 1060. Phorm. 15. 433. 1026. <?page no="20"?> 12 römischen Vorbilder, die Dichter Naevius, Plautus und Ennius: 18 Nevium Plautum Ennium] veteres comicos. Die Erklärung des commentum Monacense lautet, dass diese drei Dichter alte Komödiendichter seien. Alleine die Tatsache, dass den Benutzern des Kommentars die drei Dichter wohl nicht selbstverständlich bekannt waren, verweist seine Entstehung in das Mittelalter - in der Antike gehörten sie zur Allgemeinbildung, die man voraussetzte. Als Beispiel für die einfachen Erklärungen soll dies genügen. Sie machen den Hauptteil des commentum Monacense aus, sind aber von geringem inhaltlichen Interesse. Sie dienen dem Verständnis des Terenztextes und haben keinen darüber hinaus gehenden Anspruch. Somit weisen sie den Kommentar dem Umfeld des mittelalterlichen Schul- und Lehrbetriebs zu. Hinzu kommen Glossen, die dem Verständnis größerer Textpassagen dienen. Diese Scholien werden häufig mit quasi diceret 70 , subintellege 71 , talis est sensus 72 oder ordo 73 eingeleitet: Andr. 102 erklären die Glossen ‚conspiratus et addictus’ das Lemma ‚dictus’. Anschließend wird das ganze Lemma ‚Hic nuptiis dictus est d(ies)’ erläutert: ‚quasi diceret: hodie debent fieri nuptiae’. Andr. 28 wird mit der Glosse ‚subintellege: intro’ nicht die Wortbedeutung des Lemmas ‚Abite’ erklärt. Sie gibt vielmehr den hintergründigen Inhalt an, nämlich dass die Sklaven nach drinnen gehen sollen. Andr. 474 wird mit der kurzen Glosse ‚scilicet peperit’ das Lemma ‚Hui tam cito’ erklärt. Darauf folgt eine Erläuterung des Sinnzusammenhangs: ‚Talis est sensus: dum Simo staret ante domum Glicerii, audivit eam clamantem pro adpropinquatione partus. Putans Simo quod causa calliditatis clamaret ait: hui tam cito’. Andr. 203 folgt auf die Glosse ‚idest in causa nuptiarum filii mei’ eine weitere Erklärung, durch welche die Worte des Terenztextes für das Verständnis des Lesers geordnet werden: ‚Et est ordo: passus sim me deludier’. Auffällig ist, dass diese Noten in der ‚Andria’ häufig, im Haut. und Phorm. jedoch selten oder gar nicht - obwohl der Haut. noch ähnlich gründlich kommentiert ist wie die ‚Andria’. Daneben gibt es Scholien, die häufig Erklärungen zu auffälligen Worten des Terenztextes enthalten. An diesen Stellen ist im clm 14420 eine Notiz am Rand der Handschrift vorhanden, die den Leser auf diese bemerkenswerte Stelle aufmerksam macht. Es gibt zwei verschiedene Formen dieser Randnotizen: Einige davon nennen zu Beginn einer neuen Szene die auftretenden Personen. 74 Diese waren im Text des Kommentars nicht enthalten. Es handelt sich daher um einfache Ergänzungen. Die zweite Form dieser Randnotizen wird in der Regel mit N, No oder Not markiert. Sie kommt in der Andria und im Heautontimorumenos im Durchschnitt etwa alle 50 Verse vor. Manchmal wird die Stelle, die 70 Andr. 102. 137. 237. 477. 505. 654. 805. 873. 921. 958. Haut. 456. 738. 741. 965. Phorm. 483. 71 Andr. [arg. 5 (2x). 11]. 16. 25. 26. 28. 33. 40. 41. 43. 53. 54 (2x). 88. 106. 112. 116. 120. 138 (2x). 149. 154. 158. 159. 163. 164. 174. 184. 191. 221/ 222. 304. 305. 337. 346. 495. 608. 637. 647. 661. 957. Haut. 602. Phorm. 101. 212. 954. 72 Andr. 27. 172. 474, Haut. 454. 73 Andr. 203. 619. 805. Haut. 278. 283. 807. 74 Andr. acc. I,4. acc. I,5. 267. acc. II,2. acc. II,6. Haut. acc. V,2. Phorm. acc. IV,2. <?page no="21"?> 13 hervorgehoben werden soll, am Rand ausgeschrieben, manchmal ist nur die Markierung vorhanden. Im Folgenden werden diese Randnotizen in einer Übersicht zusammengestellt. Dabei sind in dem zweiten beschriebenen Fall die Worte in Klammern angegeben, denen wahrscheinlich die Aufmerksamkeit gelten soll: Andr. 76: pro <nomine>. 294: morigera. 299: accerso. 360: NOT obsonium. 451: NOT <dragmae>. 496: NOT <interminari>. 522: NOT <adiuturi>. 599: NOT <pistrinum>. 663: NOT <interturbare>. 700: NOT <proclivis>. 788: NOT <mius>. 815: NOT <sicofanta>. 897: NOT quid est dedere. 919: sicophanta. 951: Tria genera sunt talentorum: maius talentum centum viginti libras, mediocre septuaginta libras, minimum quinquaginta libras. 956: NOT quid est faustum. Haut. [arg. 10]: siclos et minas. 36: NOT stataria. 68: fundum. 155: NOT simultates. 172: N praesto. 195: NOT <perinde>. 286: N lugubris] sordida. 291: Not pax interiectio vel adverbium. 357: N neutiquam. 373: No quid est screare. 452: satrapes. 457: No PEC [pitissando? ]. 603: No arra. 717: N pax. 884: N <cessare>. 887: No <pantomimus>. 928: No quovis gentium et suppeditare. Phorm. 230: NOT <succenturiatus>. 232: NO quid est simultas. 745: NOT perperam. Bei dieser Zusammenstellung fällt auf, dass die Zahl dieser Randbemerkungen bei der Andria und dem Heautontimorumenos gleich groß ist, bei dem Phormio aber signifikant abnimmt. Da insgesamt die Zahl der Scholien zum letzen Stück, dem Phormio, gegenüber den anderen Komödien geringer wird 75 , ist anzunehmen, dass dieses Stück weniger oft und gründlich gelesen wurde als die anderen. Weiterhin ist auffällig, dass bei der Andria relativ oft nur die Markierung am Rand vorhanden ist, das bemerkenswerte Wort aber nicht ausgeschrieben wird. Fast alle dieser Randnotizen heben einzelne Worte hervor. Die einzige Ausnahme stellt Andr. 951 dar. Hier steht eine ausführliche Erklärung von talentum, die in ähnlicher Form auch bei Isidor, orig. 16,25,22 vorkommt. Im Fall von Haut. 291 ist an den Rand neben dem bemerkenswerten Wort pax auch ein Teil des entsprechenden Scholions interiectio vel adverbium geschrieben, das auch im Kommentar selbst steht. Auch dieser Befund passt zu der Verwendung des commentum Monacense im mittelalterlichen Schulbetrieb, in dem es bei der Lektüre der antiken heidnischen Schriftsteller in der Regel mehr auf den Spracherwerb als auf die Auseinandersetzung mit der Literatur ankam. Das commentum Monacense enthält auch Scholien zur grammatischen Analyse des Terenztextes. Dabei kennt es Noten zu den Wortarten adverbium 76 , interiectio 77 und participium: Andr. 76 Amans] participium pro nomine vel amans nomen est. Hier ist sich der Glossator nicht sicher, ob es sich bei ‚amans’ um ein Partizip handelt, das als Nomen gebraucht wird, oder ob ‚amans’ ein eigenes Nomen ist. 75 Vgl. die Beschreibung der Handschrift S. 7f. 76 Andr. 69. 84. 184. 293. 579. Haut. 172. 195. 257. 268. 291. 397. 572. 717. Phorm. 11. 22. 77 Andr. 73. 116. 237. 248. 306. 462. 616. Haut. 291. 797. <?page no="22"?> 14 Auch zur Flexionslehre gibt es im commentum Monacense Glossen: Andr. 299 Accerso] idest evoco. Accerso, accersis et accersio, accersis, quod est quartae accuso. Andr. 831 Ut medicarer] ... medicor tibi facit, et mederer te. Andr. 925 Inceptat] ... frequentativum ab eo quod est ‘incipio’. Ebenso kommen Noten zur Kasuslehre vor: Venientis] de domo illius; „venientis” et „abeuntis” accusativi sunt. Die Endung -is als Akkusativ Plural wird erklärt zu Andr. 84. 694. Haut. 194. 213. Zu Haut. 373 wird erläutert, dass das Lemma ‚Gemitus screatus t(ussis)’ Genitivendungen sind. In dem Scholion zu Haut. 788 ‚Mi senex] ... ‚mi’ vocativus est, quia antiqui ‚mius’ dicebant’ wird nicht nur der Vokativ ‚mi’ erklärt, sondern der Glossator kennt auch das alte lateinische Wort ‚mius’, von dem der Vokativ ‚mi’ regelmäßig gebildet wird. Die Glosse zu Phorm. 537 ! " ‘comis’ sowohl das maskuline als auch das feminine grammatische Geschlecht haben kann. Das commentum Monacense hat auch Scholien, die orthographische Besonderheiten erklären. Erwähnenswert sind in diesem Zusammenhang die Stellen, an denen explizit auf einen altertümlichen Sprachgebrauch hingewiesen wird: Andr. 5 Scribundis] antique. Andr. 932 Civam [i.q. Cuiam] i(gitur)] scilicet filiam; antique dixit. Haut. 526 Sunt cilinium] convicium in Dorium; et antique pro ‘sterquilinium’ dixit ‚sunt cilinium’. Diese Scholien belegen nicht nur das Bewusstsein des Kommentators für solche Erscheinungen in den Komödien von Terenz, sondern sie zeigen auch, dass in der Textvorlage an dieser Stelle wahrscheinlich die altertümliche Form überliefert war. Auf ein grammatisches Scholion sei eigens hingewiesen: Andr. 85 steht eine etwas seltsame Glosse: Dic sodes] pro ‘si audis’ [i.q. audes]; quae hic pro ‘sed’ ponitur, hic pro ‘socio’. Diese grammatischen Scholien weisen das commentum Monacense ebenfalls dem Schulbetrieb zu. Es ist sogar noch ein direkter Hinweis auf den mündlichen Unterricht erhalten: Andr.803 Itan Crisis] scilicet ó Misis; inhoneste egit, ut dixi. Hier wird das Verhalten der Chrysis als ‚inhoneste’ bezeichnet. Das Scholion bewahrt mit dem ‚ut dixi’ schließlich noch ein Zeugnis von der Terenzlektüre im Unterricht. 78 Eine umfassende Untersuchung und systematische Klassifizierung der Scholien wird bei der Einordnung des commentum Monacense in die Kommentartradition der Spätantike und des Mittelalters noch weiter führen. Dafür wäre eine vollständige Sichtung der Scholien auch zu den Komödien Eunuchus, Hecyra und Adelphoe sinnvoll. Diese Arten von Scholien also, die ihren Platz in dem auf den Spracherwerb ausgerichteten mittelalterlichen Schulbetrieb finden, machen den Großteil des commentum Monacense aus. Daneben gibt es aber noch solche Scholien, die insgesamt zwar den kleineren Teil des commentum Monacense ausmachen, aber für die mittelalterliche Terenzrezeption von Bedeutung sind, weil sie Informationen enthalten, die über den Spracherwerb hinausgehen. 78 Zu diesem Phänomen im commentum Brunsianum vgl. Jakobi 2007, 38. <?page no="23"?> 15 Es existieren im commentum Monacense rhetorische Erläuterungen: ironice 79 , ellipsis (Andr. 164. 494. 752. 872), tmesis (Haut. 484), hypallage (Phorm. 682), litotes (Andr. 582), zeugma (Haut. 64), epexegesis (Haut. 5), parenthesis (Andr. 299. 842. 865), exaggeratio (Haut. 5), interruptio (Andr. 119. 328. 462. 596. 838. 912. Haut. 92. 192. Phorm. 110. 160. 343. 394. 504. 736). Diese rhetorischen Noten gehen über den Spracherwerb hinaus und sind an die spätantike Kommentierungpraxis angelehnt. Wir kennen solche Noten aus Donat und Eugraphius. Dass sie auch in einem karolingischen Terenzkommentar so zahlreich vorkommen, zeigt wie verbreitet auch im Mittelalter die ausdifferenzierte Figurenlehre der antiken Rhetorik war. Allerdings finden sich im commentum Monacense keine Scholien, die eine Kenntnis der antiken Rhetoriklehre im Sinne der partitiones orationis bezeugen. Die rhetorischen Glossen beschränken sich auf die genannten rhetorischen Mittel. Das commentum Monacense hat auch Glossen, die von Realienkenntnissen zeugen: Andr. 129 In ignem imposita est] ut moris erat antiquitus. Hinc cadaver mortui bustum vocatur. 780 Civem Atticam consuetudo erat Atheniensium, ut, si quis virginem violaret, illam coactus duceret. Hierzu kann man auch drei Scholien mit ausführlichen, beinahe wissenschaftlichen Worterklärungen zählen: Andr. 752 Deliras] idest insanis. Delirare est proprie a recto sensu recedere. 940 Scrupulus] idest dubietas. Scrupulus est lapillus brevis, qui calcantibus molestiam infert, unde et scrupulosa questio valde difficilis. Haut. 258 Collocupletasti] idest divitem fecisti aliorum bonis. Locuples dicitur qui in multis locis possessiones habet, idest villas. Im commentum Monacense werden auch Etymologien tradiert: 80 Andr. 206 Socordiae] idest stultitiae. Socors dicitur quasi sine corde, idest sine intellectu. Das Wort ‚socordia’ wird von ‚sine’ und ‚corde’ abgeleitet. Haut. 68 In fundo] agro. Fundus autem dicitur ager a fundendo, eo quod fundat fructus. Hier wird erklärt, dass das Wort ‚fundus’ (‚Acker’) von dem Verb ‚fundere’ (‚ausgießen, ausschütten’) kommt, weil ein Acker Feldfrüchte ‚ausschüttet’. Diese Scholien sind besonders interessant, da sie uns einen Einblick geben in den Bildungs- und Wissenshorizont des Verfassers. Ihm waren offenbar Reste der in der Antike von Varro bis Isidor blühenden Wissenschaft der Etymologie durchaus bekannt. Allerdings zeigt eine Überprüfung, dass diese etymologischen Scholien zum lexikalischen Allgemeingut der Karolingerzeit gehörten. 81 Das commentum Monacense enthält auch Glossen zum Bühnenspiel. Dabei lassen sich verschiedene Arten von Glossen unterscheiden. Es gibt Noten zur Sprechweise. Die meisten dieser Regieanweisungen werden mit secum loquitur 82 79 Andr. 502. 506. 616. 653. 702. 730. 847. 848. 853. 869. 889. 892. 915. 921. Haut. 228. 323. 333. 530/ 531. 638. 719. 729. 836. 851a. Phorm. 235. 302. 458. 80 Andr. 115. 129. 206. 473. 490. 515. 609. 619. 626. 780. 948. Haut. 68. 81 Vgl. unten in der Edition den Apparat zu den betreffenden Stellen. 82 Andr. 172. 175. 184. 206. 226. 251. 264. acc. II,2. 338. 342. acc. II,5. 436. 461. 463. 478. 495. 498. 524. acc. III,3. 590. 592. 599. 607. 612. 616. acc. IV,1. acc. IV,3. 716. acc. IV,4. 743. 744. 756. 758. 766. 775. 800. 842. 844. 845. 846. 872. acc. V,4. 914. 918. 933. 937. 957. 963. <?page no="24"?> 16 eingeleitet und besagen, dass der Sprecher des Textes für sich alleine spricht, also nicht direkt mit anderen Figuren des Stückes kommuniziert. Andere enthalten Aussagen zur Betonung des Sprechers: irascentis (Andr. 194. 270. 919. Haut. 102), subsannatus (Andr. 248. 588. Haut. 397), ut dominus audiret (Andr. 495. Phorm. 352. 368. 715), affectuose (Andr. 686. 693. 711. 889), iocose (Phorm. 59. 310), silenter (Phorm. 375. 386. 429) und an Einzelstellen: Andr. 149 Non tu ibi gnatum] subintellege: obiurgasti; vel obiurgare potuisti, quando Chremes ad te pro illo venit clamitans: et cetera. Et est sub interrogatione legendum; et est defectiva locutio, nam in tristibus et iratis deficit sermo. 344 <Da> vocat. Andr. 469 Iam scio] suspense est pronuntiandum. Haut. 199 Sed reprimam me] tacendo dixit nolens dolorem patris manifestare propter suum filium. Haut. 431/ 432 Clinia m(eus) v(enit)] nimio perfusus gaudio hoc aiebat. Phorm. 101 Antipho] ... Hinc ex parte Antiphonis loquitur Geta. 125 Lex est] verba Phormionis. 428 Metuit h(ic) n(os)] secum vel Gete dixit. 724 Adprobat] ... animo gravi hoc dixit. Es finden sich auch zwei Noten zur Mimik des Sprechers: Phorm. 210 Quid si #$$ % cepit hilarem vultum ostendere und eine zur Gestik: Haut. 356 Huic] idest mihi; <quasi digito tetigit se>. Ebenso hat das commentum Monacense eine Note zum Bühnenbild: ‚Andr. 171 I pre] duae sunt portae scilicet.’ und zu Bewegungen auf der Bühne: Andr. 8 Nunc q(uam) r(em)] alloquitur suos auditores. 171 I pre] duae sunt portae; idest vade ante me. 906 Ego v(ideo) C(ritonem) iste Chremes noverat Critonem et videns eum venientem ibat contra eum. Haut. 91 Non equum f(acis)] significat isto in loco rastros Chremetem abstraxisse ab eo. 403 Quis nam hic a(dulescens)] de Clinia loquitur. Nam in eundo superiora loquebantur ad invicem. Dum vidit procul Cliniam, dixit. 613 Graviter c(repuerunt) f(ores)] tunc egrediebatur Sostrata, uxor Chremetis. Phorm. 489 Quo nunc abis] cepit recedere Dorio. 983 Enim] voluit eum retinere. Die Noten zur Sprechweise kann der Kommentator aus dem Kontext der Komödie selbst herausgezogen haben. Die Glossen zum Bühnenspiel - besonders diejenigen zu den Bewegungen und dem Bühnenbild - zeigen aber, dass der Verfasser wusste, dass die Komödien tatsächlich gespielt wurden. Damit zeigt er ein besseres Verständnis der antiken Bühnenpraxis als der Verfasser der vita Monacensis 83 , der davon ausging, dass die Stücke nur vorgetragen wurden. Ebenfalls deutlich über den Schulunterricht hinaus weisen solche Scholien, die den Leser über Textvarianten des Terenztextes informieren: 84 Der Verfasser des acc. V,6. 971. 973. Haut. 167. 199. acc. II,1. 349. 410. 420. 502. 531. 559. 568. 625. 659. 663. 668. acc. IV,4. acc. IV,5. 757. 835. 844. acc. V,1. 996. 1045. Phorm. acc. I,4. 179. 184. acc. II,1. 232. 235. 250. 259. 285. 310. acc. II,3. 386. 428. 463. acc. III,1. 568. acc. IV, 2. acc. IV,3. 626. 636. 641. 559. 671. 715. acc. V,1. 736. 778. acc. V,5. 841. 894. 954. 83 Vgl. unten S. 68 Z. 17-20. 84 Andr. 25. 62. 63. 188. 293. 360. 362. 559. 619. 633. 638. 771. 832. 841. 894. 950. 951. Haut. 73. 154. 338. 606. 715. 746. Phorm. 99. 164. 179. 341. 690. 762. 770. 800. Beispiele aus dem Eunuchus, der Hecyra und den Adelphoe: Villa 1979, 28. <?page no="25"?> 17 Scholions zu Phorm. 341 ‚Tibi fit vel sit.’ hat in den ihm zur Verfügung stehenden Terenzhandschriften in dem Vers 341 des „Phormio“ sowohl „fit“ als auch „sit“ gefunden. Es handelt sich hier um eine Frage der Textkritik, also darum, welche Fassung die ursprünglich terenzische ist. Der Kommentator hält hier freilich nur den uneinheitlichen Überlieferungsbefund fest, ohne die Varianten zu diskutieren. Die Ansprüche eines wissenschaftlichen Kommentars, im Sinne der oben skizzierten antiken Homerexegese, erhebt er nicht. Diese Scholien sind für die Aufarbeitung der Genese des clm 14420 von entschiedender Bedeutung. 85 In der ‚Andria’ erscheint eine einzige metrisch-prosodische Note: Andr. 63 Dedere] pro ‘dedebat’, idest condonabat; conformabat se cum eis. „Dedere” autem prima longa est, secunda brevis. Dass es nur ein Scholion zur Metrik gibt, korrespondiert mit dem auch bei Donat zu beobachtenden Fehlen solcher Noten. Allerdings ist sich der Kommentator durchaus bewusst, dass die Komödien von Terenz in jambischen Versen verfasst sind: Andr. 1 Poeta c(um) p(rimum)] ... Cum dicit „poeta”, ostendit se metrica arte opus hoc composuisse. Illud etiam Priscianus [Prisc. gramm. III 418, 1-12] testatur, qui scribit de metris Terentianis. Scripsit autem iste iambico metro, cuius species multae sunt. Zwei Scholien bezeugen eine gewisse Griechischkenntnis des Verfassers: Andr. 88/ 89 Simbolam d(edit)] idest collationem ciborum dedit. Simbola est collatio ciborum, quam etiam confrusam dicunt, aliter conferentiam. und 840 Davos] nominativus Graecus. Sie stehen aber in krassem Gegensatz zu Andr. 194 Non Edippus] alius servus mendacissimus: Der Sklave Davus vergleicht sich hier mit Oedipus, dem bekannten Rätsellöser aus der Sage. Im Kontext des Stückes möchte er sagen, dass er keine kniffligen Rätsel lösen könne: er sei ein einfacher Davus - kein Ödipus. Der Verfasser des Scholions kannte offenbar die Figur des Ödipus nicht, denn er erklärt, dass Ödipus der Name eines anderen lügnerischen Sklaven sei. Eine solche Unkenntnis antiken Allgemeinguts mutet einerseits beinahe rührend an. Es wird aber auch - gerade im Kontrast mit den textkritischen Noten, den Etymologien und den Realien-Noten - deutlich, dass im commentum Monacense Scholien verschiedener Qualität enthalten sind, die zudem auch noch einen unterschiedlichen Kenntnisstand des Kommentators zeigen. Direkte Bezüge zu Texten der antiken Literatur finden sich im commentum Monacense äußerst spärlich. Es erscheint nur ein direktes Zitat eines antiken Schriftstellers: Andr. 716 ‚propriamque dicabo’ aus Vergils Aeneis (Verg. Aen. 1,73). Eine zumindest indirekte Kenntnis von Ciceros Tusculanae disputationes (Cic. Tusc. 3,14) deutet das Scholion zu Andr. 876 an: ‚Confidentiam] idest audaciam et superbiam. Confidentia proprie in malo ponitur’. Aber auch das Bibelstudium stand nicht im Mittelpunkt des Interesses. Nur an einer Stelle wird eine Erzählung aus dem Alten Testament als Vergleich herangezogen: Haut. 530 aus der Geschichte von Samson iud. 16,21 ‚Hominem p(istrino) d(ignum)] scilicet dico esse te. Nam antiqui quos cruciatibus dare volebant in pistrinum mittebant et molere faciebant, unde et Samson huic operi datus est’. 85 Vgl. S. 37 Anm. 121. <?page no="26"?> 18 Im Folgenden werden Scholien zusammengestellt, die das commentum Monacense, sei es direkt oder indirekt, aus externen Quellen geschöpft hat. Eine Kenntnis von Festus ist an drei Stellen auszumachen: bei der Erklärung der Worte bustum (Andr. 129), socordia (Andr. 206) und futtilis (Andr. 609). Dieselben Erklärungen der Worte bustum (Andr. 129) und futtilis (Andr. 609) finden sich auch im Kommentar zu Vergils Aeneis von Servius. Ebenfalls selten sind Testimonien von Porphyrio (Andr. 473 Iuno Lucina), Placidus (Andr. 897 deditio und 948 lepidus) und Nonius (Andr. 752 delirare). Priscians De metris fabularum Terentii wurde für den Prolog der ‚Andria’ benutzt (Andr. 1). Priscian-Testimonien finden sich ebenfalls zur Erklärung der Worte puerpera (Andr. 490) und succenturiatus (Phorm. 230). Die Seltenheit und die manchmal nur sinngemäße Übereinstimmung dieser Testimonien mit den Scholien des commentum Monacense deuten an, dass diese Autoren dem Verfasser der Scholien nicht aus erster Hand bekannt waren. Etwas häufiger finden sich Testimonien aus Isidors origines (Andr. 129 bustum, 618 furcifer, 626 vecors und 951 genera talentorum. Haut. 293 stamen und 603 arra. Phorm. 230 succenturiatus und 644 genera talentorum). Es ist bei der Beurteilung und Einordnung dieser Übereinstimmungen festzuhalten, dass die viele dieser Noten entweder auch im commentum Brunsianum vorkommen oder bereits lexikalischen Gemeingut geworden sind. Daher sind sie eher ein Beleg für die Verbreitung dieser Scholien und die Vertrautheit des Kommentators mit dieser Tradition als ein Beleg für seine direkte Kenntnis dieser Autoren. Interessant sind die Übereinstimmungen mit den Bembinus-Scholien. Diese finden sich nur zwei Mal in der ‚Andria’ (zu Andr. 811 und 940), aber auffällig häufig in den Scholien vom Prolog bis zur Szene III,2 des ‚Heautontimorumenos’ (1. 6. 46. 106. 181. 199. 364. 416. 473. 509. 523. 537). Dem Verfasser der Scholien des commentum Monacense war der Terenzkommentar des Eugraphius vollständig bekannt 86 &'( 87 . Allerdings benutzte er selten die rhetorischen Teile (Andr. 579. 685. 732. Haut. 719), die einen Großteil des Eugraphius- Kommentars ausmachen. Es finden sich ebenfalls zahlreiche Übereinstimmungen mit Donats Terenzkommentar. 88 Die Übereinstimmungen beschränken sich in den meisten Fällen auf einfache Worterklärungen oder simple Fragen des 86 Andr. 12. 39. 40. 42. 60. 208. 258. 288. 349. 473. 487. 490. 496. 533. 569. 597. 618. 699. 707. 716. 771. 779. 807. 817. 832. 865. 940. Haut. 4. 162. 258. 337. 370. 460. 669. 670. 709. 825. 929. 1033. Phorm. 68. 76. 101. 150. 230. 614. 643. 716. 87 Andr. 255. 294. 429. 442. 576. 579. 580. 641. 648. 682. 685. 696. 705. 732. 751. 753. 789. 797. 817. 833. 839. 898. 907. 914. 940. 948. 950. 958. 981. Haut. 673. 680. 681. 719. 746. 877. 1026. Phorm. 44. 72. 661. 856. 88 Andr. 13. 25. 29. 30. 39. 41. 42. 46. 85. 93. 115. 121. 162. 176. 188. 194. 199. 200. 204. 210. 262. 230. 233. 253. 254. 261. 265. 268. 288. 289. 313. 331. 337. 347. 349. 429. 442. 473. 476. 486. 492. 496. 509. 510. 529. 532. 533. 547. 580. 593. 596. 607. 609. 611. 618. 647. 648. 696. 699. 705. 707. 710. 716. 719. 720. 726. 736. 738. 742. 758. 760. 763. 784. 811. 817. 843. 844. 855. 865. 869. 875. 876. 889. 896. 899. 907. 919. 932. 941. 954. 960. Phorm. 35. 36. 45. 47. 49. 66. 101. 111. 117. 140. 184. 189. 208. 240. 245. 255. 318. 359. 396. 464. 505. 711. 841. 965. 967. <?page no="27"?> 19 Textverständnisses. Belege für ein darüber hinaus gehendes gemeinsames Wissen von Donat und dem commentum Monacense finden sich zu Andr. 115. 618. 726. 941, gemeinsame rhetorische Glossen zu Andr. 194. 607. 869, eine Regieanweisung zu Andr. 289. Eine weiter gehende Untersuchung und ein Abgleich dieser Scholien mit den mittelalterlichen Glossaren wird Aufschluss geben können über die Verbreitung und die genaue Herkunft dieser Scholien im commentum Monacense. Diese Stellen werden im Folgenden ausgeführt: Andr. 115: In funus prodeo] pro ‘ad funus’ et ‘ad sepulturam meretricis accedo’. Funus dicitur a funalibus, qui cera illiti, idest superducti, ad exequias mortuorum incendebantur; et ponitur pro ‘morte’ M. Curabat una funus] „funus” est pompa exsequiarum, dictum a funalibus. Item ad 115 In funus prodeo] „in funus” in pompam exsequiarum. Item ad 127 Funus interim p(rocedit) s(equimur)] „funus” a funalibus dictum est, ut supra notavimus. Et est „funus” pompa exsequiarum Don. Andr. 618: Furcifer autem est furcarum patibulo dignus vel furcam penarum ferens M. Oh tibi ego c(redam)] furciferi dicebantur, qui ... cogebantur ... furcam in collo ferre Don. ) *#+, ( - M. Ex ara s(ume) v(erbenas)] verbenae sunt omnes herbae frondesque festae ad aras coronandas Don. Andr. 941: In scirpo] idest iunco. Iuncus sine nodis est M. Nodum in scirpo quaeris] est autem „scirpus” sine nodo et levis iunci species Don. Andr. 194: Hem] irascentis M. Non hem] „hem” interiectio est irascentis Don. Andr. 607: Illic est] Davus; exclamando. Perdidit] accusando; hortans uxorem accipere M. Ubi illic est scelus] accusatio Don. Andr. 869: Gnati] yronice; et scilicet audi M. Pietatem gnati] ... et est ironia pro ‘impietatem’ Don. Andr. 289: Hanc d(exteram)] scilicet tuam, quam teneo M. Per hanc dexteram] tenet eum, ut apparet Don. An einer Stelle vereint das commentum Monacense die Scholien von Donat und dem commentum Brunsianum: Andr. 473: Iuno Lucina] dicitur eo quod in lucem producat et preest nascentibus ipsa et Luna M. Iuno Lucina] „Lucina” ab eo quod in lucem producat Don. Iuno] quia nascentibus praeest Br. Eine Analyse der Interessenschwerpunkte und des Inhalts der Scholien zeigt, dass das commentum Monacense vorwiegend dem mittelalterlichen Unterrichtsgebrauch diente. Der Kommentar enthält vor allem einfache Worterklärungen und Erläuterungen kurzer Textpassagen. Einen darüber hinaus gehenden Anspruch bezüglich des Studiums der antiken Literatur hat er nicht. Die Terenzlektüre verfolgt somit nicht den Zweck des Literaturstudiums, sondern dient der Verfeinerung der lateinischen Sprachkompetenz. Dieser Befund weist das commentum Monacense eindeutig dem Mittelalter, keinesfalls aber der Spätantike zu. <?page no="28"?> 20 Allerdings zeigen sowohl die qualitativ höherwertigen Noten als auch die Entstehungsgeschichte des Kommentars 89 , dass er auch gelehrten Mönchen zur eigenen lectura Terentii diente und somit über den Unterrichtsgebrauch hinaus von Bedeutung war. Das Verhältnis des commentum Monacense zu anderen mittelalterlichen Terenzscholien In Karolingischer Zeit entstanden wahrscheinlich zwei miteinander verwandte Terenzkommentare, deren genaue Entstehungsumstände und Beziehungen zueinander noch nicht vollständig geklärt sind. 90 Im Folgenden wird das Verhältnis der Scholien des commentum Monacense zu anderen bereits edierten mittelalterlichen Terenzscholien beschrieben. Dazu gehören das commentum Brunsianum, die Auszüge aus den Scholien der Codices D (Bibl. Laur. 38,24; s. X; Deutschland/ Lothringen), G (Vat. lat. 1640; s. X; Deutschland), E (Bibl. Ricc. 528; s. X; Florenz) und C (Vat. lat. 3868; s. IX 2.Viertel ; kaiserliche Hofbibliothek) bei F. Schlee, zudem die von M. Warren 91 aus dem Codex C (nur für den ‚Phormio’) und die von A. Mai 92 auszugsweise aus dem Codex F (Bibl. Ambr. H. 75 inf.; s. IX/ X/ X 1 ; Reims) edierten ausgewählten Scholien. 93 Neben den hier ausführlich verglichenen Handschriften enthält der Codex Paris. lat. 7900A (s. IX; Mailand) 94 Scholien, die denen des commentum Monacense sehr ähnlich sind. Eine Aufstellung weiterer Codices, die einige Scholien des commentum Monacense enthalten, findet sich bei C. Villa. 95 Dieses Kapitel beschränkt sich auf die bereits edierten, und somit leicht zugänglichen Scholien. Da noch nicht geklärt ist, ob die Scholien der Codices C und F eigenständige Rezensionen eines wahrscheinlich anzunehmenden karolingischen Urkommentars darstellen oder Abschriften eines der anderen Kommentare sind, werden sie hier eigens aufgeführt. Der Kommentar des clm 14420 bietet neben dem ähnlich umfangreichen commentum Brunsianum die größte Menge an mittelalterlichen Scholien zu Terenz. Bei einer genauen Betrachtung wird deutlich, dass das commentum Monacense mit den Scholien keines der von mir verglichenen Codices identisch ist. Es finden sich neben vielen wörtlichen Übereinstimmungen auch immer große Unter- 89 Vgl. S. 32-41. 90 Vgl. S. 3f. 91 Warren 1911. 92 Mai 1815. 93 Die Angaben zu den Handschriften stammen aus der Sammlung von Terenzhandschriften bei Villa 1984: D S. 322ff., G S. 433, E S. 331, C S. 435 und F S. 367f. 94 Vgl. Villa 1984, 35f. Der Codex Paris. lat. 7900A hat neben der vita Monacensis und dem vollständigen argumentum Andriae Scholien zu Andr. 78/ 79 lubidinem accepit bis Andr. 214 praecipitem, danach nur vereinzelte Glossen. 95 Villa 1984, 29f. <?page no="29"?> 21 schiede oder Erweiterungen der Scholien, die auf die Existenz verschiedener Quellen hindeuten. Im Folgenden werden Beispiele aufgeführt, die die Gemeinsamkeiten und Unterschiede der Glossen belegen. Dabei wird, wenn möglich, jeweils ein Beispiel zu Beginn des Stückes, eines in der Mitte und eines am Ende gewählt, um zu zeigen, dass sich diese gleichmäßig auf die Stücke verteilen. Im Anschluss folgt eine Tabelle, die jeweils weitere Stellen auflistet. 1. Manchmal teilt das commentum Monacense mit dem commentum Brunsianum, dem Codex C, dem Codex F oder Schlees Handschriften eine Glosse, es bietet aber noch eine andere, von dieser unabhängige Glosse, welche die anderen Codices nicht haben. Da das commentum Monacense an diesen Stellen mehr bietet als die anderen Kommentare und Handschriften, können diese nicht als alleinige Vorlage des commentum Monacense , ./ 0 1 / 0 2 / 0 / 0 34 / 01 , Andr. 200 Atque homine] signo; auspicio M. Omine] auspicio Br. Andr. 578 Num censes] idest iudicas; vel putas M. Num censes] iudicas Br. Andr. 919 Ni metuam p(atrem) idest nisi timerem; secum loquitur Pamphilus M. Ni metuam] nisi timerem Br. Haut. 66 Fungere] pro ‚fungeris’; adimples M. Fungere] fungeris Br. Haut. 576 Dignitas] scilicet sua; bonitas sua, quam in semetipso possidet, prohibet me, qui sum facinorosus, ne dicam ei mea mala M. Dignitas] sua Br. Haut. 962 Animo omisso] idest dissoluto; lascivo M. Animo omisso] dissoluto Br. Phorm. 41 Comparatum] collatum; assimulatum M. Comparatum] collatum Br. Phorm. 471 Incusamus] reprehendimus. Incusamus maiores, accusamus minores M. Incusamus] incusamus maiores, accusamus minores Br. Phorm. 829 Argentum accepi tradidi lenoni] Dorio; mentiendo M. Lenoni] Dorio Br. / 02 , Andr. 44 Inmemoris b(enefici) quasi ego non sim memor quia ex servo <me> fecisti liberum M. Immemoris] quasi ego non sim memor Schl. Andr. 496 Quid retulit] idest quod profuit quid tibi interminatus sum, scilicet ut taceres meque non illuderes M. Retulit] interfuit; profuit Schl. Andr. 853 Litigat] scilicet Pamphilus; yronice M. Cum illa litigat] ironicos Schl. Haut. 20 Bonorum exemplum] scilicet poetarum; Plautum Ennium ceteros, qui hoc fecerunt, idest qui de Greco in Latinum comutaverunt M. Bonorum] poetarum; Plautum et Ennium, ceteros Schl. Haut. 371 Inpotens] incontinens in amore M. Inpotens] <?page no="30"?> 22 incontinens Schl. Haut. 963 Prima] idest praecipua; optima M. Prima] optima Schl. Phorm. 55 Adéo] idest ad id; ad hoc malum M. Adeo] ad id Schl. Phorm. 471 Incusamus] reprehendimus. Incusamus maiores, accusamus minores M. Incusamus] incusamus maiores, accusamus minores vel aequales Schl. Phorm. 724 Non sat tuum o(fficium) f(ecisse)] scilicet videtur tibi. Fama] scilicet popularis. Adprobat] scilicet quod tu feceris; animo gravi hoc dixit M. Non satis est etc.] animo gravi hoc dixit Schl. / 0 , Phorm. 1 Poeta vetus] maledicus; detractor M. Vetus] maledicus C. Phorm. 475 Nihil feci novi] idest nihil novitatis egi, quod alii non fecissent M. Fecit novi] quod alii non fecissent C. Phorm. 886 Adimere argentariam] quia dabo ei has XXX minas et auferam curam de argento M. Curam adimere] qua dabo ei has triginta minas C. / 03, Haut. 11 Oratorem] idest defensorem comediarum vel scriptorem comediae M. Non prologum] non prolocutorem vel defensorem causarum et comoediarum F. Haut. 391 Desertae <vivimus> idest inopes; derelictae; post amissam formam M. Desertae vivimus] post amissam formam F. Haut. 569 Metui quod f(uturum) d(enique)] videlicet ne Clinia irasceretur, quia tetigisti eius amicam M. Metui quid futurum denique esset] videlicet, ne Clinia irasceretur F. Phorm. 230 Succenturiatus] subinstructus dolo vel simulatus. Succenturiati sunt non qui in prima, sed qui in secunda centuria consistunt, quasi sub prima centuria constituti. Namque erant in speculis armati constituti, ut si prima pars deficeret, ipsis subveniant. Unde et ad insidiandum taliter dicitur subcenturiatus, quasi armis dolo subinstrictus. Centurias namque dicimus partes 5 % centuriones dicuntur M. Succenturiatus] succenturiati sunt non qui in prima, sed qui in secunda centuria consistunt. Sunt autem et ipsi in speculis armati positi, ut si prima defecerit, isti laborantibus primis subveniant. Unde et ad insidiandum ponitur succenturiatus, quasi armis dolo subinstructus. Centurias autem dicimus partes exercitus in centenos milites distributas et qui eis praesunt, centuriones vocantur F. Phorm. 526 Sunt cilinium] convicium in Dorium; et antique pro ‚sterquilinium’ dixit „sunt cilinium“ M. Stercilinium] pro ‚sterquilinium’ F. Phorm. 652 Eius] Phanii. Incommodum] quod ei poterat evenire, si traderem illam ditiori; videlicet ne pauperem mulierem in servitutem redigeritii, hoc cogitabam ego M. In mentem eius] Phanii; quid ei poterat evenire, si traderet illam ditiori; videlicet ne pauperem in servitutem redigeret F. <?page no="31"?> 23 2. Den umgekehrten Fall gibt es ebenfalls häufig. Hier bieten die anderen Kommentare und Handschriften zu einem Lemma mehr als das commentum Monacense. Sie stellen also nicht dessen direkte Vorlage dar. Die Häufigkeit dieser Stellen zeigt, dass es sich dabei nicht um bloße Auslassungen handelt: .1 0 / 2 0 / 0 / 3 0 / 4 1 0/ , Andr. 245 Adeon] numquid in tantum M. Adeon] pro ‚adeo ne’; numquid in tantum Br. Andr. 496 Interminatus sum] idest minatus sum M. Interminatus sum] valde minatus; minor minaris, interminor interminaris Br. Andr. 911 Illius] idest provocas M. Illicis] provocas; vel constringis Br. Haut. 100 Egrotum] scilicet libidine et amore M. Aegrotum] libidine et amore captum et ideo infirmatum Br. Haut. 681 Frugalior] idest parcior M. Frugalior] parcus et abstinens Br. Haut. 976 Suscenseo] praeiudico M. Suscenseo] idest subtiliter tracto; praeiudico Br. Phorm. 4 Dictitat] frequenter reprehendit M. Dictitat] frequenter reprehendit; yronicos loquitur Br. Phorm. 232 Imperium] scilicet extimuit M. Imperium] meam potestatem estimuit Br. Phorm. 816 Ne operuit] scilicet Nausistrata M. Operuit] clausit post se Nausistrata Br. 2 0/ , Andr. 78 Proclive] idest caducum M. Proclive] caducum et labile, non fixum Schl. Andr. 555 Integratio] idest renovatio M. Integratio] renovatio; instauratio Schl. Andr. 960 6 habent M. Propriae] perpetuae et aeternae, quia quaecumque volunt, habent; secundum Epicureos loquitur, qui summum bonum dicunt esse voluptatem Schl. Haut. 100 Egrotum] scilicet libidine et amore M. Aegrotum] libidine et amore captum et ideo infirmatum Schl. Haut. 521 ) M. Aquilae senectus] prae pallore de homine sene; renovaris sicut aquila Schl. Haut. 1033 Iners] idest inutilis; piger M. Iners] piger; ineptus; inutilis Schl. Phorm. 1 Poeta vetus] maledicus; detractor M. Vetus] maledicus; malevolus; detractos Schl. Phorm. 499 Incogitantem] valde cogitantem M. Incogitanem] valde cogitantem vel nihil cogitantem, idest stultum Schl. Phorm. 922 Rescribi] reddi M. Rescribi] reddi per scripturam Schl. 0/ , Phorm. 232 Imperium] scilicet extimuit M. Meum imperium] meam potestatem; scilicet timuit C. <?page no="32"?> 24 Phorm. 685 7 M. Opera tua] scilicet quae egisti modo cum patre meo C. Phorm. 779 In praesentia] in praesenti M. In praesentia] in praesenti; in evidentia C. 30/ , Haut. 6 Duplex] idest Greca Menandri et Latina mea M. Duplex] Graeca Menandri et Latina mea; in stilo enim duplicata F. Haut. 386 Vostrarum] scilicet matronarum M. Omniumque adeo vostrarum] scilicet matronarum, quae sunt contentae uno amatore F. Haut. 868 Ne tu] scilicet timeo ne forte. Propediem] idest proximo tempore M. Ne tu propediem] timeo ne forte proximo tempore, quod facile ei indulges, filii tui adventu satureris F. Phorm. 44 Conparsit m(iser) idest vix parcendo sibi congregavit M. Comparsit] vix, parcendo sibi, congregavit uxori domini sui F. Phorm. 296 Lex iubet] scilicet fuit necesse, ut faceretis M. Non fuit necesse] ut faceretis; quia apud antiquos fuit mos, quod cognatus, si nollet adiungi cognatae, daret ei dotem et sineret ire F. Phorm. 719 Hanc] puellam Antiphonis M. Ut conveniat hanc] puellam Antiphonis atque persuadeat, ut mulier ne exhorrescat Phormionem F. 3. Es kommen auch Stellen vor, an denen das commentum Monacense und das commentum Brunsianum, der Codex C, der Codex F oder Schlees Handschriften zu demselben Lemma vollkommen unterschiedliche Glossen bieten. Diese Stellen zeigen, dass die jeweiligen Kommentare hier unterschiedliche Quellen be- 8 , ./ 1 0 / 2 0 / 0 / 3 04 / 1 0, Andr. 1 Appulit] applicavit M. Appulit] attulit Br. Andr. 162 Ut incommodet] idest noceat mihi M. Ut incommodet] impedimentum generet Br. Andr. 881 Cum summo probro] irrisione sua; optando dicit M. Cum summo probro] opprobrio Br. Haut. 3 Id p(rimum) d(icam)] cur fecit M. Dicam] reddam Br. Haut. 512 Circumcursa] idest discurre laborans, qualiter argentum impetres, ó Clitipho M. Circumcursa] circumcursita Br. Haut. 1040 Obsequare] obtemperes M. Obsequare] obsequeris Br. Phorm. 44 Defraudans] deminuens M. Defraudans] aliter defrudans Br. Phorm. 468 Consuleres] consulere debueras M. Consuleres] provideres Br. Phorm. 758 Offendi] inveni M. Offendi] repperi Br. / 2 0, Andr. 73 Nequid aportet m(ali)] sua pulcritudine; scilicet ut filius tuus captus sit propter illius pulchritudinem M. Apportet mali] dum audivi Andriam, Glycerium vel Chrysidem, a te nominari, timui, ne quid mali sua pulchritudine inferat filio tuo Pamphilo Schl. <?page no="33"?> 25 Andr. 480 Ego in portu] qui scio non genuisse filium M. In portu navigo] securus in tranquillitate permaneo Schl. Andr. 844 Ego] secum M. Ego etc.] syllepsis per genera Schl. Haut. 82 Siquid laboris] scilicet in hac cruciatione M. Laboris] mali Schl. Haut. 406 Anime mi] scilicet ó Antiphila M. Anime mi] blandientis adverbium Schl. Haut. 1052 Ignosce] scilicet quod peccavi M. Ignosce] indulge Schl. Phorm. 51 Praesto est] scilicet ille rufus M. Praestost] interruptio Schl. Phorm. 492 Hariolare] pro ‚ris’ M. Hariolare] idest divinas; ariolus dicitur ab ararum inspectione Schl. Phorm. 1019 Scrupulus] stimulus doloris M. Scrupulus] vel molestia, unde suspicio tibi poterat esse Schl. / 0, Phorm. 155 Incogitans] sine consilio M. Incogitans] valde cogitans C. Phorm. 367 At quem] ipsum Stilphonem M. Quem] qualem C. Phorm. 1019 Scrupulus] stimulus doloris M. Scrupulus] idest iniuria C. / 30, Haut. 281 Inproviso] idest subito; scilicet et hinc sciri potuit M. Ubi de improviso] ubi nuntiatum hoc fuit subito Antiphilae. Tum sequitur parenthesis qualiter invenimus eas occupatas F. Haut. 567 Subagitare] idest sollicitare; vel decipere M. Subagitare] tractum a porcis verbum, qui quando lac sugunt, matrem subigitant F. Haut. 942 Dixisse illi] scilicet filio tuo; ut hoc audiens filius meus recedat ab amore Bachidis M. Me mea omnia bona doti dixisse illi] Hoc ideo dicebat videlicet, quod omnia sua daret filio illius Cliniae, qui Antiphilam erat ducturus: volens terrere filium Clitiphonem, qui contra voluntatem patris Bacchidem amabat F. Phorm. 55 Mores] scilicet perversi. Adéo] idest ad id; ad hoc malum M. Ut nunc sunt mores] ad hoc, inquit, mores hominum devenerunt, ut siquis reddat non totum sed aliquid quod sibi est commendatum, idcirco pro ipso parvo gratia referatur F. Phorm. 237 Verum scientem] scilicet filium. Tacitum] deest ‚et’ M. Verum scientem] intelligibiles annos habentem et scientem quod sine imperio patris non debuerat illam ducere. Tacitum] tacendo confitemur, ut Cicero: „dum tacent, clamant“ F. Phorm. 704 Istis] Chremeti et Demiphoni, si requisierunt M. Ille istis reddet] Phaedria lenoni et peullae; vel istis senibus; haec verba superius dicta reddit Phormio, ut deludat tempus F. 4. Es kommt auch vor, dass zu einem bestimmten Lemma entweder nur das commentum Monacense, nur das commentum Brunsianum, nur der Codex C, nur der Codex F oder nur Schlees Handschriften eine Glosse haben. Auch hier wird die <?page no="34"?> 26 partielle Eigenständigkeit der Scholien dieser Codices deutlich: (M, Br., Schl., C, F) M: Andr. 71 Inopia] fame. Et cognatorum n(eglegentia)] idest parentum, qui eam non iuverunt; et propterea de Andro venit huc. Andr. 462 Firmavit f(idem)] scilicet dominae meae. Andr. 959 Sempiternam] idest sine fine mansuram. Haut. 243 9 Haut. 562 Itane fieri oportet] scilicet ut cum amica alterius ioceris. Haut. 1053 Quid istic] scilicet est quod agitis. Non licere] scilicet mihi. Ut ceperam] idest cogitaveram. Pertendere] idest adimplere. Phorm. 6 Quia] scilicet ideo dicit hoc. Insanum] ferocem. Scripsit] scilicet novus poeta, idest ego. Phorm. 443 Neque mihi in conspectum pro(dit)] idest non venit ante praesentiam meam. Phorm. 998 Temere] sine causa. Br.: Andr. 63 Una] simul cum. Andr. 460 Ferme] prope. Andr. 885 Istuc] quod miser esses. Haut. 71 Voluptati] delectationi. Haut. 410 Cesso] accedo. Pulsare] vel pultare. Haut. 689 Tuto] securo. Phorm. 6 Adolescentulum] haec in quorundam fabulis continentur. Phorm. 445 Domum] ad domum. Phorm. 1020 Ut] quemadmodum. Schl.: Andr. 3 Quas fec. fabulas] modus locutionis est; ut placeat, quam feci epistolam. Andr. 745 Quid] pro quot; casus pro casu. Andr. 850 Tibi ergo] affirmative. Haut. 60 Res] utilitas. Haut. 626 Edicere] interminatum. Haut. 810 Protervitas] superbia; dicitur et supervia. Phorm. 34 Bonitas] benignitas. Phorm. 351 Iam ego etc.] silenter. Phorm. 1002 Pro fratre] ironicos. C: Phorm. 5 Tenui] vili compositione. Phorm. 446 Videtis] o iudices. Phorm. 992 Hicine] hoc vis. F: Haut. 31 Servo currenti] quidam malus poeta fecit fabulam de servo currenti in via: et cum ea in theatro recitaretur, populus taedio ipsius affectus fugit. Phorm. 811 Illa filia] idest de tua quae venit de Lemno, quam volebas, ut duceret Antipho; hoc propter Nausistratam sub persona amici dixit, quamquam filia eius esset. <?page no="35"?> 27 5. Dennoch sind die Gemeinsamkeiten zwischen den Kommentaren und Handschriften beträchtlich: Sehr häufig sind sowohl die Lemmata als auch die Glossen identisch: (M = Br., M = Schl., M = C, M = F) M=Br.: Andr. 30 Nempe] scilicet hoc vis dicere M. Nempe] hoc vis dicere Br. Andr. 533 Optato] idest secundum quod optabam M. Optato] secundum quod optabam Br. Andr. 961 Egritudo] idest tristitia M. Aegritudo] tristitia Br. Haut. 175 Etiam cessant] scilicet venire Antiphila et illi qui pro illa fuerant missi M. Cessant] venire Antiphila et illi qui pro illa fuerant missi Br. Haut. 413 Hunc] scilicet Menedemum M. Hunc] Menedemum Br. Haut. 1025 Voluntate] scilicet non natura M. Voluntate] non natura Br. Phorm. 2 In otium] ut relicto studio carminum otiosus maneat M. Otium] ut relicto studio carminum otiosus maneat Br. Phorm. 445 Vise] vide M. Vise] vide Br. Phorm. 994 3 M. Friget] prae timore Br. M=Schl.: Andr. 40 Haud m(uto) f(actum)] idest nolo te iterum subicere servituti M. Haud muto factum] nolo iterum te subicere servituti Schl. Andr. 447 Subtristis] idest parum tristis M. Subtristis] parum tristis Schl. Andr. 876 Confidentiam] idest audaciam et superbiam. Confidentia proprie in malo ponitur M. Confidentiam] audaciam et superbiam. Confidentia proprie in malo ponitur Schl. Haut. 68 In fundo] agro. Fundus autem dicitur ager a fundendo, eo quod fundat fructus M. Fundo] agro. Fundus autem dicitur ager a fundendo, eo quod fundat fructus Schl. Haut. 516 Provincia] idest providentia M. Provincia] providentia Schl. Haut. 877 Caudex] idest truncus arboris M. Caudex] truncus arboris Schl. Phorm. 2 In otium] ut relicto studio carminum otiosus maneat M. In otium] ut relicto studio carminum otiosus maneat Schl. Phorm. 477 Confutavit] devicit M. Confutavit] devicit Schl. Phorm. 994 3 M. Friget] prae timore Schl. M=C: Phorm. 4 Antehac] hactenus M. Antehac] idest hactenus C. Phorm. 445 Vise] vide M. Vise] vide C. Phorm. 1003 Tibi] scilicet non est opus M. Tibi quidem] scilicet non est opus C. M=F: Haut. 175 Etiam cessant] scilicet venire Antiphila et illi qui pro illa fuerant missi M. Etiam cessant] scilicet venire Antiphila et illi qui pro ipsa missi fuerant F. <?page no="36"?> 28 Haut. acc. III,3 Cremes videns filium suum Clitiphonem iocari cum 1 / illum M. Chremes videns filium Clitiphonem iocantem cum Bacchide, quae dicebatur amica esse Cliniae, filii Menedemi, increpat illum F. Haut. 1056 Ad me recipio] in mea providentia illum accipio, ut faciat quod vis M. Ad me recipio] in mea providentia illum accipio, ut faciat quod vis F. Phorm. 45 Haud existumans] idest non recogitans, cum quanto 5 M. Haud existumans] non recogitans, cum quanto labore adquisitum sit quod ipsa libidinose expendet F. Phorm. acc. III,1 Semetipsum redarguebat Antipho quod ipse suam causam fugerit atque aliis comiserit M. Semetipsum redarguit Antipho quod ipse suam causam fugerit atque aliis commiserit F. Phorm. acc. V,4 ) 6 habiturus esset, ignorans adhuc causam suam M. Congratulatur Antipho Phaedriae, quod amicam habiturus esset, ignorans adhuccausam suam F. / 0 1 Andr. 4. 33. 83. 166. 200. 248. 301. 347. 437. 474. 496. 548. 557. 578. 607. 626. 690. 723. 744. 803. 821. 845. 872. 918. 960 Haut. 4. 66. 101. 189. 229. 247. 391. 415. 531. 564. 576. 619. 669. 687. 733. 757. 778. 844. 882. 962. 1026 Phorm. 1. 41. 55. 155. 185. acc. II,1. 235. acc. II,2. 320. 384. 459. 471. acc. III,2. 491. 542. 578. acc. IV,2. 647. 682. 720. 772. 829. 908. 913 / 0 2 Andr. 44. 205. 242. 317. 348. 474. 496. 665. 685. 741. 821. 853 Haut. 20. 102. 371. 444. 537. 576. 673. 805. 845. 882. 963 Phorm. 55. 225. 276. 326. 471. 501. 630. 698. 724. 772. 1011 / 0 Phorm. 1. 18. 41. 56. 166. 179. 256. 319. 388. 459. 475. 489. 515. 550. 578. 630. 682. 736. 825. 886. 994 / 0 3 Haut. 11. 391. 569 Phorm. 230. acc. II,1. 526. acc. IV,2. 652 1 0 / Andr. 6. 38. 172. 203. 245. 432. 496. 559. 617. 643. acc. IV,2. 741. 874. 911 Haut. 100. 186. 215. 236. 287. 445. 681. 686. 729. 805. 878. 976. 1030. acc. V,5 Phorm. [arg. 9]. 4. 40. 222. 232. 652. 685. 724. 732. 780. 816. acc. V,4. 824 <?page no="37"?> 29 2 0 / Andr. 25. 78. 161. 202. 225. 243. 313. 496. 555. 560. 648. 741. 814. 837. 842. 911. 933. 960 Haut. 100. acc. II,1. 436. 521. 531. 645. 681. 729. 798. 868. 879. 975. 1033. acc. V,5 Phorm. [arg. 4]. 1. 59. 197. 260. 319. 351. 499. 543. 589. 635. 682. 756. 821. 868. 922 0 / Phorm. 10. 69. 232. 388. 449. 474. 507. 572. 677. 685. 732. 779. 832. 1012 3 0 / Haut. 6. 11. 12. 28. 36. 386. 868. acc. V,5 Phorm. acc. I,1. 44. acc. I,2. acc. I,3. 237. 296. 719 / 1 0 Andr. 1. 28. 42. 162. 192. 208. 249. 304. 345. 360. 429. 434. acc. III,1. 475. 479. 487. 609. 684. 730. 741. 766. 769. 798. 815. 818. 820. 842. 881. 912. 928. 958 Haut. 3. 10. 75. 96. 216. 245. 278. 381. 512. 527. 545. 638. 674. 682. 732. 769. 794. 844. 863. 970. 981. 988. 1040. 1054 Phorm. 2. 44. 78. 155. acc. I,4. 181. 241. 326. 356. 468. 509. 551. 574. 618. 683. 718. 758. 775. 870. 903. 994 / 2 0 Andr. 27. 73. 246. 480. 693. 844. 940 Haut. 1. 82. 216. 406. 420. 460. 531. 540. 620. 738. 747. 814. 836. 879. 984. 1033. 1052 Phorm. 51. 190. 240. 342. 425. 474. 492. 759. 770. 821. 941. 978. 1019 / 0 Phorm. 155. 196. 235. 317. 326. 367. 387. 468. 476. 509. 551. 593. 616. 635. 691. 743. 1019 / 3 0 Haut. 281. 393. 567. 688. 722. 942. 999 Phorm. 55. 127. 237. 259. 704 M Andr. 1. 28. 71. 163. 219. 257. 301. 339. 429. 436. 462. 490. 535. 586. 608. 626. 685. 716. 750. 788. 797. 805. 827. 843. 872. 907. 959 Haut. 9. 103. 176. 220. 243. 381. 414. 514. 562. 614. 679. 727. 752. 853. 878. 962. 1043. 1053 Phorm. [arg. 6]. 6. 47. 52. 96. 153. 184. 232. 315. 348. 443. 466. 487. 555. 571. 616. 683. 713. 744. 771. 828. 916. 998 Br. Andr. 1. 28. 63. 160. 249. 341. 429. 460. 481. 608. 630. 684. 719. 772. 796. 825. 844. 885. 906 Haut. 1. 71. 175. 221. 243. 404. 410. 521. 557. 562. 615. 689. 736. 751. 874 Phorm. 6. 45. 51. 156. 201. 232. 325. 351. 445. 516. 551. 567. 614. 684. 715. 733. 769. 829. 895. 1020 <?page no="38"?> 30 Schl. Andr. 3. 745. 746. 751. 754. 800. 850 Haut. 60. 249. 422. 626. 776. 810. 816 Phorm. [arg. 9]. 34. 54. 160. 202. 258. 351. 502. 545. 654. 713. 741. 769. 844. 918. 1002 C Phorm. 5. 24. 38. 61. 159. 179. 259. 331. 382. 446. 480. 518. 538. 609. 689. 756. 766. 834. 992 F Haut. 31. acc. V,2 Phorm. 811 M = Br. 96 Andr. 7. 30. 90. 161. 215. 247. 303. 339. 433. 463. 485. 533. 586. 608. 688. 716. 745. 799. 846. 873. 904. 961 Haut. 1. 175. 216. 242. 399. 413. 516. 562. 615. 669. 679. 726. 751. 806. 856. 878. 955. 1025 Phorm. [arg. 4]. 2. acc. I,1. 43. acc. I,2. 55. acc. I,3. 153. 204. 232. 315. acc. II,3. 350. 445. acc. III,1. 467. 493. 536. acc. IV,1. 569. 619. 686. acc. IV,5. 714. acc. V,1. 730. 769. acc. V,3. 821. acc. V,5. 842. 963. 994 M = Schl. Andr. 5. 40. 181. 231. 260. 306. 447. 462. 533. 582. 607. 626. 688. 716. 743. 821. 876. 906. 967 Haut. 68. 185. 227. 391. 447. 516. 580. 621. 669. 740. 762. 850. 877. 962. 1025 Phorm. 2. 45. 55. 169. 222. 242. 315. 350. 458. 477. 493. 537. 579. 614. 702. 721. 736. 766. 841. 963. 994 M = C Phorm. 4. 38. 61. 153. 184. 231. 318. 351. 445. 475. 492. 518. 536. 570. 621. 686. 743. 821. 889. 1003 M = F Haut. 175. acc. III,3. acc. IV,1. acc. V,3. acc. IV,4. 792. 796. 1056 Phorm. 10. 16. 45. acc. I,4. 339. acc. II,4. acc. III,1. acc. IV,1. acc. IV,5. acc. V,1. acc. V,3. acc. V,4 Zwei Beobachtungen geben Aufschluss über die Abhängigkeiten in der Überlieferung der Handschriften und Scholien zu Terenz. An einigen Stellen bietet das commentum Monacense Lesarten des Terenztextes oder eine bestimmte Reihenfolge des Terenztextes, die weder einer der von F. Umpfenbach benutzten Codices 97 noch der Codex Halensis von P.J. Bruns haben. 98 An manchen Stellen haben auch 96 Auffällig ist, dass das commentum Monacense und das commentum Brunsianum im fünften Akt der Andria kaum gemeinsame Glossen haben. 97 In seiner Terenzausgabe von 1970 hat F. Umpfenbach zuverlässig die Lesarten der von ihm benutzten Codices und auch die interpolierten Verse notiert. Daher ist sie in besonderer Weise für einen Vergleich der Lemmata geeignet. 98 Andr. 19. 73. 150. 219. 237. 259. 261. 268. 287. 336. 360. 442. 462. 476. 486. 509. 558. 568. 569. 618. 671. 721. 724. 729. 742. 779. 783. 803. 841. 871. 892. 941. 949. 954. Haut. 52. 68. 79. 92. 94. 120. 161. 180. 220. 231. 248. 287. 289. 293. 296. 303. 318. 330. 331. 333. 343. 347. 388. 391. 392. 436. 445. 451. 527. 554. 557. 561. 569. 572. 594. 625. 672. 677. 693. 695. <?page no="39"?> 31 nur das commentum Monacense und das commentum Brunsianum eine Lesart oder eine bestimmte Textreihenfolge, die von denen der Codices von F. Umpfenbach abweicht. 99 Die Textvorlage, für welche die Scholien des clm 14420 verfasst wurden, ist also weder mit einer der von F. Umpfenbach benutzten Handschriften 100 noch mit dem Text des Codex Halensis identisch. Zu dieser Frage haben J.N. Grant und C. Villa gezeigt, dass der Codex Paris. lat. 7900A und der Terenztext, den das commentum Monacense voraussetzt, so große Ähnlichkeiten bezüglich des Terenztextes aufweisen, dass sie mit aller Wahrscheinlichkeit eine gemeinsame Vorlage haben. 101 Es wird also deutlich, dass die hier verglichenen Kommentare und Handschriften einen großen gemeinsamen Kern haben, aber in keinem Fall identisch sind. Allenfalls sind große Teile des einen Kommentars in einer anderen Handschrift zu finden. Die Übereinstimmungen zwischen den hier verglichenen glossierten Handschriften zeigen, dass es bestimmte Scholien gab, die sehr verbreitet waren, ohne dass man sie jedoch zunächst einem bestimmten Umfeld oder einer Entstehungszeit zuordnen könnte. Eine gemeinsame Quelle für diese Scholien ist daher wahrscheinlich. In diesem Sinne ist die Genese des commentum Monacense und des commentum Brunsianum 102 (und anderer eigenständiger Rezensionen, wie möglicherweise F) unter Berücksichtigung der großen Gemeinsamkeiten und Unterschiede noch nicht befriedigend erklärt. Um die Entstehung und Verbreitung der gesamten mittelalterlichen Scholienmasse zu Terenz verstehen zu können, bedarf es einer detaillierten Betrachtung dieser Scholien in den einzelnen Handschriften. Aus diesem Grund muss an dieser Stelle auch eine detaillierte Untersuchung des Überlieferungsverhältnisses von commentum Monacense, commentum Brunsianum und den Scholien von C und F unterbleiben. Angedeutet sei lediglich, dass es Bindefehler sowohl von commentum Monacense und commentum Brunsianum gegen F (Haut. 796: iniustitiam M./ Br. iustitiam F. und Phorm. I,3) als auch von commentum Monacense und F gegen das commentum Brunsianum (Phorm. 16 und 652: traderet 704. 707. 747. acc. IV,5. 750. 766. 772. 794. 807. 835. 836. 845. 856. 857. 861. 894. 902. 910. 915. 925. 928. 932. 936. 964. 991. 996. 999. 1005. 1029. 1064. Phorm. 103. 319. 329. 335. 345. 429. 529. 601. 675. 705. 716. 719. 723. 798. 841. 978. 99 Andr. 477. 974. Haut. 928. 932. 1042. 1051. Phorm. 335. 429. 705. 719. 100 Zu Beginn des vierten Aktes der Andria treten besonders viele gemeinsame Lesarten des Terenztextes der Handschriften D und G mit dem commentum Monacense auf. Allerdings sind die Scholien dieser Handschriften ebenso wenig mit dem commentum Monacense identisch wie die oben ausführlich verglichenen: beispielsweise Andr. 907 hat D das zusätzliche Scholion insuetus, zu Andr. 919 G zusätzlich qui pro vili re morti deputabitur. Auch sind die Scholien von D und G nicht identisch: Andr. 956 Faustum diem] in quo omnia ac volebam eveniunt. Fausta res dicitur bona, contra infausta mala D. Faustum diem] faustus dicitur felix, inde faustitas G. Diese Scholien sind der Edition von F. Schlee 1893 entnommen. 101 Grant 1978, 85-88 und Villa 1984, 25-41. 102 Rand 1909a, 376f. hält das commentum Brunsianum zumindest in Teilen für eine Quelle des commentum Monacense. <?page no="40"?> 32 M./ F. traderem Br.) gibt. Ebenso gibt es Trennfehler zwischen dem commentum Monacense und commentum Brunsianum (Haut. 570: gratuito animo M. gravi animo Br. Schl. 605 Clinia] filia Menedemi M. filius Menedemi Br.). Hier kann das commentum Brunsianum den Text des commentum Monacense heilen. Gleichzeitig stellt diese Stelle ein Bindefehler zwischen von dem commentum Brunsianum und einem unbestimmten Codex von F. Schlee gegen das commentum Monacense dar. Es kommt auch mindestens ein Bindefehler von commentum Brunsianum, F und einem unbestimmten Codex von F. Schlee gegen das commentum Monacense vor: Haut. 344 tarde ac frustra petisti M. tarde ac frustra coepisti Br. Schl. F. Bei dieser unvollständigen und mit aller Vorsicht aufgestellten Untersuchung zu möglichen stemmatischen Beziehungen zwischen den Kommentaren und Handschriften muss es hier belassen werden. Eine umfassende und verlässliche Edition der erhaltenen Scholien der einzelnen Codices, in der die Quelle der Scholien deutlich wird und die auch vermeintliche orthographische Kleinigkeiten streng berücksichtigt, stellt ein Desiderat dar. Erst auf einer solchen Grundlage ist es möglich, die Entstehung der Scholienmasse im Einzelnen nachzuverfolgen. 103 Dass Scholien oftmals unabhängig vom Text der Handschrift abgeschrieben wurden, muss bei einer weiteren Untersuchung der Herkunft der mittelalterlichen Terenzscholien berücksichtigt werden. Zur Entstehung des fortlaufenden Kommentars Die Aufnahme von Terenz in den mittelalterlichen Schulkanon 104 brachte, wie bei allen häufig gelesenen Autoren, eine rege Abschreibe- und Glossiertätigkeit mit sich, insbesondere durch die Lehrer an den Klosterschulen. Es existierte daher im Mittelalter eine große, und stetig wachsende Zahl von Terenzhandschriften, von denen viele mit Interlinear- und Marginalscholien versehen waren. Diese Scholien dienten Unterrichtszwecken, d.h. sie waren als Verständnishilfen für Lehrer und Schüler gedacht und beinhalteten vor allem Worterklärungen, grammatische und rhetorische Noten oder inhaltliche Erklärungen unterschiedlichen Niveaus. Im Laufe der Zeit wurden diese Scholien mehr oder weniger vollständig weitergegeben. Dabei wurden Texte und Scholien wohl selten zusammen abgeschrieben, da dies viel Zeit und Geld voraussetzte. Eher wurden entweder die Texte kopiert oder die Scholien in bereits existierende Codices übertragen. 105 Der Kommentar des clm 14420 ist in der mittelalterlichen Terenzkommentierung einmalig, da er einen fortlaufenden Kommentar darstellt. Aus diesem Grund ist die Frage nach seiner Entstehung in der Form, die der clm 14420 bietet, besonders interessant. In diesem Abschnitt wird die Genese des Kommentars 103 Vgl. Grant 1978, 3. 104 Vgl. S. 2f. 105 Grant 1978, 83f. und van Thiel 1989, 25. <?page no="41"?> 33 untersucht: Handelt es sich um einen von vornherein als fortlaufenden Text konzipierten Kommentar oder stellt er die Umschrift einer glossierten Terenzhandschrift dar? Stammen die gesamten Scholien aus der Feder eines einzigen Menschen oder handelt es sich um eine heterogene Scholiensammlung? In der Regel existierten die Scholien zu Terenz im Mittelalter als Interlinear- und Marginalglossen in den Terenzcodices. Es lässt sich zeigen, dass auch der Kommentar des clm 14420 ursprünglich aus Interlinear- und Marginalglossen besteht. Dies wird deutlich durch fehlerhafte Zuordnungen von Lemmata und Glossen, durch Doppelungen von Lemmata und Glossen und durch Missverständnisse des Schreibers. Dabei gibt es verschiedene Erscheinungsformen, zu denen im Folgenden Beispiele ausgeführt werden. Einige Lemmata sind „zu kurz“ 106 , d.h. ein für das Verständnis der Glosse wichtiges Wort wird nicht als Lemma aufgeführt: Die Glosse ‚scilicet homo illud quod promisit debet perfici’ zu Andr. 631 erklärt den Inhalt des gesamten Verses 631 ‚Post ubi tempust promissa iam perfici’. Zum vollständigen Verständnis der Erklärung ist das letzte Wort ‚perfici’ unentbehrlich, zumal es auch in der Erklärung selbst verwendet wird. Für das Verständnis der Glosse ‚idest propter meam severitatem’ zu Haut. 137 ist das Lemma ‚iniurias’ wichtig. Das im clm 14420 stehende Lemma ‚Ob meas’ ist daher unzureichend. Die Glosse ‚adgredere’ zu Phorm. 229 bezieht sich ausschließlich auf das Lemma ‚adito’. Im Lemma werden aber nur die beiden Worte davor ‚Nunc prior’ zitiert, sodass das tatsächlich erklärte Wort nicht im Lemma erscheint. Ebenso gibt es „überlange“ 107 Lemmata, die mehr Worte enthalten als für das Verständnis der Glosse notwendig sind: Die Glosse ‚Glicerium’ zu Andr. 297 erklärt nur das Lemma ‚Hanc’, nicht jedoch das ganze Lemma ‚Hanc m(ihi)’. : +; # < = > > ? das ganze Lemma ‚Quantum audio huius v(erba)’. Die Glosse ‚auxilii’ zu Phorm. 553 erklärt nur das Lemma ‚Opis’. Der Rest des aufgeführten Lemmas ‚p(otes) a(dferre) h(uic)’ ist für das Verständnis der Glosse nicht notwendig. Bisweilen werden auch Glossen einem Lemma zugeordnet, die einem anderen Vers oder Sinnabschnitt angehören. 108 Diese Stellen sind zu unterscheiden von dem Phänomen, das H. v. Thiel für die Homerkommentierung herausgearbeitet hat, dass nämlich oft nur Versanfang oder Versende als Lemma erscheinen, der Leser aber den ganzen Vers für das Verständnis der Glosse heranziehen soll 109 : 106 Beispielsweise Andr. 126. 233. 335. 342. 561. 631. 743. Haut. 8. 113. 137. 230. 382. 773. 874. Phorm. 96. 113. 165. 167. 171. 190. 208. 216. 226. 229. 285. 293. 302. 363. 446. 481. 504. 514. 520. 569. 587. 661. 797. 1011. 107 Beispielsweise Andr. 58. 96. 118. 127. 142. 167. 186. 250. 265. 296. 297. 498. 691. 698. 705. 752. 775. 791. 805. 812. 819. 823. 832. 877. 900. 926. 928. 942. 950. 954. 966. Haut. 3. 17. 77. 80. 106. 116. 151. 154. 170. 185. 230. 297. 322. 375. 390. 459. 510. 608. 629. 655. 676. 682. 779. 832. 957. Phorm. 112. 125. 139. 539. 553. 567. 611. 666. 766. 796. 919. 944. 108 Beispielsweise Andr. 250. 277. 319. 328. 335. 360. 436. 469. 552. 602. 633. 670. 692. 714. 749. 831. Haut. 57. 223. 323. 344. Phorm. 249. 468. 617. 653. 683. 685. 689. 109 v. Thiel 1992 passim, v.a. 9-24. <?page no="42"?> 34 Der Sklave Geta beginnt Phorm. 617 damit, die beiden Alten Chremes und Demipho zu hintergehen. Die entsprechende Glosse ‚hic iam incipit illos senes decipere’ wird im commentum Monacense den vorherigen Worten des Demipho zugeordnet. Hier erscheint zwar als Lemma das erste Wort des Verses. Bei dem oben beschriebenen Phänomen der Homerkommentierung dürfte allenfalls ‚ut’, das erste Wort von Getas Rede als Lemma zitiert werden. Die Glosse im clm 14420 bezieht sich also auf den Sinnabschnitt vor dem angegebenen Lemma ‚Quod’. Die Kriterien, die H. v. Thiel für die Homerkommentierung herausgearbeitet hat, können für das commentum Monacense nicht in gleicher Weise angewendet werden. In der Regel wurde die Zuordnung in den mittelalterlichen glossierten Handschriften durch ein diakritisches Zeichen bei dem Lemma und der Glosse verdeutlicht. Bei der im Mittelalter üblichen Übertragung von Glossen der einen Handschrift in eine andere, die schon den glossierten Text enthält, ist es nicht erforderlich, dass der Schreiber die Glossen exakt bei dem jeweils passenden Lemma anordnet. Er kann sie auch in der Nähe platzieren, wenn er unsicher ist oder nur mechanisch kopiert. Die Zuordnung erfolgt dann durch das diakritische Zeichen, das erst der Leser einem Lemma genau zuordnen muss. Der Schreiber eines fortlaufenden Kommentars jedoch schreibt die Lemmata aus und muss daher selbst genau festlegen, welchem Lemma er die Glossen zuordnet. Bei diesem Vorgang können fehlerhafte Zuordnungen entstehen, etwa wenn ein mechanischer Schreiber das diakritische Zeichen der glossierten Vorlage missversteht. Vergleiche mit dem commentum Brunsianum, dem Codex Vat. lat. 3868 (C) und den Codices von F. Schlee bekräftigen diese Annahme an den Stellen, wo diese im Gegensatz zu dem Kommentar des clm 14420 die Glossen dem richtigen Lemma zuordnen: Die Glosse Phorm. 387 ‚scilicet a me, dum in via essemus’ steht im clm 14420 zu dem Lemma ‚Hem’. Sie gehört passender zu den vorangehenden Worten ‚Quod olim dictum est’. Das Lemma ‚Hem’ gehört schon zu dem folgenden Satz. Somit ordnet das commentum Monacense die Glosse falsch zu. Das commentum Brunsianum hat die richtige Zuordnung. Im clm 14420 steht zu Andr. 552 die Glosse ‚ipse hoc excogitavit, ut posset impetrare filiam’ fälschlicherweise zu dem Lemma ‚Audio’, das von Chremes gesagt wird. Die Erklärung bezieht sich aber auf die vorangehenden Worte von Simo. In der Edition von F. Schlee ist die Glosse richtig Simos ersten Worten ‚Irae sunt’ zugeordnet. In dem Codex Vat. lat. 3868 (C) wird zu Phorm. 237 die Glosse ‚idest non respondentem’ dem richtigen Lemma ‚Tacitum’ zugeordnet, im clm 14420 hingegen dem im Terenztext folgenden Wort ‚causam’. Hier bietet der Codex Vat. lat. 3868 (C) eine passendere Zuordnung als das commentum Monacense. Es kommt jedoch auch vor, dass der Kommentar des clm 14420 eine exaktere Zuordnung zu einem Lemma bietet als das commentum Brunsianum, die Ausgabe von F. Schlee, der Codex Vat. lat. 3868 (C) oder der Codex Ambr. H. 75 inf. (F): Das commentum Brunsianum ordnet Haut. 386 die Glosse ‚matronarum’ dem Lemma ‚Vulgus’ zu. Die Glosse erklärt aber die Worte ‚omnium vostrarum’ desselben Verses. Hier bietet der Kommentar des clm 14420 eine passendere <?page no="43"?> 35 Zuordnung als das commentum Brunsianum. F. Schlee druckt zu Andr. 829 die Glosse ‚declinanti, refugienti, idest qui respuat uxorem’ zu dem Lemma ‚Abhorrenti ab re uxoria’. Das commentum Monacense teilt Lemmata und Glossen auf. Dadurch entsteht eine verständlichere Zuordnung: ‚Abhorrenti] idest declinanti; fugienti. Ab re uxoria] qui respuit uxorem’. Im Codex Vat. lat. 3868 (C) wird die Glosse ‚pergo’ fälschlicherweise dem Lemma ‚Eo’ zugeordnet, sie gehört aber zu dem Lemma ‚Inquam’ des clm 14420. Diese Fehlzuordnung resultiert aus der mittelalterlichen Orthographie des im Terenztext folgenden Wortes ‚eho’, - im Codex Vat. lat. 3868 (C) als ‚eo’ geschrieben - das häufig mit der Glosse ‚pergo’ erklärt wird (Haut. 379. 1046. Phorm. 446). Im Codex Ambr. H. 75 inf. (F) steht zu Phorm. 652 die Glosse ‚Phanii quid ei poterat evenire, si traderet illam diciori: videlicet ne pauperem in servitutem redigeret’ zu dem Lemma ‚In mentem eius’. Hier ist nur die Glosse ‚Phanii’ dem passenden Lemma ‚eius’ zugeordnet. Die restliche Erklärung gehört nicht zu dem Lemma ‚In mentem’, sondern zu dem ganzen Vers. Hier bietet das commentum Monacense eine passendere Lemmatisierung, indem als Lemma das letzte Wort des ganzen Verses ‚Incommodum’ gewählt wird. Eine abschließende Gegenüberstellung zeigt, dass das commentum Monacense 110 und das commentum Brunsianum 111 in etwa gleich oft eine passendere Zuordnung vornehmen als der jeweils andere Kommentar. Die Ausgabe von F. Schlee hingegen hat nur in zwei Fällen eine weniger passende Zuordnung als das commentum Monacense 112 , wohingegen der umgekehrte Fall ungleich häufiger auftritt 113 . Wie zuverlässig die Edition von F. Schlee allerdings die Handschriften widerspiegelt, sei dahingestellt. 114 Der Codex Vat. lat. 3868 (C) hat in zehn Fällen eine passendere Zuordnung als der Kommentar des clm 14420 115 , der umgekehrte Fall tritt nur zwei Mal auf 116 . Das commentum Monacense hat nur in einem Fall eine passendere Zuordnung als der Codex Ambr. H. 75 inf. (F) 117 . Der umgekehrte Fall tritt bei den wenigen von A. Mai edierten Scholien nicht auf. 118 Ein weiteres Indiz dafür, dass der Kommentar des clm 14420 ursprünglich auf eine mit Interlinear- und Marginalscholien adnotierte Handschrift zurückgeht, sind Stellen, an denen ein langes Lemma mit dazu gehöriger Glosse 110 Beispielsweise Andr. 4. 169. 248. 458. 640. 647. 683. 752. 909. Haut. 32. 192. 386. 426. 538. 638. Phorm. 73. 84. 143. 159. 171. 558. 721. 111 Beispielsweise Andr. 250. 260. 324. 358. 458. 532. 571. 689. 693. 726. 772. 773/ 774. 786. 811. 972. Haut. 29. 673. Phorm. 9. 18. 111. 237. 315. 387. 630. 698. 713. 930. 112 Beispielsweise Andr. 829. Phorm. 330. 113 Beispielsweise Andr. 260. 262. 320. 552. 693. 714. 773/ 774. Haut. 524. 673. Phorm. 18. 62. 259. 382. 617. 636. 661. 698. 713. 715. 1024. 114 Vgl. S. 4-6. 115 Beispielsweise Phorm. 8. 63. 111. 237. 358. 387. 630. 713. 930. 1011. 116 Beispielsweise Phorm. 115. 633. 117 Beispielsweise Phorm. 652. 118 Zu beachten ist, dass in diesen Fällen die passendere Zuordnung des commentum Monacense auch an Missverständnissen der diakritischen Zeichen durch die modernen Herausgeber liegen kann. <?page no="44"?> 36 ausgeschrieben wird und ein einzelnes Wort dieses langen Lemma anschließend nochmals als Lemma mit einer eigenen Glosse steht. Hier ist wahrscheinlich die Glosse zu dem langen Lemma eine ursprüngliche Marginalglosse, die zu dem einzelnen Wort eine Interlinearglosse 119 : Die Glosse zu Andr. 489 ‚Simo stans ante hostium estimabat hoc esse fraudem et adinventionem Davi’ ist als Lemma den ersten Worten von Simo ‚Vel hoc quis non credat’ im clm 14420 richtig ausgeführt. Anschließend steht ‚Hoc’ nochmals alleine als Lemma mit der Erklärung ‚idest hanc calliditatem’. In der Vorlage des fortlaufenden Kommentars, also in der adnotierten Terenzhandschrift, stand wahrscheinlich das lange Scholion als Marginalglosse, das kurze als Interlinearglosse. Die ursprüngliche Marginalglosse ‚idest in te male provides; quia viliorem te non dedas [dedit M.] in illum; quia audacior erit ad aliquid agendum’ steht Haut. 437 zu dem Lemma ‚In te atque in illum c(onsulis)’. Das Lemma ‚Consulis’ wird dann noch einmal durch die ursprüngliche Interlinearglosse ‚idest provides’ erklärt. Im ‚Phormio’ findet sich dieses Phänomen beispielsweise 428. Hier steht als ursprüngliche Marginalglosse ‚secum vel Gete dixit’ zu dem Lemma ‚Metuit h(ic) n(os)’. Anschließend ist mit einer ursprünglichen Interlinearglosse das Lemma ‚Hic’ nochmals mit ‚Demifo’ erklärt. Durch eine Doppelung der Lemmata in dem Kommentar zu Andr. 637 und 638 wird ebenfalls deutlich, dass die Scholien ursprünglich als Interlinear- und Marginalscholien standen: 637 ‚Nihil pudet] idest nihil verecundantur. Hic] idest in promissione.’ 638 ‚Opus est] scilicet verecundari. Non reverentur] idest non verecundantur. Illic ubi] scilicet antequam promittant. Opus non est] scilicet verecundari. Ibi v(erentur)] idest verecundantur non promittere. Et est sensus: „hic” idest post promissionem mentitam, ubi opus est verecundari. „non verentur” idest non verecundantur, si fide falsa redargueris illos; „illic” idest antequam aliquid promittant. „Ubi nihil opus est” verecundari, quoniam excusationem poterant dare; „ibi verentur” idest ibi verecundantur non promittere’. Hier sind einmal die Lemmata jeweils einer Glosse zugeordnet. Anschließend sind dieselben Lemmata noch einmal mit nur teilweise identischen Glossen erläutert. Dabei steht im ersten Teil zu 638 das Lemma ‚Non reverentur’, im zweiten Teil ‚non verentur’. Der von F. Umpfenbach verwendete Codex C ist mit Interlinear- und Marginalscholien adnotiert. Hier steht zu dem Lemma ‚Ubi opus est non verentur illic’ als Scholion ‚non reverentur’ 120 . Bei der Umschrift in einen fortlaufenden Kommentar hat der Schreiber hier offensichtlich nicht mehr zwischen dem Lemma und der Interlinearglosse unterscheiden können. Ein weiteres Anzeichen für die ursprüngliche Existenz von Interlinearscholien ergibt sich aus einem Missverständnis zu Phorm. 1021: ‚Equo animo] scilicet hoc 119 Beispielsweise Andr. 67. 125. 172. 178. 206. 226. 337. 436. 461. 489. 533. 609. 613. 758. 773. 774. 819. 833. 948. 978. Haut. 395. 403. 437. 506. 524. 531. 613. 638. 679. 680. 691. 700. 709. 730. 787. 838. 862. 866. 881. 887. 889. 890. 914. 930. 937. 961. 972. 1020. 1045. Phorm. 428. 537. 120 Umpfenbach 1870, 54 ad locum. <?page no="45"?> 37 feram. Cupio misera Sed quid sperem aetate porro minus peccaturum putem. Defungier] mori’ M. Hier hat der Schreiber des fortlaufenden Kommentars die Interlinearglosse zu ‚Cupio misera’ mit dem Text des folgenden Verses ‚Sed quid sperem aetate porro minus peccaturum putem’ verwechselt. Die eigentliche Glosse ist wegen dieser Verwechslung verloren. Der Kommentar des clm 14420 ist so aufgebaut, dass jeweils ein Lemma, in der Regel mit einem eigenen Lemmazeichen versehen und groß geschrieben, angeführt wird und die dazugehörigen Glossen in Minuskeln dahinter geschrieben stehen. Zu Beginn fast jeder Szene werden die beteiligten Personen genannt und eine kurze Inhaltsangabe oder eine Beschreibung der Handlungssituation gegeben. Im Folgenden werden verschiedene Hypothesen zur Genese dieses fortlaufenden Kommentars diskutiert. Es sind grundsätzlich zwei Möglichkeiten für dessen Entstehung denkbar: Ein mittelalterlicher Gelehrter könnte auf die Idee gekommen sein, einen eigenen, aus seinem Wissen und aus den Erfahrungen seiner Lehrtätigkeit gespeisten Terenzkommentar zu verfassen. Er hat sich also, mit viel Zeit und Geld ausgestattet, darangemacht und die Lemmata samt den zugehörigen Glossen aus dem Gedächtnis oder bestenfalls mithilfe eigener Notizen aufgeschrieben. Diese Möglichkeit ist aus mehreren Gründen unwahrscheinlich. Der Kommentar des clm 14420 ist sehr umfangreich. Es ist nur schwer vorstellbar, dass eine solche Menge an Scholien dem Wissen und der Erfahrung eines einzigen Menschen entsprungen ist. Aber nicht nur der Umfang des Kommentars, auch seine Beschaffenheit gibt Anlass, einen einzelnen Verfasser auszuschließen. Der Kommentar bietet an manchen Stellen unterschiedliche Lesarten des Terenztextes als Varianten an. 121 Ein einzelner Verfasser müsste also mindestens zwei Codices vor sich liegen gehabt und miteinander verglichen haben. Ein solches Vorgehen ist sehr aufwendig und setzt voraus, dass dem Verfasser mehrere Terenzhandschriften zur Verfügung standen. Gewichtiger noch sind die Scholienvarianten, die mit aliter oder vel eingeleitet werden. 122 Hier wird deutlich, dass das commentum Monacense Scholien unterschiedlicher Provenienz enthält: Andr. 88/ 89 ‚Simbolam d(edit)] idest collationem ciborum dedit. Simbola est collatio ciborum, quam etiam confrusa<m> dicunt, aliter conferentiam’. Ein einzelner Verfasser hätte mehrere eigene Erklärungen nicht als Varianten kennzeichnen und mit aliter oder vel einleiten müssen. Gegen einen einzelnen Verfasser der Scholien des commentum Monacense sprechen auch die Ergebnisse aus dem Vergleich mit den Scholien des commentum Brunsianum 123 , insbesondere die Lemmata, zu denen einer der beiden Kommentare mehrere Glossen hat, von denen aber nur eine auch im jeweils anderen Kommentar zu finden ist. An diesen Stellen bietet einmal der eine und einmal der andere Kommentar mehr als der andere. 121 Beispielsweise Andr. 25. 62. 63. 188. 293. 360. 362. 559. 619. 633. 638. 771. 832. 841. 894. 950. Haut. 73. 154. 338. 606. 715. 746. Phorm. 99. 164. 179. 341. 690. 762. 770. 800. Beispiele aus dem Eunuchus, der Hecyra und den Adelphoe: Villa 1979, 28. 122 Beispielsweise Andr. 88/ 89. 881. 948. 974. Haut. 254. 758. 123 ( 2 #$'#; / 01 1 0/ <?page no="46"?> 38 Beide Kommentare schöpfen also aus unterschiedlichen Quellen. Anders sind die zahlreichen wörtlichen Übereinstimmungen einerseits und die gravierenden Unterschiede andererseits nicht zu erklären. Ein einzelner Verfasser ist daher nur schwer vorstellbar. Wahrscheinlich ist daher eine andere Form der Entstehung: Eine oder mehrere glossierte Terenzhandschriften haben als Quelle für den Kommentar des clm 14420 gedient. Dabei hat ein Schreiber oder ein Redaktor Text und Glossen in einen fortlaufenden Kommentar mit exakt bezeichneten Lemmata umgeschrieben. Diese Annahme ist nahe liegend, da erstens die oben beschriebenen Bedenken bezüglich der Scholienmenge und der Herkunft der Varianten eine zwanglose Erklärung finden und zweitens dieses Vorgehen der üblichen Praxis bei der Weitergabe von Glossen im Mittelalter entspricht. 124 Die Annahme der Existenz mehrerer glossierter Terenzhandschriften, aus denen der Kommentar von einem einzigen Menschen kompiliert und direkt in einen fortlaufenden Text umgeschrieben wurde, setzt voraus, dass der Kompilator seine Handschriften sorgfältig studiert hat. Dieses Verfahren ist auf der einen Seite sehr zeitaufwendig. Auf der anderen Seite erhält man durch das gründliche Studium ein tiefes Verständnis sowohl des Terenztextes als auch der Glossen. Ein rein mechanisches Abschreiben der Lemmata und Glossen ist so nicht mehr möglich: Der Kompilator muss jeweils genau hinschauen, zu welchem Lemma die Glossen in jeder seiner Vorlagen gehören. Wenn er dabei mehrere glossierte Handschriften miteinander vergleicht, dann das Lemma auswählt und eine oder mehrere Glossen hinzufügt, geht er dabei sehr sorgfältig vor und es entsteht ein gut durchdachter fortlaufender Kommentar. Fehlerhafte Zuordnungen von Glossen zu einem Lemma dürften in diesem Fall kaum auftreten. 125 Der Kommentar des clm 14420 weist aber eine große Zahl fehlerhafter Zuordnungen von Glossen zu den Lemmata auf 126 , die in einer Häufigkeit von durchschnittlich drei pro 100 Verse auftreten. Diese Fehlzuordnungen legen zwingend nahe, sich die Entstehung des Kommentars als eine mechanische Übertragung 127 der Interlinear- und Marginalscholien in einen fortlaufenden Kommentar zu denken. Andernfalls dürften solche Fehlzuordnungen nicht in dieser Häufigkeit auftreten - wenn man nicht dem Schreiber unterstellen wollte, den Terenztext permanent misszuverstehen. Die Tatsache einer mechanischen Übertragung setzt voraus, dass die 124 Grant 1978, 83f. und van Thiel 1989, 25. 125 Ein solches Verfahren hat auch F. Schlee 1893 in seiner Edition augewählter Terenzscholien angewandt. Indem er mehrere glossierte Terenzhandschriften miteinander verglichen und einen fortlaufenden Kommentar ediert hat, gelang ihm eine nahezu fehlerfreie Zuordnung der Glossen zu den Lemmata. 126 Beispielsweise Andr. 54. 59. 159. 210. 236. 239. 250. 260. 262. 266. 281. 307. 319. 324. 328. 334. 338. 342. 360. 432. 469. 552. 561. 574. 586. 602. 607. 615. 646. 670. 689. 693. 714. 726. 741. 772. 788. 815. 843. 922. Haut. 4. 26. 29. 57. 87. 132. 176. 201. 223. 240. 323. 344. 363. 391. 395. 411. 414. 475. 524. 535. 605. 624. 673. 732. 914. 968. 1033. Phorm. [arg. 8]. 10. 11a. 18. 37. 47. 62. 111. 127. 156. 173. 212. 214. 224. 237. 250. 259. 358. 382. 387. 400. 468. 508. 511. 556. 574. 584. 593. 617. 618. 627. 630. 653. 698. 713. 715. 721. 800. 930. 978. 127 Vgl. Villa 1979, 18 und 1984, 25. <?page no="47"?> 39 Umschrift aus einer einzigen Handschrift geschah. Der Kommentar des clm 14420 stellt also die mechanische Abschrift einer mit Interlinear- und Marginalscholien versehenen Terenzhandschrift dar. Es lässt sich zeigen, dass diese eine glossierte Terenzhandschrift - die Vorlage des fortlaufenden Kommentars - ihr Material ihrerseits unterschiedlichen Vorlagen verdankt, dass sie also eine Scholiensammlung darstellt. Dies wird erstens durch die oben erläuterten 128 Scholienvarianten und zweitens durch die Doppelglossen zu demselben Lemma gestützt 129 : Zu dem Lemma Andr. 974 ‚Adibo conloquar’ stehen beispielsweise im clm 14420 verschiedene Glossen, die einen unterschiedlichen Ursprung vermuten lassen: ‚scilicet Cremetem; vel Pamphilum; aliter pro filia’. Hier ist die unterschiedliche Herkunft der Glossen noch unmittelbar greifbar: zunächst wird erklärt, dass in dem Lemma ‚Adibo conloquar’ als Objekt, zu wem man spricht Chremes oder Pamphilus zu ergänzen sei. Das Scholion erklärt also, zu wem der Sprecher gehen wird. Dann spricht der Schreiber des commentum Monacense noch selbst von aliter, also von einer anderen Quelle, die erklärt, worum es bei dem Gespräch gehen soll, nämlich um die Tochter. Ebenso stehen Haut. 845 zu dem Lemma ‚Serva quod in te f(ilium) e(t) m(e) e(t) f(amiliam)’ die Glossen ‚idest quantum ad te pertinet’ und ‚dando ei filiam tuam, ne filius meus iterum me relinquens eat militatum’. Diese zwei Glossen haben unterschiedlichen Charakter und deuten unterschiedliche Quellen für die adnotierte Terenzhandschrift an. An einer Stelle werden in der Glosse selbst explizit unterschiedliche Quellen erwähnt: Andr. 881 stehen zu dem Lemma ‚Habere studeat’ die Glossen ‚quia praeter voluntatem patris moremque civium illam uxorem duceret; aliter duxit.’ Hier zeigt der Kompilator des commentum Monacense, dass einige Scholien ‚duceret’ schreiben, andere ‚duxit’. Aufschlussreich sind auch die Stellen, an denen zu einem langen Lemma mehrere Glossen stehen, von denen aber nicht alle zu dem ganzen Lemma passen. 130 Zu dem Lemma Haut. 965 ‚Ubi cuicui d(ecuit)’ stehen beispielsweise die nur zu ‚cuicui’ gehörende Glosse ‚idest cuicumque’ und die zu der gesamten Textstelle passende lange Glosse ‚quasi diceret: etsi alicui oportebat verba detractionis mihi dare, te non decebat’. Hier wird der kompilatorische Charakter des commentum Monacense deutlich. Der Schreiber hat dann das lange Lemma ausgeschrieben und diesem die in seiner Vorlage durch diakritische Zeichen zugeordneten Scholien zusammen angefügt. Es bleibt noch die Frage zu klären, ob das erhaltene Exemplar des clm 14420 die Originalversion des fortlaufenden Kommentars oder eine spätere Abschrift darstellt. 131 Wenn es sich bei dem Kommentar in seiner jetzigen Form um die erste Fassung des fortlaufenden Kommentars handelte, dann hätte der Schreiber bei der Übertragung die glossierte Terenzhandschrift und damit auch den Text der 128 Vgl. S. 37f. 129 Beispielsweise Andr. 102. 248. 310. 554. 616. Haut. 74. 214. 315. 416. 572. 845. 130 Vgl. S. 36 Anm. 119. 131 Vgl. Grant 1978, 85. <?page no="48"?> 40 Komödien vor sich gehabt. Schwer erklärbar wären dann bestimmte Fehler in der Schreibung der Lemmata, die auf eine mechanische Abschrift aus einer verloren gegangenen Vorlage des fortlaufenden Kommentars hindeuten: ein Beispiel solcher falscher Lesungen der Lemmata findet sich im clm 14420 zu Andr. $$ > @ < 7 A > @ 132 Hinzu kommen Stellen, an denen der Schreiber des clm 14420 nicht mehr wusste, ob es sich bei einem Wort um ein Lemma oder eine Glosse handelt und es deshalb nicht als Lemma markiert und klein geschrieben hat. 133 Hier wird deutlich, dass der Schreiber des clm 14420 keinen Terenztext vor sich hatte, denn dann hätte er besser verstanden, welche Worte des commentum Monacense Lemmata, welche aber Glossen sind. Eine weitere Stelle zeigt, dass der Schreiber keinen Terenztext vor sich hatte: Phorm. 474 steht im clm 14420 > BCD -B2 97D )-C Ah’. Es handelt sich hierbei um die Bezeichnungen der jeweiligen Sprecher. Der Schreiber war sich dessen aber nicht bewusst. Ihm war nicht klar, dass ‚nescio’ und ‚ah’ die Worte von Geta und Antipho darstellen. Ein weiteres Indiz dafür, dass der clm 14420 eine mechanische Abschrift darstellt, ist eine Randbemerkung, die auf f. 129 v 8 6 : E , >: fabula hic interposita. Transi hinc ad secundum folium sequentis quaterni: in eo quoque inveris [i.q. inveneris] in Formionem’. 134 Dieser Verweis auf den Kommentar zum ‚Phormio’ innerhalb der Handschrift bezieht sich mit Sicherheit nicht auf die Anordnung der Stücke im clm 14420, da der Kommentar zum ‚Phormio’ im clm 14420 auf dem vierten, nicht wie angegeben auf dem zweiten Blatt beginnt. 135 Er ergibt im clm 14420 keinen Sinn und wurde zusammen mit den anderen Randnotizen der Vorlage mechanisch abgeschrieben. Der im clm 14420 vorliegende Kommentar ist also nicht die Originalversion des fortlaufenden Kommentars, sondern eine Abschrift. Die bisherige Untersuchung zeigt, dass der im clm 14420 erhaltene Kommentar eine mechanische Abschrift darstellt. Deren Vorlage ist die erste Fassung des fortlaufenden Kommentars, die als mechanische Umschrift einer einzigen reichlich mit Interlinear- und Marginalscholien unterschiedlicher Herkunft versehenen Terenzhandschrift entstanden ist. 136 132 Weitere Beispiele: Andr. 8. 178. 329. 601. 620. 641. 810. 832. Haut. 147. 149. 257. 303. 347. 407. 450. 527. 528. 561. 572. 585. 595. 602. 679/ 680. 777. 794. 809. 831. 912. 953. 1038. Phorm. [arg. 8.]. 145. 174. 176. 202. 214. 448. 472. 486. 505. 520. 668. 709. 798. 799. 891. 936. 1001. 1054. Für Beispiele aus den Adelphoe: Grant 1978, 85f. 133 Beispielsweise Andr. 42. 46. 93. 143. 167. 218. 237. 253. 264. 265. 316. 337. 344. 441. 467. 487. 496. 554. 568. 601. 607. 614. 617. 618. 626. 635. 638. 640. 650. 652. 665. 671. 713. 816. 846. 878. 880. 908. 918. 924. 928. 930. 946/ 947. 948. 955. 970. 978. Haut. 43. 132. 240. 243. 256. 279. 297. 326. 394. 489. 603. 605. 614. 619. 629. 653. 692. 701. 725. 740. 760. 791. acc. IV,8. 877. 882. 933. 967. 1033. 1045. 1054. Phorm. 16. 74. 84. 109. 230. 295. 335. 350. 429. 474. 480. 646. 653. 668. 688. 719. 800. 844. Vgl. Villa 1979, 18. 134 Vgl. Schlee 1893, 16; Rand 1909a, 385f.; Villa 1979, 7; Dies. 1984, 25. 135 Vgl. Dziatzko 1894a, 434. 136 C. Villa 1984, 9 Anm. 21 bezeichnet den Kommentar des clm 14420 als ‚Monacense’, dessen Vorlage als ‚Brixiensis X’ und den glossierten Terenzcodex als ‚vetus Brixiensis’. <?page no="49"?> 41 Nach den bisherigen Erkenntnissen über das Verhältnis des commentum Monacense zu anderen glossierten Terenzhandschriften ist es wahrscheinlich, dass es sich bei diesen um Sammlungen von Scholien handelt, von denen jeweils nur Teile durch Abschrift weitergegeben und immer wieder ergänzt wurden. Daher spiegelt jede der hier verglichenen Handschriften den Zustand der Terenzkommentierung zu einem festgelegten Zeitpunkt an einem bestimmten Ort wider. Zum Umfeld des commentum Monacense Der Kommentar des clm 14420 ist ein Beispiel für die rege Glossiertätigkeit der Karolingerzeit. Bezüglich der Herkunft der Scholien und den Wegen der Überlieferung bis hin zur Entstehung der Abschrift des fortlaufenden Kommentars im clm 14420 haben G. Billanovich 137 und C. Villa 138 wichtige Entdeckungen veröffentlicht. Die Ergebnisse dieser Forschungen werden im Folgenden referiert. Dabei erhebt die Darstellung nicht den Anspruch, eigene Erkenntnisse zu erzielen. Vielmehr werden die Ergebnisse der italienischen Vorarbeiten überblicksartig präsentiert, um ein Bild der Entstehungsumstände des Kommentars im clm 14420 zu vermitteln. Ansatzpunkt für die Erforschung der Entstehungsumstände des Kommentars im clm 14420 sind die Distichen 139 und die Hexameter 140 , die auf f. 144 r überliefert sind. Die Distichen enthalten eine Inhaltsangabe der sechs Komödien. Dabei umschreibt je ein Distichon einen Aspekt der Handlung einer Komödie. Die Hexameter stellen ein Abschiedsgedicht eines Gelehrten an seinen Freund dar. Die Frage stellt sich, ob die Distichen und die Hexameter zusammen mit den Scholien oder im Zuge der Umschrift in einen fortlaufenden Kommentar verfasst wurden, oder ob sie einer davon unabhängigen Tradition angehören. Die Distichen sind im clm 14420 teilweise glossiert. Diese Tatsache deutet darauf hin, dass sie nicht im Zusammenhang mit der Abfassung des fortlaufenden Kommentars entstanden sind, sondern aus einer anderen Quelle stammen. Wichtiger ist noch ein weiterer Befund. Das Distichon zum Heautontimorumenos ‚Eautontimorumenos quem fert cruciatum | ecessu gnati, gaudia quae reditu’ weist zwar eine Nähe zu einer Glosse im commentum Monacense auf: Haut. 5 Heautontimorumenon] ‘Se ipsum excrucians’ vel ‘In se excruciationem exercens’. Allerdings bezeugen die Distichen zur ‚Andria’ und zur ‚Hecyra’, dass der Verfasser Scholien kannte, die nicht im commentum Monacense enthalten sind: Das Distichon ‚Andria quid portet, iuvenes quae sponte secuntur, | servi quo pacto 137 Billanovich 1974; Ders. 1975; Ders. 1979. 138 Villa 1979; Dies. 1981; Dies. 1984. 139 Zu den Distichen vgl. Billanovich 1974, 35ff.; Villa 1979, 6f.; Dies. 1984, 23ff. 140 Zu den Hexametern vgl. Dziatzko 1894b, 467ff.; Strecker 1939, 559f.; Billanovich 1974, 45- 52; Ders. 1975, 348f.; Ders. 1979, 373-378; Villa 1979, 18; Dies. 1981, 6f.; Dies. 1984, 61-65. <?page no="50"?> 42 pelliciant dominos’ bezieht sich auf das epitaphium des Terenz: Descripsi mores hominum, iuvenumque senumque, | qualiter et servi decipiant dominos. 141 Das Distichon zur Hecyra ‚Sexta loco proprium quod traxit nomen Echira | est tibi sat notum: cetera deinde vide’ bezieht sich auf eine Glosse, die sich nicht im commentum Monacense, aber im commentum Brunsianum findet: Funebres ludi vocabantur quos exercebant in anniversariis regum aut principum, quos inter heroas computabant. Aechira nomen huic fabulae est. Dicta autem Aechira a loco haud longe distante ab Athenis, ubi haec acta sunt 142 und im Codex Paris. lat. 7900A (f. 18 r ): Sed non recitata, dum anniversaria principum heroumque celebrarentur. Tertio relata est in theatro. Hec fabula ab accidente nomen accepit. Nam est Echira locus non longe ab Athenis, ubi hec acta sunt et ab eo loco nomen accepit. 143 Die Tatsache, dass die Distichen zur ‚Andria’ und zur ‚Hecyra’ sich inhaltlich auf Texte beziehen, die das commentum Monacense nicht bietet, zeigt, dass die Distichen in einem anderen Kontext entstanden sind als der Kommentar im clm 14420. 144 Die Hexameter hingegen sind im clm 14420 nicht glossiert und, abgesehen von den Lücken, die dem zerstörten Pergament geschuldet sind, vollständig und orthographisch einheitlich überliefert. Es gibt keinen Anhaltspunkt, die Hexameter nicht in die Zeit der Abfassung der Vorlage des clm 14420, also in die Zeit der Umschrift der glossierten Terenzhandschrift in einen fortlaufenden Kommentar, zu datieren. Anhaltspunkte für die Erforschung des Ortes ihrer Entstehung geben die Hexameter selbst. Der in dem Gedicht erwähnte Studienfreund kam aus Verona. Auf Verona weisen die Verse 4 und 16, wo diese Stadt als Ausgangspunkt der Reise erwähnt wird. In V. 4/ 5 ist die Mutter (Mutterkloster ? ) Veronas als Ziel der Reise angesprochen. Mithilfe von Catull (67,32ff.) kann das antike Brixia, heute Brescia, als die Mutter Veronas identifiziert werden. 145 Dort haben die beiden Freunde die Werke von Juvenal (Z. 6) und Terenz (Z. 9-13) gelesen, und zwar mithilfe von Kommentaren. 146 In Brescia war es also möglich, zu der Zeit der Entstehung des Gedichts Juvenal und Terenz mithilfe von Kommentaren zu studieren. Ein weiterer Anhaltspunkt für die Lokalisierung des Kommentars ist das Pergament, auf dem er im clm 14420 geschrieben steht. Es weist auf den Doppelblättern 109/ 116 und 110/ 115 einen Palimpsest auf. Diese Blätter enthielten, bevor sie für den Terenzkommentar wieder verwendet wurden, das in fränkischer Minuskel geschriebene 147 Güterverzeichnis des Klosters SS. Faustino e Giovita in 141 Das epitaphium ist unter der Nummer 487C ediert bei Bücheler/ Riese 2 1906, 40. 142 Bruns 1911, 96; vgl. Riou 1973, 85. 143 Villa 1984, 24. 144 Billanovich 1974, 36 und Villa 1984, 18. 145 Billanovich 1974, 48f. In Verona existierte außerdem ein Catull-Codex. 146 In Vers 7 ist davon die Rede, dass der Mangel an einem Kommentar der letzten zwei Bücher die Lektüre (wahrscheinlich) Juvenals beeinträchtigt habe. Für die Terenzlektüre wird nicht von einem fehlenden Kommentar gesprochen, sodass davon auszugehen ist, dass einer vorhanden war. 147 Dziatzko 1894b, 466. <?page no="51"?> 43 Brescia aus dem Jahre 964, zur Zeit des Bischofs Antonius II. (952-969). 148 Die Schrift des clm 14420 selbst stammt ebenfalls aus Italien um die Wende des 10. Jahrhunderts. 149 Das Kloster SS. Faustino e Giovita wurde im Jahre 841 von Bischof Rampert gegründet, möglicherweise als männliches Pendant zu dem Nonnenkloster S. Iulia. 150 Brescia war im 9. Jahrhundert Bischofssitz und ein bedeutender Knotenpunkt des kulturellen Austausches zwischen Italien, dem Frankenreich und den süddeutschen Klöstern. 151 Nach der Klostergründung wurden die aus dem Frankenreich stammenden Mönche Hildemar 152 und Leodegar von dem Erzbischof Angilbert II. von Mailand damit beauftragt, in der Neugründung SS. Faustino e Giovita den Lehrbetrieb aufzubauen. 153 Die beiden Mönche waren wahrscheinlich aus Corbie im Gefolge des im Jahre 834 aus dem Frankenreich nach Italien geflohenen Lothar (Lothar I.) nach Mailand gekommen. 154 Im Jahre 844 wechselte später der aus Reichenau stammende Noting, Bischof von Verona, nach Brescia. 155 Ein gewisser Pacifico, Schüler von Notings Vorgänger in Verona, reorganisierte und erweiterte in Verona die Bibliothek der Kathedrale, deren Leiter ein gewisser Vitale wurde. Ein Briefwechsel zwischen Pacifico, Vitale und Hildemar bezeugt, dass im Jahre 844 eine Kirchenangelegenheit zwischen den drei Freunden diskutiert wurde. Um nun die Meinung Hildemars, der großes Ansehen genoss, persönlich zu erfahren, wurde Vitale zwischen Herbst 844 und Frühjahr 845 156 nach Brescia geschickt. 157 Während dieser Zeit haben die beiden Freunde Vitale und Hildemar die Kirchenangelegenheit besprochen und auch Terenz mithilfe eines Kommentars studiert - aller Wahrscheinlichkeit nach mit dem im clm 14420 erhaltenen commentum Monacense. Nach diesen italienischen Vorarbeiten kann Hildemar als der Verfasser der Hexameter identifiziert werden, der angesprochene Freund ist demnach Vitale. Der Kommentar des clm 14420 stellt, wie oben erläutert 158 , die mechanische Abschrift der ersten Fassung des fortlaufenden Kommentars dar. Diese erste Fassung des fortlaufenden Kommentars war aller Wahrscheinlichkeit nach diejenige Handschrift, mit der Hildemar und Vitale um die Jahreswende 844/ 845 Terenz 148 Bischoff 1972, 55. Bischoffs Entdeckung wurde zuerst von Hafner 1959, 147 Anm. 23 angekündigt. Zum Palimpsest zuerst Dziatzko 1894b, 466 - beide mit einer genauen Beschreibung. 149 Bischoff 1972, 53f. 150 Villa 1969, 13. 151 Villa 1969 und 1972. 152 Derselbe Hildemar, der einen Kommentar zur Regel des Heiligen Augustinus verfasst hat. Dieser Kommentar wurde von Mittermüller 1880 ediert. 153 Zuerst bei Villa 1969, 15 und 44. 154 Billanovich 1979, 376. 155 Zu dem folgenden Abschnitt vgl. Billanovich 1974, 53ff. 156 Vgl. das Hexameter-Gedicht V. 1ff., wo von den Jahreszeiten gesprochen wird. 157 Billanovich 1979, 377. 158 Vgl. S. 38-40. <?page no="52"?> 44 studiert haben. Dafür, dass sie um diese Zeit in Brescia, der antiken Stadt Brixia, entstanden ist, sprechen die Hexameter. Deshalb nennt C. Villa diese erste, nicht erhaltene Fassung des fortlaufenden Kommentars den Codex Brixiensis X. 159 Etwa 150 Jahre später, zu Beginn des 11. Jahrhunderts, wurde dieser Codex dann mechanisch abgeschrieben. Die Abschrift gelangte in das Kloster St. Emmeran in Regensburg, wo sie schließlich in dem Mischband Rat. S. Em. 420 (dem seit seiner Überführung nach München mit clm 14420 bezeichneten Codex) die Blätter 79 r -144 r füllt. 160 Die guten Beziehungen des kulturellen Zentrums Brescia nach Süddeutschland unterstützen die Annahme dieses Weges der Überlieferung. 161 Darüber hinaus gibt es Indizien, die dafür sprechen, dass der Schreiber des clm 14420 aus Oberitalien stammte: Wandel von intervokalischem l zu r - ein Phänomen, das vor allem in Oberitalien anzutreffen ist 162 (Haut. 526. 545. 546), Assimilation des c vor t bei expetta (Haut. 736) und expettant (Haut. 838). Die erste Fassung des fortlaufenden Kommentars, der so genannte Codex Brixiensis X, ist also in Brescia um die Jahreswende 844/ 845 entstanden. Es bleibt die Frage nach der Herkunft der ebenfalls verlorenen glossierten Terenzhandschrift, welche die Vorlage des Codex Brixiensis X darstellt. 163 Um deutlich zu machen, dass es sich um die verlorene Vorlage dieses Codex handelt, nennt C. Villa ihn vetus Brixiensis. 164 Dieser so genannte vetus Brixiensis war die Terenzhandschrift, welche die Scholien des späteren fortlaufenden Kommentars als Interlinear- und Marginalscholien enthielt. 165 Mehrere Indizien deuten an, dass sie aus Nordfrankreich stammte. 166 Erstens weist die Verbindung Hildemars dorthin. Zweitens stellte der vetus Brixiensis eine Scholiensammlung dar. 167 Seine Scholien sind also aus mindestens zwei Terenzhandschriften zusammengetragen. Außerdem bieten die Scholien des commentum Monacense einige Textvarianten 168 , die Lesarten der Klassen und der Terenzhandschriften vereinen. Der Text und Teile der Scholien des vetus Brixiensis entstammen also Handschriften unterschiedlicher Klassen. Die in Nordfrankreich im 9. Jahrhundert besonders große Verbreitung von Terenzhandschriften 169 unterstützt daher die Vermutung, dass der vetus Brixiensis aus dieser Region stammt. E.K. Rand 170 hat dementsprechend 159 Villa 1984, 9 Anm. 21. 160 Vgl. S. 7. 161 Villa 1969, 44 und 47ff.; Billanovich 1974, 51f. 162 Stotz 3 § 243. 163 Vgl. S. 38-40. 164 Villa 1984, 9 Anm. 21. 165 Vgl. S. 33-37. 166 Billanovich 1974, 43 und Villa 1979, 17f. 167 Vgl. S. 39f. 168 Vgl. S. 37f. Neben den Textvarianten sind die Glossen, die im clm 14420 entgegen der Gewohnheit nicht mit idest oder scilicet eingeleitet werden (beispielsweise Andr. 18. Haut. 52. Phorm. 241), ein weiterer Ansatzpunkt für eine Quellenforschung zu den Scholien des vetus Brixiensis. 169 Villa 1979, 34. 170 Rand 1907, xli; Ders. 1909a, 385; Ders. 1909b, lxxiii. <?page no="53"?> 45 als Autor der Scholien Heiric v. Auxerre vermutet, da die Scholien eine gewisse Griechischkenntnis bezeugen. Diese Schlussfolgerung ist jedoch, wie C. Villa gezeigt hat 171 , nicht zwingend, da auch Hildemar in seinem Regel-Kommentar zeigt, dass er Griechisch konnte. 172 Auf welchen Wegen diese Scholiensammlung des vetus Brixiensis nach Mailand gelangt ist, beruht weitgehend auf Spekulation. Sie kann entweder im Zusammenhang mit Hildemars Flucht aus dem Frankenreich nach Mailand gelangt sein, von wo aus dieser sie später mit nach Brescia nahm. 173 Oder Hildemar erinnerte sich bei seiner Aufgabe, den Lehrbetrieb in SS. Faustino e Giovita aufzubauen, an den vetus Brixiensis, den er aus Nordfrankreich kannte, und lieh ihn sich von einem Kloster aus, zu dem er noch guten Kontakt pflegte. 174 Fragt man nach dem Motiv für die spätere Umschrift einer glossierten Handschrift in einen lemmatisierten fortlaufenden Kommentar, kann man vermuten, dass Hildemar eine wegen ihrer reichen Glossen so bedeutende Handschrift wie den vetus Brixiensis nicht selbst besessen hat. Eher hat er sie sich ausgeliehen, musste sie aber wieder zurückgeben. Eine eigene Terenzhandschrift war in SS. Faustino e Giovita vielleicht schon vorhanden. Um aber in den Besitz der Scholien zu kommen, hat er diese in einen fortlaufenden Kommentar umgeschrieben - möglich ist, dass es wegen der großen Anzahl von Scholien des vetus Brixiensis nicht möglich war, diese in einen bereits existierenden Terenzcodex zu transferieren. Also schuf Hildemar während des Aufenthaltes von Vitale in Brescia aus dem vetus Brixiensis den fortlaufenden Kommentar des Brixiensis X. 175 171 Villa 1979, 23f. 172 Mittermüller 1880: vor allem in Kapitel 71, aber auch an zahlreichen anderen Stellen. 173 Es gibt keine Belege, dass Hildemar und Leodegar Bücher nach Italien gebracht haben. 174 Beziehungen Brescias zu französischen Klöstern sind bezeugt: Villa 1984, 19ff. 175 Billanovich 1979, 390 und Villa 1984, 22f. <?page no="54"?> 46 Zur Sprache des commentum Monacense im clm 14420 Lautlehre In den folgenden Kapiteln werden Auffälligkeiten in der Lautlehre, der Formenlehre und der Syntax des commentum Monacense im clm 14420 zusammengestellt, die von der Schreibweise oder Verwendung im klassischen Latein abweichen. Diese Zusammenstellung dient dem Verständnis der Lemmata und der Glossen. Es werden beispielsweise ungewohnte Graphien oder syntaktische Besonderheiten notiert, die in der Edition so belassen werden wie sie in der Handschrift clm 14420 erscheinen. So kann sich der Leser in diesem Kapitel des richtigen Verständnisses vergewissern. Bei dem commentum Monacense handelt es sich um einen Kommentar mit überwiegend kurzen Glossen, die nicht in einem längeren syntaktischen Kontext stehen. Daher kommen, bedingt durch die äußere Form des Kommentars, Auffälligkeiten in der Formenlehre und Syntax, verglichen mit denen der Lautlehre, nur relativ selten vor. Weiterhin zeigen diese Kapitel durch eine Analyse der Sprache des commentum Monacense, dass die Scholien nicht nur in der Schreibweise, sondern auch in der Formenlehre, der Syntax und dem Wortschatz dem Mittelalter zuzuordnen ist. Als Referenz für diese mittelalterlichen „Abweichungen“ vom klassischen Latein dient das Handbuch von P. Stotz. Dementsprechend bezieht sich die Angabe von Paragraphen in dem Kapitel „Lautlehre“ auf Stotz 3, in dem Kapitel „Formenlehre“ auf Stotz 4 VIII und in dem Kapitel „Syntax“ auf Stotz 4 IX. e für a (§ 4): Andr. 294 (concordens). 319. 648. 761. Haut. 74 i für e (§ 12-16): Andr. 85 (audis). 215. 256. 311. 500. 615. 797. acc. V,6. Haut. [arg. 6]. 16. 253. 904. 962. Phorm. 24. 34. 90. 95. 546. 652. acc. V,3 Förmliche Präfixvertauschung (§ 14,5): Andr. 311 (diffinitum). Haut. 166 Wechsel von ae zu e (§ 18. 67): z.B. Andr. 4 (estimasset). 124. 126. 160. 309. 439. Haut. 62. Phorm. acc. IV,2 Hyperkorrektes ae (§ 18,1): Andr. 65. 228. 229. 243 (intentivae). 909. Haut. 472. 558. 725. 772 a für e (§ 23): Andr. 46 (fraquentativum). 865. Haut. 560 e für i (§ 29): Andr. 357. 912. Haut. 240. 733 (abere). Phorm. 143. 235. 280. 546 u für o (§ 41): Haut. 161 (commudum) e für o (§ 47): Andr. 245 (dehoneratum). 268 o für u (§ 50): Andr. 549 (Philomela). Phorm. 972 e für u (§ 57): Haut. 792 (fraudelenter) <?page no="55"?> 47 i für y (§ 62): z.B. Andr. 815 (sicofantam). 919. Haut. 38 y für i (§ 63): z.B. Andr. 702 (yronice) e caudata (§ 67,4): z.B. Andr #* . 5 4 Haut. 110. Phorm. 27 Hyperkorrekte e caudata (§ 67,4): Andr #; . 4 F; **# GHG Haut. 118. 297. 456. 537. 729. 764. 889/ 890. 1002. 1059. Phorm. 45. 205. 245. 269. 427. 464. 471. 474. 559. 859. 1015 Wechsel von oe zu e (§ 70): z.B. Andr. 25 (comediis). 79. 316. Haut. 348. Phorm. 111 o für au (§ 75): Phorm. 62 (oscultabo) Anaptyxe (§ 82): Andr. 144 (Posotridie). 225. Haut. 38 Fehlendes h im Anlaut (§ 118): Andr. 63. 187 (actenus). 303. 333. 348. 463. 557. 742. 775. Haut. superscriptio fabulae. 401. 568. 595. 629. 888. 942. 1002. 1029. Phorm. [arg. 3]. 4. 16. 56. 67. 106. 429. acc. II,4. 544. 584. 682. 708. 820. 963 Zusatz von h im Anlaut (§ 119): Andr. 200. 362 (hostium). 363. 489. 489. 508. 584. 602. 639. acc. IV,4. 741. 742. 769/ 770. 807. 827. acc. V,3. 872. Haut. 72. 234. 248. 265. 279. 292. 414. 928. 1000. Phorm. 16. 69. 584. 654. 842. 849 Fehlendes h im Inlaut (§ 120): Andr. 243 (Abstraat). 361. 563. 865. Haut. 674. 831 Zusatz von h im Inlaut (§ 121): Andr. 72 (cohacta). 479. 942. Phorm. 614. 731. 843 Eingefügtes c (§ 122): Andr. 476 (Michin). 500 f für ph (§ 143): Andr. 51 (efebis). 57. Haut. 662. 736. 737. Phorm. [arg. 10] 157. 305. 428. 477. 500. 568. 614. 678. 683. 693. 694. 833 Assibilierung von c vor e/ i (§ 151.3. 153.3): Haut. 603 (excressit) ss für sc (§ 153,1. 163, 1.2): Andr. 688 (2x). Haut. 410 (Lucessit). 603 sc für c (§ 154): Andr. 51 (Exscessit) sc für s (§ 154. 274): Haut. 713 (conscilio). acc. IV,6. 811. 916. 982. Phorm. 822 cc für c (§ 155): Haut. 398 (seccum) g für c (§ 159): Haut. 796 (Digunt) c für cc (§ 162): Andr. 721. Phorm. 360 (acusandum) s für sc (§ 163.3): Andr. 352 (sis) Hyperurbanes sce (§ 166,4): Haut. 769 (perscentisceres) Einschub von g (§ 175. 176): Haut. 293 (stagmine). 309. 1029 c für g (§ 177): Phorm. 756 (ficmento) g für gg (§ 179): Haut. 757 (agredi) <?page no="56"?> 48 d für t (§ 184,5.6): Andr. 333 (Aud). 463. 955. Haut. 434. 505/ 506. 602. 629. Phorm. 93. 772 t für tt (§ 189): Andr. 609 (futilis). 680. 904. 919. Haut. 947. Phorm. 746 t für d (§ 199): Andr. 209 (aput). 326. 438 b für p (§ 204): Andr. subscriptio fabulae (Bublii) p für pp (§ 209): Andr. 8 (aplicate). 73. 345. 532. 551. 590. 733. 758. 844. 974. Haut. 89. 299. 619. 833. 827. Phorm. 90. 464. 514. 599. 663 pp für p (§ 212): Haut. 533 (Repperiret). 878. Phor. 184. 440 Epenthetisches p (§ 213,3.4): Haut. 445 (dampnum). 448. 450. 560. 628. 749. 752. Phorm. 47. 334. 422 (2x). 1013 v für b (§ 215,4): Andr. 208 (abivit) ff für f (§ 222): Andr. 311 (diffinitum). 508. 511. Haut. 44. 381. 799 f für ff (§ 223): Andr. 114 (Oficia). Haut. 78. 82. 1038 rr für r (§ 234): Andr. 62. Phorm. 1 (Terrentium) ll für l (§ 241): Andr. 776 (tulleris) l für ll (§ 242): Phorm. 848 (appelatione) r für l (§ 243): Haut. 526 (Crinia). 545. 546 mm für m (§ 247): Andr. 5 (summit). 202. 933. Haut. 73. 74. Phorm. 332. 633. 664. 832 m für mm (§ 248): Andr. 230 (Comittas). 241. 609. 704. Haut. 20. 606. 615. 639. 714. 956. 973/ 974. Phorm. acc. I,1. 37. 56. 270. acc. III,1 n für m (§ 249,6): Andr. 157. 832 (Inpetrasti). 833. Haut. 38. 278. 389. 719. 887. 889. 890. Phorm. 83. 250. 267. 320. 330. 356. 499. 669. 707 Einschub von n (§ 255): Haut. 887 (Pantomimnus) nn für n (§ 256): Andr. 948 (rennuebas). Haut. 273. Phorm. 96 n für nn (§ 257): Andr. 588 (subsanando) m für n (§ 258): Andr. 520. Phorm. 3. 29 (Volumtas). 43. 275 l für n (§ 259): Andr. acc. fabulae. [arg. 12]. 155 (Philumelam). 172. 173. 261. 269. acc. II,1. 301. 306. 312. 321. 323. 324. 327. 351. 436. 520. 528. 564. 619. acc. IV,1. 642. 645. 647. 653. 654. 698. 704. 710. 732 ss für s (§ 277,5): Andr. 803 (pedissequas). 968 s für ss (§ 278): Phorm. 746 (musitaretis) f für s (S§ 280): Andr. 11 (funt) s für x (§ 282): Andr. superscriptio IV,4. Haut. 746 (Senes). 1000. Phorm. 308 <?page no="57"?> 49 Präfixassimilation (§ 285): z.B. Andr. 514. Haut. 936 (Affines). 1052. Phorm. 101. 150. 336. 490. 932. 977 Nicht-Assimilation von Präfixen (§ 286): z.B. Andr. 477. Haut. 594. Phorm. 24 (Adtendite). 40. 45. 62. 82. 106. 108. 139. 230. 240. 329. 342. 371. 724. 825 Dittographie (§ 300): Andr. 22 (Dedesinant) Formenlehre Ablativ Sg. der 3. Deklination auf -e/ -i (§ 35): Andr. 357. Haut. 904. Phorm. 95 Gen. Pl. der 3. Dekl. auf -um statt -ium (§ 38): Haut. 2 Vertauschung me/ mihi und umgekehrt (§ 57.2. 3): Haut. 384. 865 Genusvertauschung f. zu n. (§ 75): Haut. 678 Genusvertauschung n. zu m. (§ 76): Andr. 629. Haut. [arg. 1. 5]. 202. 742 2. Sg. Präs. e-Dekl. auf -is statt -es (§ 104): Andr. 85 Syntax Akkusativus Absolutus (§ 7): Haut. acc. IV,4 Ablativ statt Akkusativ (§ 18): Haut. 530. 588. Phorm. 328 Zur Bezeichnung der indirekten Rede in der Bedeutung „dass“ stehen (§ 103-110 und Rigg 1996a und 1996c, 74. 86): quod (§ 105) mit Indikativ: Andr. 125. 178. 503. 619. 647. acc. IV,2. 842. acc. V,4. 946/ 947. Haut. 119. 180. 607. 647. 934. 1054. Phorm. 182. 192. 825 mit Konjunktiv: Andr. acc. III,1. 474. 501. 508. 585. acc. III,5. acc. IV,1. 671. 700. 717. acc. IV,5. 805. acc. V,1. 836. 864. acc. V,3. Haut. 177. 310. 348. 607. acc. IV,1. 656. 718. 769. 815a. 1015. 1017. Phorm. acc. II,1. 491. 812 quia (§ 106) mit Indikativ: Andr. 15. 44. 54. 103 116. 166 325. 326. 352. 362. 591. 593. 631. 634. 778. 812. 934. 977. Haut. 55. 282. 400. acc. III,1. 411. 529. 581. 582. 625. 632. 637. 687. 688. 721. 844. 899. Phorm. 158. acc. III,3. 568. 694 mit Konjunktiv: Andr. acc. II,1. Phorm. 628 ut (§ 108, 1) mit Konjunktiv: Andr. 628. 668. 808. 837. 895. 915. 917. 931. 939. Haut. 18. 164. 206. 207. 232. 327. 364. 384. 532. 659. 829. 1031. 1057. Phorm. 139. 568. 774 <?page no="58"?> 50 quomodo (§ 108, 2) mit Indikativ: Phorm. 9 qualiter (§ 108, 3) mit Indikativ: Andr. 40. 830. Haut. 709 mit Konjunktiv: Phorm. 400 Als Verstärkung des kausalen quod tritt eo quod ein (§ 105,3): Andr. 473. 515. 960. Haut. 54. 59. 68. 133. acc. II,2. 293. 495. 888. 1018. Phorm. 43. 695. acc. V,1 Als bestimmter Artikel steht hic (§ 37): Andr. 226. Haut. 543 Als unbestimmter Artikel steht quidam (Rigg 1996c, 86): Haut. didascalia Wortschatz In diesem Kapitel werden Worte des commentum Monacense zusammengestellt, die im klassischen Latein nicht, nur selten oder in einer anderen Verwendung oder Bedeutung vorkommen. Als Referenz dient der Thesaurus Linguae Latinae. Andr. 24: inreprehensorius Andr. 53: nullatenus Andr. 88/ 89: confrusa Andr. 197. 212: dolositas Andr. 248: subsannare (cf. Haut. 397) Andr. 311: pertransire Andr. acc. II,2: intimare Andr. 479: derisio Andr. 489: adinventio Andr. 576: consecretalis Andr. 651: falsitas Haut. arg. 3: contristari Haut. 38: impostor Haut. 118: seditas Haut. 205: dilectio Haut. 206: meretricari <?page no="59"?> 51 Haut. 208. 844: meretricalis Haut. 230. 251. 253: tristari Haut. 248: vespertinalis Haut. 257: stultare Haut. 271: obviare Haut. 318: perplexio Haut. 368: acceptabilis Haut. 391: prospectio Haut. 397: subsannare (cf. Andr. 248) Haut. 441: parcitas Haut. 452: allophylus Haut. 539: tribulatio Haut. 560: indemnabilis Haut. 796: viridicus Haut. 838: dotalicium Haut. acc. IV,8. congaudere (cf. Phorm. 478) Haut. 881: inaudibilis Haut. 889/ 890: inveterator Haut. 954: delusio Haut. 965: derisorius Haut. 1009: redargutio Haut. 1033: glutto Haut. 1062: fellineus Phorm. 5: contemptibilis Phorm. 8: persecutor Phorm. acc. I,1: condolere Phorm. 40: coadunare Phorm 43: minuatim Phorm. 4: 5 adunare Phorm. 108: offuscare Phorm. 214: legislatus Phorm. 230: subinstructus <?page no="60"?> 52 Phorm. 231: iussio Phorm. 249: impraemeditatus Phorm. 346: confabulatio Phorm. 374: oblator Phorm. 419: adimplere Phorm. 478: congaudere (cf. Haut. acc. IV,8) Phorm. acc. V,3: quatinus = damit Phorm. 850: vapulare = geschlagen werden (Lemma) und schlagen (Glosse) Stil In der Regel werden die Glossen im clm 14420 mit idest oder scilicet, manchmal auch mit subintellege eingeleitet. Mehrere Glossen zu demselben Lemma werden mit vel oder aliter auseinander gehalten. Erklärungen zu einzelnen Textpassagen werden meistens mit quasi diceret eingeleitet. Bei folgenden Ausdrücken und Wendungen steht im commentum Monacense nie oder fast nie ein idest oder scilicet: pro ..., dolentis (etc.) est, secum loquitur, adverbium est ..., interruptio, accusativus (etc.), yronice, exclamatio, derisorie, quasi ..., videlicet ..., deest ..., quia ..., propter ..., alloquitur .... Es treten an einigen Stellen Auffälligkeiten in der Schreibweise auf, die im Folgenden notiert werden. Es handelt sich dabei um Abweichungen von der im clm 14420 sonst üblichen Handhabung. Diese Abweichungen können darauf hindeuten, dass die Vorlage des fortlaufenden Kommentars eine Scholiensammlung 176 war: An vier Stellen schreibt das commentum Monacense sed anstelle des sonst üblichen scilicet: Andr. 191. 194. 336. 582. An zwei Stellen steht umgekehrt scilicet, wo aber nur sed gemeint sein kann: Haut. 270. 530/ 531. In der Szene I,2 der ‚Andria’ ist zu 195 und 201 offensichtliches quae mit einen q mit Kompendium abgekürzt, der sonst üblichen Abkürzung für qui. Eine weitere auffällige Schreibweise findet sich Andr. 233: hier steht für scilicet ein sonst für sunt stehendes s mit Kompendium. Im Haut. ist in den Szenenüberschriften der Name Syrus immer mit y geschrieben. Im Kommentar selbst schwankt die Schreibweise zwischen Syrus und Sirus. Ebenso steht in der Szenenüberschrift zu Andr. III,1 Symo, sonst immer Simo. 176 Vgl. S. 39f. <?page no="61"?> 53 Erläuterungen zu der Edition Editionskriterien Die Frage der Genese des commentum Monacense ist für die Festlegung der editorischen Grundsätze bedeutend. Entscheidend ist hierbei die Erkenntnis, dass es sich bei der im clm 14420 erhaltenen Handschrift um eine mechanische Abschrift handelt. Die nicht erhaltene Vorlage des clm 14420 stellte eine mechanische Umschrift eines einzigen glossierten Terenzcodex in einen fortlaufenden Kommentar dar. Dieser Terenzcodex war mit Interlinear- und Marginalscholien, dem commentum Monacense, reich versehen. 177 Eine Analyse der Scholien zeigt, dass das gesamte commentum Monacense nicht von einem einzigen Autor stammt, sondern eine Scholiensammlung darstellt, die aus verschiedenen Quellen schöpft. 178 Viele dieser Scholien finden sich auch in anderen mittelalterlichen Terenzcodices (beispielsweise dem commentum Brunsianum) 179 . Die Entstehungs- und Verbreitungsgeschichte der mittelalterlichen Terenzscholien kann nur durch einen intensiven Vergleich der in den verschiedenen Codices enthaltenen Scholien aufgearbeitet werden. Eine Wiedergabe der Lemmata in der Form, welche der clm 14420 bietet, liefert die Grundlage für eine solche eingehende Untersuchung der mittelalterlichen Terenzscholien. Hinzu kommt, dass die eindrückliche Schilderung des Wertes paläographischer Erkenntnisse für die Datierung und Lokalisierung von Handschriften von B. Bischoff 180 , die eine Dokumentation des genauen Wortlautes der Handschriften erfordern, Anlass gibt, in dieser Edition eine solche Verfahrensweise zu wählen und die Handschrift des clm 14420 möglichst getreu wiederzugeben. Im Einzelnen wird dabei folgendermaßen verfahren: 1. Lemmata sind fett gedruckt. 2. Die Schreibung der Lemmata wird in der Edition so gelassen wie sie in der Handschrift erscheint. Abweichungen vom Terenztext oder der Textreihenfolge, die F. Umpfenbach bietet, oder von der „klassischen“ Schreibweise werden im kritischen Apparat notiert. Beispielsweise schreibt das commentum Monacense zu Haut. 537 ‚Queros fallunt’ als Lemma. Im kritischen Apparat wird zu dieser Stelle angemerkt, dass ‚Qui eros’ gemeint ist. Nur durch die handschriftengetreue Schreibung in der Edition wird deutlich, was in der Handschrift tatsächlich steht. Eine künstliche Worttrennung oder eine Ergänzung ‚Qu<i>’ würde dem nicht gerecht. Abweichungen werden nicht im kritischen Apparat notiert, wenn sie von mindestens einem der von F. 177 Vgl. S. 33-37. 178 Vgl. S. 39f. 179 Vgl. S. 21-30. 180 Bischoff 1972: am Beispiel von Lupus de Ferrières, dem Lehrer Heirics von Auxerre, besonders S. 71-79. <?page no="62"?> 54 Umpfenbach benutzten Codices geboten wird. Ebenfalls nicht notiert werden der Wechsel von ae/ oe zu e und der Zusatz oder Wegfall von h in Anlaut oder Inlaut. 3. Ähnliches gilt für Lemmata, die von dem Schreiber des clm 14420 falsch verstanden wurden, beispielsweise Haut. 450 ‚I· et’ statt ‚Siet’. Auch hier wird die Schreibung der Handschrift beibehalten. Solange die Genese des Kommentars des clm 14420 und sein Verhältnis zu den anderen mittelalterlichen Terenzscholien nicht vollständig geklärt sind, ist eine in besonderer Weise handschriftengetreue Edition gerechtfertigt - zumal mit dem clm 14420 nur eine Handschrift existiert, welche die Scholien des commentum Monacense vollständig enthält. Das gilt vor allem für die Edition der Lemmata, auch wenn dieses Vorgehen bisweilen pedantisch wirken mag. 4. Überlange Lemmata werden nicht verkürzt. Für das Verständnis einer Glosse überflüssige Teile der Lemmata werden also stehen gelassen, beispielsweise Andr. 118 ‚Quae ibi a(derant)] idest ad sepulturam’. Hier erklärt die Glosse nur das ‚ibi’. 5. In die Lemmata wird editorisch eingegriffen, wenn die Zuordnung einer Glosse zu einem anderen Lemma für das Verständnis der Glosse unbedingt notwendig ist. Solche Verschiebungen sind nicht als im strengen Sinne emendatorische Eingriffe zu verstehen, mit der Absicht den Text zu reparieren. Vielmehr stellen sie gewissermaßen „virtuelle“ Zusätze dar, also interpretatorische Hilfen zur Orientierung des Lesers. Der Text des commentum Monacense wird dadurch leichter verständlich: Haut. 240 ist die Glosse „dum festinant conare et contra vires aliquid laboriose facere“ eine Erläuterung des Lemmas „Dum moliuntur“. Der Text des commentum Monacense wird durch eine Umstellung der Glosse verständlicher: Dum moliuntur] idest <dum festinant conare et contra vires aliquid laboriose facere>. Conantur] se ordinare. {dum festinant conare et contra vires aliquid laboriose facere}. 6. Eine besondere Form dieser interpretatorischen Hilfen stellen die veränderten Zuordnungen bei den Szenenüberschriften von Andr. II,6. III,5. IV,4. V,2. Haut. I,1. IV,1. IV,3. IV,4. IV,5. Phorm. I,1. II,4. III,2. IV,1. IV,2. IV,3. V,4 und V,5 dar. Diese werden in der Edition an den Anfang der Szene versetzt, um dem Leser das Verständnis zu erleichtern. Diese Art von Eingriff geht immer auf den Herausgeber zurück und wird nicht im kritischen Apparat notiert. 7. Es wird auch dann editorisch eingegriffen, wenn aufgrund einer nicht exakten Zuordnung von Interlinear- oder Marginalglossen diese erst verständlich werden, wenn im Lemma Ergänzungen vorgenommen werden, beispielsweise Phorm. 190 ‚<Conicerem> protinus in pedes] idest fugerem’. Hier wird die Bedeutung der Glosse ‚idest fugerem’ erst deutlich, wenn man als Lemma ‚conicerem protinus in pedes’ versteht. Ebenso wird Phorm. 363 die Glosse ‚scilicet Stilphoni’ nur verständlich, wenn ‚cui’ als Lemma zitiert wird. Das im commentum Monacense tatsächlich erscheinende ‚Pauper’ ist unzureichend. <?page no="63"?> 55 Solche unzureichenden Lemmata sind damit zu erklären, dass hier Interlinear- oder Marginalglossen in einen fortlaufenden Kommentar umgeschrieben wurden. Da dabei Fehler auftreten, sind solche Eingriffe gerechtfertigt. 181 Diese Ergänzungen im Lemma stammen, abgesehen von den Stellen, an denen ein Verweis im kritischen Apparat steht, immer von dem Herausgeber selbst. Sie werden dort nicht eigens ausgewiesen, da es sich, ebenso wie bei der veränderten Zuordnung von Lemma und Glosse, um Verständnishilfen für den Leser handelt, die nicht als Verbesserung des Textes selbst zu verstehen sind. 8. Die Lemmatisierung der Handschrift clm 14420 stammt nicht von dem Umschreiber, sondern mit großer Sicherheit aus der Vorlage, der kommentierten Terenzhandschrift. 182 Fehler in der Zuordnung der Lemmata können daher auf die Umschrift in einen fortlaufenden Kommentar zurückgeführt werden. Sie werden in dieser Edition auf dieser Stufe der Überlieferung angenommen, keinesfalls jedoch bei der mechanischen Abschrift der Vorlage des clm 14420. Diese Annahme führt beispielsweise zu folgender Behandlung von Fehlern in der Lemmatisierung: Phorm. arg. 8 ‚Opera p(arasiti)] adiutorio. <Parasiti> uxorem] scilicet Phormionis’ muss als zweites Lemma ‚Parasiti’ ergänzt werden, wenn der Fehler der Zuordnung bei der Umschrift angenommen wird. Eine einfache Umstellung des ersten Lemmateils ‚p(arasiti)’ wäre nicht gerechtfertigt. Ebenso wird beispielsweise Andr. 307 verfahren: ‚Id <in hoc.> Dare o(peram) idest {in hoc} studium’. Hier sind Lemmata und Glossen einander nicht sauber zugeordnet, sondern im clm 14420 zu einem langen Lemma und einer Mehrfachglosse vermischt, die in der Edition wieder getrennt werden. 9. Durch die konsequente Verwendung von eckigen Klammern (<>) für Einfügungen und geschweiften Klammern ({}) für Tilgungen ist der Zustand der Handschrift leicht nachzuvollziehen. 10. Durch die Vorgehensweise in der Edition entsteht zwar eine gewissermaßen „unhistorische“ Textstufe des commentum Monacense, also eine, die es in der Form wahrscheinlich nie gegeben hat. Diese Edition möchte jedoch zum einen eine möglichst exakte, zum anderen eine für den Leser verständliche Grundlage für die weitere Erforschung der mittelalterlichen Terenzrezeption bieten. Der gesamte Terenztext, für den die Scholien des commentum Monacense verfasst wurden, kann nicht mit letzter Sicherheit rekonstruiert werden. Die Worte, die nicht als Lemma zitiert werden, bleiben immer eine Annahme. Dennoch strebt diese Edition in der Präsentation der Lemmata eine 181 Bei dem commentum Monacense handelt es sich nicht um die von v. Thiel 1992 passim, v.a. 9- 24 für die Iliasscholien festgestellte Gepflogenheit, dass der Leser den Text neben sich hatte und deshalb jeweils nur Versanfang oder Versende im Lemma erscheinen, um eine Zuordnung zu ermöglichen; vgl. S. 34. 182 Vgl. S. 39f. <?page no="64"?> 56 Textstufe an, die der Umschreiber der Scholien in einen fortlaufenden Kommentar wahrscheinlich vorgefunden hat. 11. Jede Glosse beginnt mit einem Kleinbuchstaben und endet mit einem Punkt. Die Kleinschreibung ist auch in der Handschrift die Regel. Bei dem Vokal i ist es manchmal schwer zu entscheiden, ob ein Groß- oder Kleinbuchstabe vorliegt. 183 In solchen Fällen wird die Kleinschreibung gewählt, da es für das Verständnis des Textes ohne Bedeutung ist. 12. Die Verszählung erscheint nicht in der Handschrift. Sie wird nach der Terenzausgabe von F. Umpfenbach künstlich eingefügt. Zur Orientierung wird jeweils die Zählung nach Szenen hinzugesetzt, da sie in den meisten älteren Arbeiten und Scholienausgaben verwendet wird. Bei Versen, die das commentum Monacense glossiert, die F. Umpfenbach aber nicht in seinen Text aufnimmt, sondern lediglich im kritischen Apparat notiert, wird eine Zählung mit Buchstaben verwendet. 184 Orthographie Für die Orthographie, die bei der Edition mittelalterlicher Texte und Scholien zu verwenden ist, gibt es keine verbindlichen Vorgaben. Die Auffassungen schwanken zwischen einer vollständigen „Normalisierung“ im Sinne klassischer lateinischer Orthographie 185 und einer diplomatischen Edition, d.h. der getreuen Wiedergabe einer einzigen Handschrift als Leithandschrift, die zuvor sorgfältig ausgewählt worden ist, der so genannten Schreiberversion 186 . Einen ausgewogenen Kompromiss bieten die Richtlinien von G. Polara. Er spricht sich gegen eine durchgehende „Normalisierung“ des Textes aus. Dennoch mahnt er an, die Lesbarkeit und Verstehbarkeit des Textes gegen eine Überkorrektheit in linguistischen Fragen zu bevorzugen. Er schlägt eine teilweise „Normalisierung“ im Interesse der Lesbarkeit und Verständlichkeit vor, eine Mischung aus „ratio, discretio und euphonia“ als beste Lösung, die für die meisten Texte brauchbar sei. Die Richtlinie müsse eine bestmögliche Lesbarkeit bei größtmöglicher Handschriftentreue sein. Die charakteristischen Merkmale des Textes und des Autors dürfen dabei jedoch nicht verloren gehen. 187 Die Verwendung einer einheitlichen Orthographie in den Editionen mittelalterlicher Texte ist eine Forderung, die nicht zu erfüllen ist. Die verschiedenen 183 Beispielsweise Haut. 4 intacta. 23 in. 25 iudicium. 26 indicare. 28 in. 38 inpositor. 184 Haut. 851a. 997a. Phorm. 11a. 182a. 185 So in der Edition von Holtz 1977. 186 Vertreten von Rigg 1977, passim und Norberg 1979, 170 und umgesetzt in den Editionen von Mc Culloh 1979, Norberg 1979, van Acker 1981, Marchionni 2003 und in den Ausgaben der Reihe „Toronto Medieval Latin Texts“ (Beispielsweise Winterbottom 1972). 187 Polara 1987, passim, Zitat S. 46. <?page no="65"?> 57 Gattungen der mittelalterlichen Literatur, die jeweils sehr individuelle Überlieferungslage und die unterschiedliche Orthographie, die in den Regionen des lateinischsprachigen Mittelalters verwendet wurde, machen eine solche Egalisierung nicht nur sehr schwierig, sondern lassen sie auch als wenig wünschenswert erscheinen. Sprache ist ein lebendiges Gebilde, das im Laufe der Zeit Veränderungen unterliegt. Die Orthographie einer Handschrift kann Auskunft geben über den Zustand einer Sprache zu einem bestimmten Zeitpunkt und über regionale sprachliche Unterschiede und individuelle Gewohnheiten eines Schreibers. Von daher gingen bei allzu rigider „Normalisierung“ wichtige Informationen für die Sprachentwicklung, zur Rezeptions- und Verbreitungsgeschichte des Werkes und zu mittelalterlichen Etymologien verloren. 188 Die Handhabung der Orthographie hängt auch von der Gattung und der Art des zu edierenden Textes ab, sodass von Fall zu Fall entschieden werden muss, welche Grundsätze sinnvoll angewandt werden können. 189 Das bedeutet, dass jede Edition ein eigenes orthographisches Vorwort haben muss. 190 Hinzu kommt, dass „viele strukturelle, formale und orthographische Abnormitäten bei genauer Prüfung als eigenständig und eigentümlich mittellateinische Erscheinungen verstanden und beibehalten werden müssen“. 191 Allerdings ist es unabdingbar, dass der Editor überhaupt Verbesserungen vornimmt - zumindest dann, wenn er nicht ein Autograph ediert. 192 Zu beachten sind schließlich die unterschiedlichen Zielsetzungen moderner Editionen. Am anspruchsvollsten für den Editor ist die historisch-kritische Edition, die versucht, sowohl dem Urtext nahe zu kommen als auch die Wirkungsgeschichte des Textes darzustellen. 193 Da die lateinische Orthographie schon in der Antike Schwankungen unterlag, ist die Annahme einer einheitlichen antiken Orthographie ein Irrtum. Abgesehen von den Unterschieden des so genannten Altlatein des 2. Jh. v. Chr. 194 oder der nachklassischen Sprache der Kaiserzeit 195 zum Latein des 1. Jh. v. Chr. war in vielen Fällen die Orthographie auch in der als klassisch geltenden Epoche umstritten 196 . Aus diesem Grund haben auch Texte antiker Autoren in unseren 188 Vgl. Köhler 1998, 168; Rigg 1996b, 79; Hissette 1998, 85ff.; Löfstedt 1959, 385ff. und 400- 403. 189 Polara 1987, 38. 190 Vgl. Polara 1987, 39. 191 Antony 1981, 288. 192 Antony 1981, 316. 193 Vgl. Fuhrmann 1978, 30 und Köhler 1998, 171. 194 Beispielsweise -os für -us (Plaut. Amph. 62 servos), -ufür -i- (Plaut. Aul. 298 existumare). 195 In Pompeji finden sich Formen wie abeto für habeto oder hire für ire, in Inschriften aus dem Jahre 395 n. Chr. bereits das im Mittelalter sehr verbreitete michi (vgl. Tombeur 1987, 70). 196 Beispielsweise schrieb Varro lincunt, pequnia, qura, urps, suptilis. In Inschriften zwischen 135 und 75 v. Chr. findet man lange Vokale geminiert geschrieben, z.B. in Worten wie paastores und iuus (vgl. Tombeur 1987, 70) und selbst eine staatliche Inschrift wie das monumentum Ancyranum hat verschiedene Graphien für dasselbe Wort (vgl. Köhler 1998, 174 und Meillet 1924, 33). <?page no="66"?> 58 heutigen Ausgaben mit „normalisierender“ Orthographie Schaden genommen. 197 Außerdem gelten für Ausgaben der Texte beispielsweise von Sallust und Cicero unterschiedliche orthographische Richtlinien, denn archaische Schreibungen werden bei Sallust zugelassen, bei Cicero im Allgemeinen nicht. Es kommt hinzu, dass schon in der Antike viele der vermeintlich mittelalterlichen Abnormitäten zu beobachten sind, wie der Thesaurus Linguae Latinae zeigt. 198 Auch Quintilian war sich bewusst, dass die Orthographie Veränderungen unterliegt, und er erkannte dieses Phänomen ausdrücklich an. 199 Und das Ziel der lateinischen Grammatiker, die sich mit der Orthographie beschäftigt haben, war es nicht, diese zu vereinheitlichen, sondern durch die Kenntnis der richtigen Schreibung Verwechslungen und Zweideutigkeiten zu vermeiden. 200 Wenn es aber eine einheitliche Orthographie nicht einmal in der klassischen Antike gegeben hat, was für einen Grund gibt es dann für eine „Normalisierung“ der Orthographie in Editionen mittelalterlicher Texte? Und wenn man die Orthographie „normalisiert“, warum tut man nicht dasselbe mit der Formenlehre und der Syntax? Eine solche „Normalisierung“ könnte somit einzig und allein als Anpassung an die Gewohnheiten und die Bequemlichkeit moderner Leser sinnvoll sein. Aus historischer Sicht ist sie anachronistisch und für eine historischkritische Edition geradezu unangebracht. 201 Ebenso wenig wie in der Antike gab es im Mittelalter eine einheitliche Orthographie. 202 Selbst die Verfasser von Lehrbüchern über Orthographie haben sich oftmals nicht an die von ihnen selbst aufgestellten Regeln gehalten. 203 Aus diesem Grund sind Editionen auf der Basis der orthographischen Theorien des Mittelalters praktisch undurchführbar. Hinzu kommt, dass die entsprechenden Traktate entweder nicht gedruckt und deshalb schwer zugänglich oder untereinander widersprüchlich sind. Jeder Herausgeber, der die Orthographie des Autors herzustellen versucht, stößt also in der einen oder anderen Weise auf unüberwindliche Probleme und muss Kompromisse eingehen, die er eigentlich vermeiden möchte. 204 Ebenso sind auch „normalisierende“ Editoren gezwungen, Ausnahmen zu machen, sodass sich die Frage stellt, ob es nicht konsequenter und 197 Beispiele finden sich bei Hissette 1998, 78f. und Köhler 1998, 173f. 198 Beispielsweise fehlendes oder hyperkorrektes h, e für ae/ oe und umgekehrt, y für i, c für t. Belege finden sich bei P. Stotz 1996 in den entsprechenden Paragraphen. Weitere Beispiele bei Tombeur 1987, 94f. 199 Quint. inst. 1,7,11: verum orthographia quoque consuetudini servit ideoque saepe mutata est. und inst. 1,7,30: ego, nisi quod consuetudo optinuerit, sic scribendum quidque iudico, quomodo sonat. 200 Köhler 1998, 174. 201 Köhler 1998, 175f. weist darauf hin, dass eine in unserem heutigen Sinn verbindliche Norm für die lateinische Orthographie ohnehin erst ein Produkt der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts sei. 202 Vgl. Rigg 1996a, 75. 203 Vgl. Müller 1964, 84; Löfstedt 1972, 496; Ders. 1977, xxiii; Traube 1911, 102f. 204 Vgl. Polara 1987, 41f. <?page no="67"?> 59 realistischer wäre, die uneinheitliche Orthographie der Handschriften beizubehalten. 205 Für das commentum Monacense kommen noch zwei weitere Gründe hinzu, warum eine „Rückkehr“ zu einer klassischen Orthographie nicht empfehlenswert ist. Es handelt sich bei der Handschrift clm 14420 um die einzige vollständige Handschrift der Scholien des commentum Monacense. Das bedeutet, dass das Verfahren, die überlieferte Orthographie möglichst exakt wiederzugeben, mit besonderem Recht angewendet werden kann. 206 Weiterhin handelt es sich bei dem commentum Monacense um einen Kommentar, der aus mehreren Quellen zusammengeschrieben worden ist. 207 Es ist dabei anzunehmen, dass der Kompilator die Orthographie seiner Quellen zum Teil übernommen hat. Durch eine „Normalisierung“ würde also ein möglicherweise wichtiger Anhaltspunkt für eine Quellenforschung verschüttet. Das commentum Monacense stellt wegen seines kompilatorischen Charakters einen wichtigen Baustein in der Geschichte der Terenzkommentierung dar. Aus einer gründlicheren Kenntnis des Verhältnisses der teils antiken, teils mittelalterlichen Terenzscholien und Kommentare zueinander lassen sich auch wichtige Informationen für die Geschichte der Terenzüberlieferung erwarten. 208 Aus diesem Grund werden in dieser Eidtion gerade für eine Quellenforschung des commentum Monacense und einen Vergleich mit anderen Terenzscholien in der Edition möglichst viele Wege offen gehalten. Aus den genannten Gründen wird die Orthographie der Handschrift möglichst oft beibehalten und auf eine durchgehende „Normalisierung“ verzichtet. Einige Zugeständnisse an moderne Konventionen scheinen da nützlich zu sein, wo es bei getreuer Wiedergabe der Handschrift leicht zu Missverständnissen und Fehldeutungen des Textes kommen könnte. Lesarten der Handschrift, die nicht in den Text aufgenommen sind, werden konsequent im kritischen Apparat notiert. Das beschriebene Vorgehen scheint sinnvoll zu sein, um dem Text der Handschrift möglichst nahe zu kommen. Gegner dieses Prinzips argumentieren gewöhnlich damit, dass der Leser an die „klassische“ Orthographie besser gewöhnt sei und dem Text durch eine „Normalisierung“ wenig Schaden zugefügt werde 209 . Demgegenüber sei erstens daran erinnert, dass Polygraphie charakteristisch ist für mittelalterliche Texte, und zweitens K. Ruh zitiert: „Das immer wieder beschworene Prinzip der Lesbarkeit eines Textes unterstellt Leser, die sich nie mit solchen Denkmälern [den so genannten Abnormitäten, A.d.V.] beschäftigen, und übersieht, wie schnell sich die Gewöhnung auch an ungewohnte Druckbilder vollzieht. Der Graphienhorror vieler Editoren scheint mir 205 Vgl. Köhler 1998, 179. 206 Vgl. Bertini 1987, 109f. 207 Vgl. S. 39f. 208 Vgl. Grant 1978, passim. 209 Vgl. Polara 1987, 38. <?page no="68"?> 60 auf der nachhaltigen Bindung an Praxis und Ideal unserer klassischen Ausgaben zu beruhen“ 210 . Im Einzelnen wird wie folgt verfahren: 1. Abkürzungen werden als Zugeständnis an die Lesbarkeit des Textes stillschweigend aufgelöst 211 . Dabei wird die Schreibung gewählt, die in der Handschrift meistens zu finden ist, wenn das Wort nicht abgekürzt vorkommt. Die häufig, aber nicht durchgängig auftretende Einleitungsformel id est wird als idest geschrieben. Für idest existieren in der Handschrift zwei verschiedene Abkürzungen: Das beinahe immer erscheinende und die auch für idem übliche 212 Abkürzung id- 213 . Es wird nicht notiert, wenn dieselben Worte oder Wortteile einmal abgekürzt, ein andermal aber ausgeschrieben werden. 214 In der Handschrift gebräuchliche Abkürzungen sind: @ @ I e- = est a-, e-, i-, o-, u- = am, em, im, om, um b- = bis b; = bus id- = idest ii~ = tur 2. Die Abkürzung p mit Kompendium (p-) kann sowohl für prae als auch für pre mit kurzem e stehen. 215 Entsprechend wird sie unterschiedlich aufgelöst. 3. Die Schreibung von -ci- und -tischwankt in der Handschrift erheblich (Stotz 3 § 182). 216 Da es in vielen Fällen wegen der Ähnlichkeiten der Buchstaben unmöglich ist zu entscheiden, ob es sich um ein c oder ein t handelt, wird die „klassische“ Schreibung bevorzugt, um Fehler zu vermeiden, die wegen der schlechten Unterscheidbarkeit der Buchstaben unumgänglich wären. 217 4. In Fällen von hinzugesetztem oder fehlendem h im Anlaut oder Inlaut wird der Orthographie der Handschrift gefolgt. Ebenso wird bei dem Wechsel von ae/ oe zu e oder der e-caudata verfahren - jeweils auch in den Lemmata. 210 Ruh 1978, 37. Vgl. Bertini 1987, 108. 211 Vgl. Antony 1981, 303. 212 Vgl. Cappelli 6 1999. 213 Beispielsweise Haut. 13 id-. 16 id-. Vgl. dazu Lindsay 1915, 105-109. 214 Beispielsweise Haut. 7 Et und 8/ 9 feciss&. 7 Qui und 31 q-. 4 und 36 scilic&. 24 e- und 80 Est. 215 Beispielsweise Andr. 39 pretium. 204 praedico und 29 praecepit. 156 reprehendi. Haut. 48 pretium. 49 pretio und 168 prae. 211 praeparatum. Phorm. 140 precatorem. 259 reprehendis und 27 praecipuas. 103 praecede. 216 Dieses Phänomen war sehr verbreitet seit ca. 1100 (vgl. Rigg 1996b, 79). 217 Vgl. Bertini 1987, 109. <?page no="69"?> 61 5. Polygraphie wird beibehalten bei unterschiedlicher Skriptur derselben Worte z.B. mit i/ y 218 und f/ ph 219 und ebenso bei Eigennamen 220 . 6. Bei Worten mit einem Doppelkonsonanten, die der Schreiber des clm 14420 nur mit einem Konsonanten schreibt, wird die Graphie der Handschrift beibehalten. 221 7. Die Assimilation und die Nicht-Assimilation des Präfixes werden so gehandhabt wie sie die Handschrift bietet. Inkonsequenzen und Abweichungen von den Terenzausgaben werden nicht im kritischen Apparat notiert. Eine solche Skriptur gehört zur spezifischen Gestalt einer Handschrift und braucht nicht vereinheitlicht zu werden. 8. Die Schreibung altlateinischer Orthographie wird nur dann im Text geboten, wenn sie in der Handschrift erscheint. 222 9. Die Worttrennung ist nicht so beizubehalten, wie sie in der Handschrift erscheint. Es ergäben sich ganz unsinnige Worttrennungen, welche die Lesbarkeit des Textes erheblich erschwerten. 223 Ohnehin ist erst seit dem 12. Jahrhundert in den Handschriften die Worttrennung konsequent durchgeführt. 224 Sie wird in dieser Edition nur an den Stellen getreu der Handschrift wiedergegeben, wo sie wichtig für die Überlieferung oder Interpretation des Textes sein könnte, was vor allem im Lemma der Fall ist. 225 Mögliche Unklarheiten werden im kritischen Apparat durch einen knappen Hinweis beseitigt. 10. Präpositionen, die noch in karolingischer Zeit oft mit dem dazu gehörigen Substantiv zusammen in einem Wort geschrieben wurden 226 , werden wieder getrennt. 227 Dasselbe gilt für ein als n- abgekürztes non, das bisweilen ebenfalls mit dem folgenden Wort verbunden wurde. 228 Die Zusammenschreibung von 218 Beispielsweise Haut. 241, 296, 517, 615, 690, 731, 804, 829, 882, 996 Sirus und Haut. 245, 310, 320, 348, 473, 509, 723, 724, 728, 743, 757, 896 (2x), 897, 918, 954 und immer in den Szenenüberschriften Syrus. 219 Beispielsweise Phorm. acc. II,2: Phormionem und Formio. 220 Beispielsweise Andr. 100 Philumenam. 155 Philumelam. 147 Cremes. 149 Chremes. 221 Beispielsweise Andr. 758 oportune. Schon in der Antike ist diese Tendenz zu beobachten: vgl. Tombeur 1987, 86. 222 Beispielsweise Andr. 6 Scribundis. 260 Divorse. 293 Maxumi. Haut. 30 Existumet. Phorm. 12 Vostrum. 223 Beispielsweise Andr. 80 utfierisolet. 81 cepicogitare. 169 perterre facias. 835 in utilem. Haut. 4 int acta. 103 di utius. Phorm. 7 adsepul turam. 70 ad ulescentes. 224 Bischoff 2 1986, 229. 225 Beispielsweise Phorm. 176 Iussit. 189 esse multus. 226 Bischoff 2 1986, 229. 227 Beispielsweise Andr. 2 apopulo. 27 avobis. Haut. 1 examore. 5 inse. 20 inlatinum. Phorm. 9 inscena. 16 ame. 228 Beispielsweise Andr. 626 11 n-bene. Haut. 11 n-p-locutore-. 18 n-p-mutass&. Phorm. 155 n-timore. <?page no="70"?> 62 Präposition und Substantiv ist jedoch in der Handschrift nicht durchgängig zu finden. 229 11. Bei einigen Worten und Ausdrücken wird die oft uneinheitliche Zusammenschreibung bzw. Getrenntschreibung vereinheitlicht und der in der Handschrift gebräuchlichsten Form angepasst: antequam, deest, etsi, interest, ne quid, nonne, posthac, quam ob rem, quare, quemadmodum, quilibet etc., quidni, quivis etc., re vera, solummodo, tantummodo, tamdiu, veri simile. 12. Eigennamen werden der modernen Konvention folgend groß geschrieben, obwohl die Handschrift sie konsequent klein schreibt. 230 Dieses Verfahren erleichtert dem Leser das Verständnis erheblich, ohne dem Text einen Schaden zuzufügen, der nicht leicht als solcher erkennbar wäre: Der Leser weiß, dass die Handschrift die Großschreibung von Eigennamen nicht kennt. Das Problem der Groß- und Kleinschreibung ist lediglich eine Frage der zu bestimmten Zeiten verwendeten Konvention. 231 Erst im 9. Jahrhundert begann sich mit der Karolingischen Minuskel die Kleinschreibung endgültig durchzusetzen. 232 Dennoch gibt es kaum eine moderne Ausgabe antiker Texte, die vollständig in Majuskel gedruckt wäre. 13. Das u als Vokal und das u als Konsonant (Stotz 3 § 108) sind in der Handschrift an keiner Stelle unterschieden. Sie werden immer als u geschrieben. In der Edition werden sie allerdings in u und v geschieden, um Verwechslungen zu vermeiden. Der Schaden, der dadurch entsteht, ist nicht erheblich im Vergleich mit der Erleichterung des Verständnisses. Hinzu kommt, dass die klangliche Unterscheidung von u und v schon aus der Antike stammt. Da u und v in der Handschrift an keiner Stelle unterschieden werden, ist es für den Leser leicht, das Schriftbild der Handschrift zu rekonstruieren. 14. Bei der Auflösung abgekürzter Lemmata wird so verfahren, dass der vom Schreiber des clm 14420 an den meisten Stellen verwendeten Schreibweise gefolgt wird. Beispielsweise steht in der Handschrift meistens nihil nicht nil, haud nicht haut und aliud nicht aliut; est steht immer selbständig, d.h. nicht enklitisch mit dem vorhergehenden Wort zusammengeschrieben. Bei der Auflösung der abgekürzten Lemmata wird jeweils der in der Handschrift geschriebene Anfangsbuchstabe im Lemma geschrieben und der Rest des Wortes in runden Klammern ergänzt: Andr. 1 Poeta c(um) p(rimum). 229 Beispielsweise Andr. 10 ex illis. 25 in aliis. Haut. 4 ab aliquo. 6 ex una. Phorm. 9 ad recitandum. 10 in populo. 230 So auch Junge 1999, 82. 231 Vgl. Klopsch 2003, 62-67. 232 Hunger 1979, 33. <?page no="71"?> 63 Interpunktion Ähnlich wie bei der Handhabung der Orthographie muss auch bei der Verwendung der Interpunktion von Ausgabe zu Ausgabe entschieden werden, welche Regeln befolgt werden sollen. 233 Die Interpunktion der Handschrift sollte höchstens dann übernommen werden, wenn es sich bei der zu edierenden Handschrift um den Autograph handelt, bei dem die Interpunktion der Handschrift Hinweise auf die Intentionen des Autors geben kann. In den meisten Editionen sollte sich der Herausgeber von der in den Handschriften verwendeten Interpunktion vollständig lösen und sich an modernen Richtlinien orientieren, um ein für heutige Leser möglichst lesbares System zu finden. 234 Die mittelalterliche Interpunktion unterscheidet sich grundsätzlich von der modernen. In beiden Fällen dient sie zwar als Hilfe für den Rezipienten des Textes. 235 Bis weit in die Neuzeit hinein bedeutete Lesen jedoch vor allem lautes Lesen. 236 Dementsprechend erfüllte die mittelalterliche Interpunktion den Zweck, dem Leser Sprechhilfen für Betonungen und zum Luftholen zu geben (rhetorische Interpunktion). Eine solche Interpunktion ist heutzutage nicht mehr zweckmäßig. Die moderne Interpunktion ist darauf ausgerichtet, dem Leser, der den Text still und für sich alleine liest, Verständnishilfen zu geben (syntaktische Interpunktion). 237 Dieser Überlegung folgt die Interpunktion in dieser Edition. Dabei wird Interpunktion generell nur dann verwendet, wenn sie dem Leser tatsächlich eine Verständnishilfe bietet. Dieses Vorgehen bietet sich auch deshalb an, weil das commentum Monacense selten längere zusammenhängende Textstücke enthält und der Großteil des Textes aus kurzen Glossen besteht. Im Einzelnen wird folgendermaßen verfahren: 1. Jede Glosse endet mit einem Punkt. 2. Nur Hypotaxen werden durch Kommata getrennt, Infinitiv- und Partizipialkonstruktionen jedoch nicht. Auch Konjunktionalsätze nach Verba sentiendi und declarandi werden nicht durch ein Komma abgetrennt. 238 3. Es wird nur bei solchen Relativsätzen ein Komma gesetzt, die Zusatzinformationen zu ihrem Beziehungswort enthalten, ohne die der Satz dennoch verständlich wäre (non-defining relative clause). Relativsätze, die Informationen bereitstellen, die für das Verständnis eines Satzes unmittelbar notwendig sind (defining relative clause), werden nicht abgetrennt. 233 Vgl. Köhler 1998, 188. 234 Vgl. Polara 1987, 49 und Junge 1999, 82 - dagegen jedoch Köhler 1998, 182-187. 235 Parkes 1978, passim, v.a. 129 und 138f. 236 Müller 1964, 19 und Fuhrmann 1978, 21f. 237 Zur rhetorischen und syntaktischen Interpunktion vgl. umfassend Müller 1964, passim. 238 Bei dico quod steht also ein Komma, wenn zu verstehen ist ich spreche, weil, kein Komma jedoch im Sinne von ich sage, dass. <?page no="72"?> 64 4. Zwei verschiedene Glossen, die zu demselben Lemma gehören, werden in der Edition durch ein Semikolon getrennt, um den kompilatorischen Charakter des commentum Monacense zu verdeutlichen. 5. Vor wörtliche Zitate aus dem Terenztext, die in einer Glosse erscheinen, werden doppelte Anführungszeichen eingefügt. 6. Ein einfaches Anführungszeichen wird bei Worten gesetzt, die als Synonym für ein anderes Wort stehen und mit pro eingeführt werden 239 , oder wenn der Glossator ein fehlendes Wort mit deest ergänzt 240 . 7. An nur wenigen Stellen verwendet der Schreiber des clm 14420 Akzente ( ´ ) 241 . Ihre Verwendung ist wohl auf die von insularen Schreibern eingeführte Sitte zurückzuführen, Monosyllaba mit einem Akut zu versehen. 242 An diesen Stellen werden die Akzente gedruckt. Die Handschrift clm 14420 des commentum Monacense kennt folgende Interpunktionszeichen: einen Punkt in mittlerer Höhe der Zeile ( ); er steht am Ende einer Glosse, vor und hinter einer Abkürzung, die nur einen Buchstaben enthält ( ) oder zur Trennung zweier Glossen, jedoch nicht regelmäßig zu Beginn einer Glosse. ein eckig geschriebenes SS vor jedem Lemma; dieses Zeichen zeigt ein neues Lemma an. ein dem heutigen Semikolon ähnliches Zeichen (; ), z.B. Haut. 617: @ J ! K Pause in karolingischer Zeit. 243 ein dem heutigen Doppelpunkt ähnliches Zeichen (: ) z.B. Haut. 624: Vis me @ @ @ @ @ @ @ , ein Zeichen, das einer Tilde ähnelt (~ 4 8 1 : +#L @ ~; dieses Zeichen steht für unser Fragezeichen. häufig einen Punkt ( ) über dem y M y 239 Beispielsweise Haut. 27 pro ‚iniquorum’. 240 Beispielsweise Haut. 25 deest ‚et’. 241 Beispielsweise Andr. Haut. 914 Háháhé. Phorm. 9 sé. 242 Bischoff 2 1986, 226. 243 Bischoff 2 1986, 224. <?page no="73"?> 65 Der kritische Apparat Im kritischen Apparat werden die Lesarten der Handschrift clm 14420 aufgeführt, sofern sie in der Edition geändert sind, und die Worte, die an einigen Stellen der Handschrift an den Rand geschrieben sind (beispielsweise Andr. acc. II,1 i in margine). Dazu kommen Lesarten und Konjekturen von G. Ballaira, M. Deufert (Deufert) und R. Jakobi (Jakobi) 244 , K. Dziatzko, C.E. Geppert und dem commentum Brunsianum von P.J. Bruns, die eine bedenkenswerte Variante darstellen oder eine Konjektur stützen. Lesarten aus der Ausgabe von F. Schlee unterliegen den Unsicherheiten, welche die methodischen Probleme mit sich bringen, die seine Edition bietet. 245 Ebenso stehen die Lesarten der Codices Vat. lat. 3868 (C) von M. Warren und Ambr. H. 75 inf. (F) von A. Mai unter dem Vorbehalt, dass ihr genaues Verhältnis zu dem commentum Monacense noch nicht geklärt ist. 246 Es wird außerdem notiert, wenn Lemmata der Handschrift oder eine bestimmte Textreihenfolge mit keinem der von F. Umpfenbach verwendeten Codices übereinstimmen (beispielsweise Andr. 585 ii est deest in Umpf.). Der Orientierung dient auch im kritischen Apparat die Zeilenangabe des Terenztextes von F. Umpfenbach. Zur Verdeutlichung ist die betreffende Stelle mit einem römischen Zahlzeichen versehen. An einigen Stellen ist ein Lemma in der Handschrift nicht mit dem üblichen Lemmazeichen versehen und/ oder klein geschrieben. Solche Stellen sind im kritischen Apparat notiert. Dabei steht die eckige Klammer ( ] ) für ein Lemmazeichen in der Handschrift. Es bedeuten also: Andr. 139 i scr. quid commerui M., dass ‚quid commerui’ nicht als Lemma markiert und klein geschrieben ist; 143 i scr. Illi] M. bedeutet, dass ‚Illi’ als Lemma markiert und groß geschrieben ist, und 159 i scr. Sceleratus M., dass ‚Sceleratus’ nicht als Lemma markiert, aber groß geschrieben ist. Abweichungen der Lemmata vom Terenztext, den F. Umpfenbach bietet, oder von der „klassischen“ Schreibweise werden im kritischen Apparat verdeutlicht. Es bedeuten also: Andr. 19 i lectio accusat deest in Umpf., dass keiner der von F. Umpfenbach berücksichtigten Codices die Lesart accusat bietet, und Andr. 157 i operando M. i.q. operam do, dass in der Handschrift ‚operando’ steht, aber nur ‚operam do’ gemeint sein kann. Abweichungen der Lemmata von der Textreihenfolge, die F. Umpfenbach bietet, werden mit ordo bezeichnet (beispielsweise Andr. 325). Auch die Lemmata, die in der Handschrift clm 14420 falsch verstanden und deshalb nicht korrekt geschrieben werden, sind im kritischen Apparat erläutert. Es 244 Die Konjekturvorschläge von M. Deufert und R. Jakobi beruhen auf freundlicher mündlicher Mitteilung. 245 Vgl. S. 4-6. 246 Vgl. S. 30-32. <?page no="74"?> 66 bedeutet beispielsweise Andr. 178 i a· e· M. i.q. aegre male interpretatus, dass das Lemma ‚aegre’ missverstanden und deswegen ‚a· e·’ geschrieben wurde. Die Handschrift des clm 14420 ist nachträglich von gleicher Hand überarbeitet oder während des Schreibens bearbeitet worden, indem Korrekturen und Ergänzungen vorgenommen wurden. Diese sind im kritischen Apparat so notiert, dass mit M 1 jeweils die erste, mit M 2 die korrigierte oder ergänzte Version bezeichnet ist, beispielsweise bedeutet Andr. 34 i scilicet add. M 2 ., dass ‚scilicet’ erst bei der Überarbeitung des Textes hinzugefügt wurde; Andr. 46 i scr. frequentativum M 1 . fraquentativum corr. M 2 . bedeutet, dass das e zu einem a korrigiert wurde. In der Edition wird an diesen Stellen immer das korrigierte Wort geboten. Die Notiz signum interrogationis bedeutet, dass in der Handschrift ein bestimmtes Zeichen geschrieben steht, das eine Frage anzeigt. Verzeichnis der Abkürzungen im kritischen Apparat: add.: addidit corr.: correxit i.q.: id quod om.: omisit scr.: scripsit Verzeichnis der modernen Herausgeber und Handschriften: Ball.: Ballaira 1968 Br.: Bruns 1811 C: Warren 1911 Dz.: Dziatzko 1894b F: Mai 1815 Gepp.: Geppert 1852 Schl.: Schlee 1893 Umpf.: Umpfenbach 1870 Die Testimonien Die Testimonien werden in der Edition jeweils durch einen horizontalen Strich von dem kritischen Apparat getrennt. Er berücksichtigt die von F. Umpfenbach und W. Studemund publizierten Terenzscholien des Codex Bembinus, das commentum Terenti von Donat und das commentum Terenti von Eugraphius jeweils nach der Ausgabe von P. Wessner. Das von P.J. Bruns edierte commentum Brunsianum und die von F. Schlee publizierten Terenzscholien werden nicht im <?page no="75"?> 67 Testimonienapparat angeführt. 247 Die übrigen in den Testimonien genannten Autoren und Werke werden nicht vollständig verglichen, sondern nur punktuell eingesehen. Verzeichnis der Abkürzungen in den Testimonien: Bemb.: Umpfenbach 1867 Bemb. / Stud. 1: Studemund 1868 Bemb. / Stud. 2: Studemund 1882 Don.: Wessner 1902-1905 Eugr.: Wessner 1908 Fest.: Lindsay 1913 Gloss. IV: Goetz 1889 Gloss. V: Goetz 1894 Isid.: Lindsay 9 1991 Non.: Lindsay 1903 Plac.: Goetz 1894 Porph.: Holder 1967 Prisc.: Keil 1855 und 1859 Serv.: Thilo/ Hagen 1923 247 Bruns 1811; Schlee 1893; zu deren Verhältnis zu den Scholien des clm 14420 vgl. S. 20-32. <?page no="76"?> 68 Edition des commentum Monacense im clm 14420 Andria Praefatio Monacensis Terentius Afer genere exstitit, civis Carthaginiensis. Revertente autem Scipione 1 Romam, devicta Carthagine et interfecto Hannibale, Terentius, qui cum aliis 2 captivis deprehensus fuerat, non ligatis manibus ante currum illius cum aliis 3 captivis ducebatur, sed currum ipsius pilleatus sequebatur. Consuetudo enim erat 4 ut qui libertate donabantur currum principis pilleati sequerentur, et quia ille tam 5 nobilitate quam sapientia pollebat, hac libertate donatus est. Veniens vero 6 Romam dum per aliquantulum tempus ibi moraretur et videret populum ad 7 theatrum concurrere, composuit quasdam fabulas ut et populo placeret et eorum 8 favorem sibi conciliaret. 9 Sed multo aliter quam speravit evenit. Nam exinde multos aemulos et invidos 10 contra se habuit. 11 Qui autem putant fabulas ipsius non constare metrica ratione mentiuntur, 12 quoniam Priscianus et alii auctores in suis voluminibus hoc demonstrant. Etiam 13 exemplum quod promunt ex eo demonstrat, quo genere metri constet. Ipse 14 autem Terentius in prologo primae fabulae poetam se nominat dicens: ‚poeta 15 cum primum’ et caetera. Constant enim carmina illius iambico metro. 16 Recitator vero istarum fabularum non ipse Terentius exstitit, sed Calliopius 17 quidam vir clarissimus ac sapientissimus, cuius opere et sustentatione ac etiam 18 familiaritate ipse tuebatur, quo tali viro recitante maiorem eius fabulae captarent 19 favorem. 20 Fabula prima Andria vocatur eo quod quaedam femina nomine Chrysis de 21 Andro, insula Graecorum, Athenas venerat. Cum qua et Glycerium, quae et 22 Passibula vocabatur, venit. 23 Orto bello Athenis, Chremes quidam senex propter seditionem relinquens ipsam 24 civitatem ad alia loca transmigravit, ducens secum filiam suam maiorem 25 Philomenam. Post aliquantulum vero temporis Phanias, frater illius, accepit 26 filiam eius minorem, videlicet neptem suam, quae vocatur Passibula. Quae 27 postmodum vocata est Glycerium et perrexit post ipsum in Asiam. Quo cum 28 pergeret, nave fracta devenit ad Andrum, insulam Graecorum, et ibi receptus est 29 hospitio a patre Chrysidis. Qui cum immoraretur, morte praeventus est. Post 30 aliquos vero dies mortuus est et pater Chrysidis et remanserunt solae Chrysis et 31 Glycerium. Coactae denique egestate et inopia devenerunt Athenas ibique 32 coeperunt vivere. Chremes vero iam reversus fuerat Athenas cum filia sua 33 <?page no="77"?> 69 maiore Philomena. In hac civitate erat quidam senex nomine Symo qui habebat 34 filium nomine Pamphilum, cui habebat desponsatam Philomenam filiam 35 Chremetis. Qui pergens domum illarum feminarum cum aliis suis sodalibus 36 captus est amore Glycerii. Quod videns pater illius nimium triste tulit et 37 simulabat se nuptias celebrare, quatenus probaret quid haberet ipse in animo, 38 utrum vellet uxorem ducere | 79r quam habebat desponsatam, an illam Glicerium 39 tenere, quam amabat i . Nam ignorabatur ab omnibus ii quod ipsa Glicerium filia 40 esset iii Chremetis, quia iv , quando v eam Chremes reliquiit, parvula erat vi et vii ideo viii 41 non agnoscebatur. Dum autem multa ix contentio esset inter Simonem et 42 Chremetem et Pamphilum x de nuptiis, venit quidam senex, nomine Crito, ab 43 Andro, insula Grecorum, et demonstravit, qualiter ipsa Glicerium filia esset 44 Chremetis <et qualiter praedicta res gesta esset. Hoc audientes gavisi sunt valde 45 et Glycerium, quam diligebat Pamphilus, ei dederunt>. xi Philumelam vero xii , 46 quam desponsaverat xiii , dederunt Carino, sodali illius xiv . 47 i habebat M. Dz. amabat Gepp. Schl. Ball. ii ign o raba t u r a b o m n i b u s Dz. ignorabatur ab omnibus Schorsch. iii esset filia Gepp. iv et cum Schl. v quum Ball. vi parvul a e r a t Dz. parvula erat Schorsch. vii scr. Et extra lineam M. viii scr. Ideo M. ideoque Ball. ix multa autem Gepp. x et Pamphilum om. Gepp. xi et qualiter praedicta res gesta esset [est Schl.]. Hoc audientes gavisi sunt valde et Glycerium, quam diligebat Pamphilus, ei [illi Gepp. ipsi Schl.] dederunt. Gepp. Schl. Ball. xii Alteram vero Philomeam [-umenam Schl.] Gepp. Schl. Ball. xiii desponsaverat M. Gepp. Ball. desponsaverant Schl. desponsavera<n>t Dz. cf. et argumentum 12 et accessum II,1. xiv eius Schl. Ball. <?page no="78"?> 70 Argumentum ARGUMENTUM INCIPIT i 1 Sororem falso falsidice. Creditam a civibus. Meretriculae scilicet Crisidis. 2 Genere Andrie i quae de Andria venerat et in Andria nata fuerat. Vocatur haec fabula ‘Andria’, quia de Andro insula venerat Glicerium, de qua haec fabula scripta est. Pamphilus filius Simonis. 3 Gravida· q· i f(acta) idest impregnata a Pamphilo. Dat f(idem) ipse Pamphilus. 3/ 4 Uxorem s(ibi) f(ore) h(anc) idest Glicerium. 4 Nam a(liam) idest Philumenam. Pater e(i) d(esponderat) idest Pamphilo. 5 Gnatam C(hremetis) idest filiam. Atque u(t) a(morem) c(omperit) subintellege: filii sui Glicerium esse. Comperit subintellege: Simo. 6 Futuras n(uptias) in crastinum. 6/ 7 Cupiens s(uus) q(uid) h(aberet) a(nimi) idest quod haberet in animo; utrum diligeret Glicerium Pamphilus an non. 8 Davi s(uasu) idest servi sui suasione. Non repugnat P(amphilus) recusat; respuit; scilicet nuptias. 9 Ex Glicerio filia sua. Natum ut v(idit) idest i de Pamphilo. Puerulum filium Glicerii. 10 Recusat n(uptias) dicit se non dare adultero filiam suam. Generum Pamphilum. Abdicat respuit. 11 Mox postea. Filiam G(licerium) subintellege: suam esse. Insperato subito. 12 Hanc idest Glicerium. Aliam idest Philumelam, quam desponsaverat Pamphilo. Carino i scilicet dat ii . Prologus <PROLOGUS> i 1 Poeta c(um) p(rimum) loquitur de se Terentius quasi de alio {PROLOGUS}, quia debuerat dicere: ego cum primum applicavi animum meum et cetera. Cum dicit „poeta”, ostendit se metrica arte opus hoc composuisse. Illud etiam Priscianus testatur, qui scribit de metris Terentianis. Scripsit autem iste iambico metro, cuius species multae sunt. Ad scribendum scilicet ‘Andriam’ fabulam. Appulit applicavit. 2 Negotii idest beneficii. Dari scilicet a populo Romano. 4 Verum sed. Aliter i evenire quam ipse estimasset. Intellegit non ii placere hoc quod faciebat, populo videlicet. 5 In prologis scilicet suis. Scribundis antique. Abutitur interimit; illicite summit. 6 Qui idest quomodo. Argumentum ostensionem fabulae. Qui quomodo ii . Malevoli contradictoris. 7 Veteris p(oetae) veteratoris ac per hoc detractoris. Maledictis idest detractionibus. 8 Nunc q(uam) r(em) alloquitur suos auditores. Pro vitio idest quod vitium mihi opponant. {Quam rem scilicet} Dent i idest deputent. Animum a(ttendite) idest aplicate ad hoc, scilicet intellegendum. 9 Menander f(ecit) reddit causam pro qua culpatur. Andriam et P(erinthiam) fabulas. 10 Utramvis unam ex illis; Argumentum i ARGUMENTUM INCIPIT post finem accessus fabulae sodali illius ponit M. ii Andr†e macula M. Andri a Dz. Andrie Schorsch. 3 i scr = D D M. i.q. gravidaque male interpretatus. 9 i idest non habet Dz. 12 i Car i n o Dz. Carino Schorsch. ii scilicet dat add. M 2 . Prologus i PROLOGUS post 1 loquitur falso posuit Dz. 4 i Alit†r macula M. Alit e r Dz. Aliter Schorsch. ii n o n Dz. non Schorsch. 6 i quomod o Dz. quomodo Schorsch. 8 i scr. dent M. Dent Jakobi. 1 Prisc. gramm. III 418, 1-12. <?page no="79"?> 71 quamlibet; aut ‘Andriam’ aut ‘Perinthiam’ i . Norit pro ‘noverit’. Ambas scilicet illas. 11 Non ita i d(issimili) f(unt) ii illae duae fabulae <similes sunt> iii ; ut non possint intellegi. Argumento materia. 12 Oratione dictatione. 79v ac stilo i idest simile ii . 13 Quae convenere apta fuere. In ‘Andriam’ meam; vel suam. Ex ‘Perinthia’ Menandri. 14 Fatetur quasi: ego fateor. Transtulisse transportasse. Atque scilicet fatetur. Usum pro suis scilicet se esse illas fabulas, quas a Menandro accepit. 15 Id idest hoc. Isti malevoli. Atque in eo d(isputant) in hac re; quia transtulit ex ‘Perinthia’ in ‘Andriam’. 16 Contaminari a me. Non decere non oportere. Fabulas subintellege: aliorum, scilicet Menandri. 17 Intellegendo sapienter. Ut nihil intellegant faciunt inique. 18 Qui malevoli. Hunc Terentium. Nevium P(lautum) E(nnium) veteres comicos. 19 Accusat i scilicet cum eo. Hic noster scilicet comicus, idest Terentius. Auctores hoc, qui<a> ii illos imitatus est. 20 Emulari imitari. Exoptat non re vera, sed sicut illi putant. 21 Istorum idest aemulorum i . Obscuram tenebrosam. Diligentiam curiositatem. 22 Ut quiescant de accusatione i mea. Dedesinant ii scilicet moneo. 23 Male dicere comicum nostrum, idest Terentium. Malefacta ne n(oscant) s(ua) idest ne denotentur, assignentur a me; ne audiant sua malefacta. 24 Favete a(deste) idest audite meas fabulas. inreprehensorio. Et rem c(ognoscite) idest fabulas. 25 Ut pernoscatis idest perspicue cognoscatis. Ecquid s(pei) s(it) subintellege: in aliis comediis. Reliquum pro ‘reliqum’. 26 Posthac dehinc. Faciet subintellege: comicus Terentius. Comedias fabulas. 27 Spectandae scilicet et ut pernoscatis; „spectandae” autem: admirande petendae sunt fabulae prius a vobis. Exigendae scilicet a comico Terentio; exposcendae. Talis est sensus: tantae, inquit, dulcedinis sunt nostrae fabulae et tanta admiratio est, ut 5 C spectandae sint prius a vobis. Scaena I,1 <SIMO, SOSIA> i 28 / 1 Vos ó servi. Istec pisces et volatilia. Abite subintellege: intro. Sosia ó Sosia. 2 2 servivit domino suo, ut principem quoquorum i constituerit illum. 29 / 2 Ades dum dum prope es, huc veni. Nam Sosia{s} i eulogiis acceptis recedere volebat. Superius finxerat Simo se velle in crastinum nuptias facere filio suo, si forte posset cognoscere, utrum diligeret Pamphilus Glicerium, quae Passibula dicta 10 i pint†iam macula M. Perinthiam Br. pinthia- Dz. 11 i it a Dz. ita Schorsch. ii f· M. i.q. s·. iii similes sunt Jakobi. 12 i ante ac stilo tres vel quattuor litteras legere non possum. ii simile M. i.q. simili Deufert. 19 i lectio accusat deest in Umpf. ii quia Schorsch. 21 i multorum M. aemulorum Br. Schl. 22 i adeoractione M. de accusatione Jakobi. ii Dedesinant M. i.q. Desinant. Scaena I,1 i nulla scaenae nota in M. 28 i quoquorum M. i.q. coquorum. 29 i Sosia Schorsch. 12 Non ita dissimili sunt argumento et tamen dissimili sunt oratione factae ac stilo] vult <dis>simile esse argumentum duarum comoediarum ad 11 Eugr. 13 Quae convenere in Andriam] quae apta et commoda fuerunt Don. 25 Reliquum] sive ‘hoc reliquum’ dicit sive ‘reliquum’ pro ‘reliquorum’ geminata u scribitur Don. <?page no="80"?> 72 est, necne. Hoc quoque audientes servi eius afferebant ei diversi diversas eulogias. Interea dum afferrent ii eulogias, praecepit Simo, ut ceteri deferrent eulogias domum, Sosia vero remaneret ad colloquendum cum eo. Paucis scilicet verbis. Te volo scilicet alloqui. Dictum puta scilicet a te; idest ita tene, quasi praeceptum habens iam illud quod mihi vis dicere. 30 / 3 Nempe scilicet hoc vis dicere. Ut curentur praeparentur. Recte haec dona quae isti detulerunt. Aliud scilicet volo dicere. 31 / 4 Mea ars meum ministerium. Hoc possit amplius <quam> i ut ista recte et honeste curentur. 32 / 5 Istac ex ista, idest coquina i . Ad hanc rem idest ad nuptias. Paro dispono. 33 / 6 Sed his subintellege: opus est rebus. Quas scilicet res. 34 / 7 Expecto considero. Quid velis scilicet i dicere. 35 / 8 A parvulo a pueritia. Ut quemadmodum. 36 / 9 Servitus tua scilicet; idest qualiter receperim tuam servitutem, nosti. 37 / 10 Ex servo dum esses servus. 38 / 11 Liberaliter 39 / 12 80r Quod habui idest potui. Summum pre(tium) idest libertatem. Persolvi indulsi. 40 / 13 In memoria habeo subintellege: qualiter me liberum fecisti. Haud m(uto) f(actum) idest nolo iterum te subicere servituti. 41 / 14 Quid aliquid{ne} i . 42 / 15 Id gratum i hoc meum servitium tibi acceptum. Adversum te apud te. Habeo g(ratiam) subintellege: tibi; idest refero gratias tibi, quia servitium meum aptum est tibi. 43 / 16 Sed hoc m(ihi) subintellege: quod imperas. Nam istec idest ista. Commemoratio recordatio servitutis meae. 44 / 17 Inmemoris b(enefici) quasi ego non sim memor quia ex servo <me> i fecisti liberum. 45 / 18 Quintu comicum verbum est pro ‘sed’. 46 / 19 Ita f(aciam) idest dicam quid tibi volo dicere. In hac re i quam ego volo tibi dicere. Predicto fraquentativum ii verbum est ab eo quod est ‘praedico’. 47 / 20 Has scilicet nuptias. 48 / 21 Cur simulas scilicet esse quod non est. Rem omnem a principio a(udies) quare ego simulem nuptias. 49 / 22 Eo pacto hac ratione. Et nati i Pamphili. Et consilium m(eum) idest simulationem meam. 50 / 23 In hac re quam ego simulo. Te velim idest quid velim, ut tu agas. 51 / 24 Nam is idest filius meus. Exscessit i separatus est. Ex efebis idest ex coetaneis et condiscipulis, cum quibus commorabatur; vel ex epheborum congregatione. Ephebi autem dicuntur non habentes barbas. 52 / 25 Nam antea quam excederet ex ephebis. 53 / 26 Qui idest quomodo. Scire posses quia prius, cum sub disciplina esset, nullatenus potuisti eius voluntatem atque animum considerare. Aut ingenium subintellege: eius. 54 / 27 Dum aetas subintellege: tenera. Metus timor. Prohibebant illum scilicet; et subintellege nullo modo. Ita est quia non potuisti scire voluntatem eius. 55 / 28 Omnes scilicet et. 56 / 29 Adiungant conferant. 57 / 30 Aut canes scilicet alere. Aut ad filosophos scilicet ii offerrent M. afferrent Schorsch. 31 i quam Schorsch. 32 i coquin· e M. coquina Br. 34 i scilicet add. M 2 . 41 i aliquid Schorsch. 42 i scr. id gratum M. 44 i me Schorsch. 46 i scr. in hac re M. ii frequentativum M 1 . fraquentativum corr. M 2 . 49 i nati scr. nullus codex Umpf. 51 i Excessit M 1 . Exscessit corr. M 2 . 29 Paucis] deest ‚colloqui’ aut ‚verbis’ Don. 30 Nempe ut curentur] deest ‘vis’, ut sit: nempe vis Don. 39 Summum pretium] libertatem dicit Don. Quod habui summum pretium persolvi tibi] ‘pretium’ dixit libertatem Eugr. 41 Si tibi quid] pro ‘aliquid’ Don. 42 Ergo „adversum te” dixit pro ‘apud te’ Don. Adversum te] apud te intelligendum Eugr. 46 Ita faciam] hoc est: uno verbo dicam Don. 51 Ephebus] adolescens qui non habet barbam Gloss. V 358,67. <?page no="81"?> 73 animum adiungant. 58 / 31 Horum studiorum. Ille filius meus. Nihil egregie idest specialiter; nulla excepit studia sed ad omnia strenuus erat peragenda, ergo omnia egregie studebat. 59 / 32 Studebat idest studium assumebat. Mediocriter modeste; scilicet studebat. 60 / 33 Gaudebam videns filium meum his artibus mediocriter florere. Non iniuria idest non iniuste, scilicet gaudebas. 61 / 34 Adprime pro ‘maxime’; vel ‘in prima aetate’. In vita scilicet hominis. Ut nequid n(imis) idest nihil superflue faciat. 62 / 35 Sic vita erat scilicet illi; idest taliter vivebat filius meus. Facile idest leve. Omnes scilicet sodales meos. Perferre pro ‘ferrebat’; aliter pro ‘perferebat’ i . Ac pati pro ‘patiebatur’. 63 / 36 Iis pro ‘is’. Dedere pro ‘dedebat’, idest condonabat; conformabat se cum eis. „Dedere” autem prima longa est, secunda brevis. 64 / 37 Eorum idest sociorum. Obsequi idest famulari. Studiis voluntatibus. Adversus idest contrarius. Nemini scilicet erat. 65 / 38 Praeponens anteponens. Itae scilicet erat ille filius meus inter quos conversabat. 66 / 39 Laudem illius scilicet. Invenias scilicet <si> i filios queris, qualiter ille inter sodales suos vixerit iii . Invenias idest audias. 67 / 40 Sapienter vitam instituit scilicet ille filius tuus. Instituit idest elegit. Tempore scilicet meo. 68 / 41 Obsequium i familiaris amicitia. Amicos scilicet parit. Veritas scilicet indiscreta. Parit idest parturit ii ; praeparat. 69 / 42 Interea hic narrat Simo, quomodo ei suspicio venit quod Pamphilus amaret Glicerium i . Mulier q(uaedam) idest Crisis. Ab hinc idest retro. Triennium adverbium est temporis. 70 / 43 Ex Andro insula Grecorum. Commigravit pervenit. 71 / 44 Inopia fame. Et cog 80v natorum n(eglegentia) idest parentum, qui eam non iuverunt; et propterea de Andro venit huc. 72 / 45 Cohacta compulsa. Aetate idest adulta ad nubendum. 73 / 46 Ei interiectio dolentis. Vereor timeo. Andria Crisis; quae de Andro venit. Nequid aportet i m(ali) sua ii pulcritudine; scilicet ut filius tuus captus sit propter illius pulchritudinem. 74 / 47 Haec scilicet Andria. Pudice idest caste. Duriter idest laboriose. 75 / 48 Agebat idest ducebat. Lana idest per lanam. Victum scilicet suum. i 76 / 49 Amans idest amator; participium pro nomine vel amans nomen est. Accessit idest ad eam. Pretium pollicens promittens illi. 78 / 51 Proclive idest caducum. 79 / 52 Accepit idest cepit vivere meretricaliter. Condicionem idest legem. Questum lucrum. Occipit idest occupat. 80 / 53 Tum pro ‘tunc’. Illam Crisidem. Ita ut fit ita ut fieri solet. 81 / 54 Ut una idest cum eis. Meum scilicet Pamphilum. 82 / 55 Egomet ego ipse. Mecum scilicet cepi cogitare et dicere. Captus est scilicet filius meus. 83 / 56 Habet scilicet quod amet; idest meretricem. Observabam idest providebam. Illorum scilicet amatorum. 84 / 57 Venientis de domo illius; „venientis” et „abeuntis” accusativi sunt; „abeuntis” i a domo ii scilicet. Heus p(uer) adverbium vocandi. 85 / 58 Dic sodes pro ‘si audis’ i ; quae hic pro ‘sed’ ponitur, hic pro ‘socio’. Quis scilicet iuvenum; amatorum. 86 / 59 Illi 62 i aliter pro ‘perferebat’ add. M 2 . 66 i si Schorsch. ii atramento crasso scr. xerit. 67/ 68 i atramento crasso scr. eo Obsequium. ii atramento crasso scr. turit. 69 i atramento crasso scr. glicerium. 73 i ordo nequid adportet deest in Umpf. ii sui M. sua Br. Schl. 76 i in margine pro M. i.q. fortasse pro nomine. 84 i scr. abeuntis M. ii domum M. domo Schorsch. 85 i audis M. i.q. audes. 60 Non iniuria] non sine causa, idest iniuste ... Eugr. 85 Dic sodes] ... est autem ‘si audes’ Don. <?page no="82"?> 74 de Andria. Id erat nomen scilicet Crisis. Teneo scilicet nomen. 87 / 60 Dicebant scilicet illam habuisse. Niceratum proprium nomen amatoris illius. 88 / 61 Amabant scilicet Crisidem. Quid P(amphilus) subintellege: facit i . Quid respondebat; interrogas tu, quid faciat filius. 88/ 89 Simbolam d(edit) idest collationem ciborum dedit. Simbola est collatio ciborum, quam etiam confrusa<m> i dicunt, aliter conferentiam. 89 / 62 Gaudebam scilicet quod non dicebat illum amare illam. 90 / 63 Querebam idest interrogabam illos. Nihil pro ‘non’. 91 / 64 Quicquam attinere ex ea <re> i ; quia non propter illam illuc ibat Pamphilus. Spectatum idest cautum. 92 / 65 Putabam filium meum esse. Et idest etiam. Exemplum scilicet esse; ut ab illo alii exemplum sumerent continentiae. 93 / 66 Nam qui scilicet ille homo. Cum ingeniis scilicet sicut filius meus floruit primum, scilicet sapientia et doctrina. Conflictatur i idest laborat. 94 / 67 In ea re idest in libidine{m} i . 95 / 68 Habere idest retinere. Suae vitae modum idest scias ipsum modum suae vitae esse sibi. 96 / 69 Cum idest primo. Id mihi p(lacebat) idest bona fama. 97 / 70 Dicere pro ‘dicebant’. Laudare pro ‘laudabant’. Fortunas meas idest felicitatem meam. 98 / 71 Tali ingenio per(ditum) i idest sapientia et bonitate ornatum. 99 / 72 Quid verbis o(pus) est quid plura loquar de bonitate filii mei. Hac fama idest bona opinione. 100 / 73 Ultro idest non invitatus ad me. Unicam n(atam) i scilicet „unicam natam suam” dicit quam tunc habebat, idest Philumenam; quasi Glicerium non esset filia, quam avunculus secum in Andron duxerat. 101 / 74 Cum dote summa idest cum magno honore. Filio scilicet meo. 102 / 75 Placuit scilicet mihi; ut ita esset, ut darem filiam eius filio meo. Despondi scilicet ei. Hic nuptiis dictus est d(ies) conspiratus et addictus. Quasi diceret: hodie debent fieri nuptiae. 103 / 76 Quid igitur o(bstat) scilicet quia hic dies concessus est nuptiis. Cur non v(erae) f(iant) scilicet nuptiae. Audies scilicet quare non vere fiant. 104 / 77 Fere pro ‘prope’. In diebus paucis modo causam loquitur. Quibus haec acta sunt quae superius dixi, scilicet amore<m> i filii mei cum iuvenibus, qui Crisidem amabant. 106 / 79 Beasti scilicet filium tuum in morte eius. Metui a Criside propter Crisidem decepturam filium tuum pulchritudine eius. Ibi idest ad funus Crisidis. 81r Filius subintellege: meus. 107 / 80 Aderat illius sepulturae. 108 / 81 Una scilicet cum aliis. Funus scilicet Crisidis. Interim dum funus procuraret. 109 / 82 Conlacrimabat cum ceteris amatoribus. Placuit t(um) i(d) m(ihi) quod funeri illius interesset. 110 / 83 Sic cogitabam non male de illo suspicabar, sed taliter. Hic scilicet filius meus. 111 / 84 Huius scilicet Crisidis. Familiariter idest amicabiliter. 112 / 85 Quod si ipse a(masset) subintellege: quid faceret. Quid hic i idest filius meus. Mihi faciet p(atri) idest quantum pro me flebit, dum morte provectus ii fuero. 113 / 86 Humani ingenii puro i ac bono animo et liberali. ‘Humanus’ nonnumquam pro ‘condicione’ ponitur, sed aliquando pro ‘libentissima exhibitione’. 114 / 87 88 i facit M. i.q. fecit. 88/ 89 i confrusam Schl. 91 i re Schorsch. 93 i scr. conflictatur M. 94 i libidine Br. 98 i per(ditum) M. i.q. prae(ditum). 100 i natam scr. nullus codex Umpf. 104 i amorem Schorsch. 112 i scr. quid hic] M. ii proventus M. provectus Deufert.. 113 i pure M. puro Schorsch. 93 Nam qui cum ingeniis] ... Aut certe ‘homo’ subaudiendum. Item ad 94 Neque commoretur] utrum „qui” ‘animus’ an ‘homo’, ut nunc subaudiamus ‘eius’ Don. <?page no="83"?> 75 Mansuetique a(nimi 4 Oficia idest acta. 115 / 88 Eius causa scilicet filii mei. In funus prodeo pro ‘ad funus’ et ‘ad sepulturam meretricis accedo’. Funus dicitur a fun<al>ibus i , qui cera illi<ti ii , idest iii > superducti, ad exequias mortuorum incendebantur; et ponitur pro ‘morte’. 116 / 89 Nihil suspicans mali subintellege: sperans de filio meo. Hem interiectio est expavescentis. Quid id est scilicet quod dicis, quia nullum suspicabas malum in hoc esse. Scies quae volo dicere. 117 / 90 Effertur scilicet funus a domo. Interea dum ista aguntur circa sepulturam meretricis. 118 / 91 Quae ibi a(derant) idest ad sepulturam. Unam a(spicio) a(dulescentulam) idest Pasibulam, quae adulta postea Glicerium dicta est. 119 / 92 Forma interruptio est sermonis, sed iungendum est: „forma et vultu”. 120 / 93 Modesto idest gravi; quasi personabili. Venusto pulcherrimo. Ut nihil s(upra) subintellege: illa pulchrius sit. 121 / 94 Praeter ceteras 123 / 96 Liberali idest nobili. Ad pedisequas idest ad sequaces. 124 / 97 Quae sit illa adulescentula. Aiunt scilicet ille. 125 / 98 Percussit i(lico) a(nimum) hoc responsum quod sororem Crisidis esse dixerunt. Animum scilicet meum. Atat expavescentis. Hoc illud est scilicet quod plorabat filius meus, scilicet propter Passibulae luctum. 126 / 99 Hinc ille <lacrimae> scilicet filii mei procedunt. Haec illa est misericordia quam filius meus habet de illa quae mortua est. 127 / 100 Quorsum evadas idest te vertas ista loquendo de filio. 128 / 101 Procedit deportatur. Sequimur scilicet nos illud. Venimus scilicet cum aliis. 129 / 102 In ignem imposita est ut moris erat antiquitus. Hinc cadaver mortui bustum vocatur. Fletur scilicet ipsa Crisis. Haec soror Passibula. 130 / 103 Quam dixi scilicet tibi. Imprudentius idest incautius. 131 / 104 Satis cum p(ericlo) quia volebat se proicere in ignem, ubi Crisis conburabatur. Exanimatus pro amore Glicerii. 132 / 105 Dissimulatum cautum. Et celatum idest quia non nisi sibi et Glicerio patefactum erat. 133 / 106 Accurrit idest celeriter venit. 134 / 107 Mea Glicerium scilicet carissima; amantis affectu. Is perditum idest vadis te i perdendum. 135 / 108 Tum illa Glicerium i . Facile idest leve. Amorem scilicet Glicerii et Pamphili. Cerneres idest cernere posses, si adesses. 136 / 109 Quam idest multum. 137 / 110 Quid agis quasi diceret: postquam hanc familiaritatem vidisti, quare non increpasti eum propter hoc. Inde idest a funere. Egre idest triste. Ferens scilicet amorem illorum. 138 / 111 Nec satis scilicet erant. Ad obiurgandum idest ad increpandum illum. Causae , Diceret reddit causam; subintellege: fortasse filius meus, si illum obiurgarem, diceret: „quid feci? quid commerui aut peccavi, pater” [Andr. 115 i funalibus Don ad 108 et 127. ii illiti Schl. ad 127. iii idest Schorsch. 134 i ad M. te Schorsch. 135 i scr. glicerium| M. 115 Et eius] Pamphili ad 108 Don. Curabat una funus] „funus” est pompa exsequiarum, dictum a funalibus. Item ad 115 In funus prodeo] „in funus” in pompam exsequiarum. Item ad 127 Funus interim p(rocedit) s(equimur)] „funus” a funalibus dictum est, ut supra notavimus. Et est „funus” pompa exsequiarum Don. 121 Praeter ceteras] idest plus quam ceterae Don. 129 Bustum] diciturque bustum quasi ‘bene ustum’ Fest. p. 29,8. Constituere pyras] ... ‘bustum’ vero iam exustum vocatur Serv. Aen. 11,185 et Isid. orig. 20,10,9. <?page no="84"?> 76 139]. 139 / 112 Quid commerui i scilicet ut me obiurgares. 140 / 113 Prohibui scilicet ab igni. 141 / 114 Servavi etiam illam. Honesta oratio est responsio, scilicet haec quam diceret filius meus. 142 / 115 Nam si illum Pamphilum. Obiurgas i vitae ii Glicerii. 143 / 116 81v Quid facias qualiter obiurgabis illum i . ii Illi scilicet homini. Dederit intulerit. Damnum dispendium. Aut malum scilicet aliquid. 144 / 117 Posotridie i quasi: postera, idest sequenti die. Clamitans frequentativum a ‘clamo’. 145 / 118 Indignum facinus magnum facinus. Comperisse invenisse. 146 / 119 Pro uxore scilicet Philumena. Hanc peregrinam idest Glicerium, sororem falso <creditam> i Crisidis. Ego Simo. 147 / 120 Negare negabam; non amare filium meum peregrinam i . Ille Cremes. Instat factum adfirmat filium meum habere uxorem peregrinam. 148 / 121 Ab illo Cremete. Ut scilicet discedit aliquis ab illo. Qui se filiam scilicet i suam. 149 / 122 Neget scilicet illi cui i habet desponsatam. Non tu ibi gnatum subintellege: obiurgasti; vel obiurgare potuisti, quando Chremes ad te pro illo venit clamitans: et cetera. Et est sub interrogatione legendum; et est defectiva locutio, nam in tristibus et iratis deficit sermo. 150 / 123 Vehemens apta. Causa scilicet est. In obiurgandum i pro ‘ad’. Qui idest quomodo. Cedo idest dic. 152 / 125 Prope adest scilicet tempus meum. Alieno m(ore) v(ivendum) est m(ihi) cum uxore propria. 153 / 126 Sine n(unc) m(e) idest permitte me. Meo modo i proprio libitu. 154 / 127 Locus subintellege: nullus. 155 / 128 Amorem scilicet Glicerii. Uxorem scilicet Philumelam. Nolit pro ‘noluerit’. 156 / 129 Ea primum scilicet quod propter meretricem dimittit uxorem. Advertenda apponenda i . Iniuria increpatio; hic est locus reprehendendi eum. 157 / 130 Id operando i idest hoc studeo. Falsas nuptias idest simulatas. 158 / 131 Obiurgandi subintellege i : filium meum. Causa sit idest ratio. Si deneget scilicet filius meus nuptias. 159 / 132 Simul scilicet operam do. Sceleratus D(avus) i idest pessimus. Siquid consilii subintellege: iniqui. 160 / 133 Habet scilicet adversum me. Cum nihil obsint scilicet nobis. Doli scilicet illius. Nam non sunt vere nuptiae; item: „cum nihil obsint doli” i idest calliditates servi; idest antequam hoc possit scire Davus. 161 / 134 Quem scilicet Davum. Manibus pedibusque ad exprimendam eius malitiam dixit hoc. Obnixe idest callide et insidiose. 162 / 135 Magis scilicet faciet. Ut incommodet idest noceat mihi i . 163 / 136 Obsequatur faveat. Quapropter subintellege: hoc faciet {hoc} i Davus. 164 / 137 Mala mens scilicet sua. Malus a(nimus) subintellege: est illius. Quem scilicet Davum. Si sensero eclipsis i ; scilicet ut noceat mihi in hac re, puniam eum. 165 / 138 Opus est verbis scilicet commorari. Sine permitte. Eveniat quod volo scilicet simulando nuptias. 139 i scr. quid commerui M. 142 i lectio obiurgas deest in Umpf. ii scr. obiurgas vitae] M. 143 i scr. Illi] M. ii atramento crasso scr. Quid facias] qualiter obiurgabis Illi] M. 144 i Posotridie M. i.q. Postridie. 146 i creditam Schorsch. 147 i peregrinum M. peregrinam Schorsch. 148 i scilicet add. M 2 . 149 i qui M. cui Schorsch. 150 i lectio in deest in Umpf. 153 i ordo meo modo deest in Umpf. 156 i opponenda M. apponenda Schorsch. 157 i operando M. i.q. operam do. 158 i subintellege add. M 2 . 159 i scr. Sceleratus d· M. 160 i scr. cum nihil obsint doli M. 162 i m††r M 1 . mihi corr. M 2 . 163 i {hoc} Schorsch. 164 i eclipsis M. i.q. ellipsis. 162 Mihi ut incommodet] noceat Don. <?page no="85"?> 77 166 / 139 More tarditatis in nuptiis. Restat Chremes hoc unum deest quia Chremes hic nondum est. 167 / 140 Qui mihi pro ‘a me’. Et spero scilicet illum. Confore i idest adesse ad nuptias. 168 / 141 Ut scilicet tu. Adsimules idest fingas et componas. 169 / 142 Perterrefacias scilicet et nunc tuum est officium. „Perterrefacias” autem ‘pertimescere facias’. Davum scilicet ne persuadeat filio meo. Observes filium scilicet meum {filium} i ; et consideres. 170 / 143 Quid agat scilicet cum Davo. Qui i cum illo scilicet Davo. Satis est scilicet dictum; idest non est opus, ut amplius dicas. 171 / 144 Curabo idest complebo hoc quod imperas. I pre duae sunt portae i scilicet; idest vade ante me. Scaena I,2 <SIMO, DAVUS> i 172 / 1 Non dubium i quin uxorem n(olit) f(ilius) secum ista loquebatur. Et talis est sensus ii : Sosia recedente {ab} iii Simo{ne} iv vidit Davum egredientem tristem ab alia domo et cepit dicere non esse dubium nolle ducere Pamphilum Philumelam sibi in uxorem in hoc, quia Davum tristem a domo exire videbat. Nolit scilicet ducere. 173 / 2 Ita Davum m(odo) t(imere) scilicet ita video vultum Davi tristem, postquam audivit futuras esse nuptias, 82r quasi non sit dubium nolle filium meum habere Philumelam sibi coniugem. Sensi idest vidi. Ubi postquam. 174 / 3 Sed ipse scilicet Davus. Exit f(oras) subintellege: a domo. 175 / 4 Mirabar secum loquitur, quasi dominus {scilicet} i non hoc audiret. Si sic abiret idest si ista mansuetudo et lenitas domini ita transiret. Et eri idest domini mei. 176 / 5 Quorsum evaderet idest in quam partem tenderet. 177 / 6 Audierat pro ‘audivit’. Non datum iri non dari a Chremete. 178 / 7 Neque id a· e· i t(ulit) quod Chremes filiam denegabat filio suo. Egre idest triste. 179 / 8 At nunc f(aciet) nunc quasi Simo loquitur contra Davum; idest dicet tibi dominus tuus verbum. Opinor idest spero. Sine tuo m(agno) m(alo) scilicet faciet tibi verbum. 180 / 9 Nec pro ‘non’. 181 / 10 Sperantis domini dico. Interoscitantis idest somniculosos ac per hoc neglegentes. 183 / 12 Astute scilicet cogitavit, ut nos perturbaret dominus meus. Carnufex durus servus. Erus est dominus est, qui loquitur. 184 / 13 E· ho i adverbium vocantis. Dum ad me subintellege: veni. Quid hic v(ult) secum loquitur. Quid ais idest dicis. Qua de re scilicet me vocat. Rogas idest interrogas, qui dat vocem. 185 / 14 Rumor fama. Amare scilicet meretricem. Id populus c(urat) de amore filii tui; irrisorie dictum. 186 / 15 Hoccine agis an hoc facis, ut filius meus amet meretricem. Ego vero irrisorie. Istuc pro ‘istud’; scilicet curo. Sed nunc ea quae filius meus agit. Exquirere investigare. 187 / 16 Iniqui patris est iniquus pater investigat facta filii sui. Nam quod antehac idest actenus; idest vivendo cum meretrice. 188 / 17 Ad eam rem 167 i scr. confore M. 169 i scr. filium M. 170 i Qui M. i.q. Quid. 171 i partae M. portae Schorsch. Scaena I,2 i nulla scaenae nota in M. 172 i est om. nullus codex Umpf. ii post sensus lacuna viii litterarum. iii {ab} Schorsch. iv Simo Schorsch. 175 i dominus non Schl. 178 i a· e· M. i.q. aegre male interpretatus. 184 i E· ho· M. i.q. eho male interpretatus. 176 Quorsum evaderet] ad quam partem erumperet Don. 188 Sivi] autem distingue; est enim modo „sivi” ‘permisi’, ‘cessavi’ Don. <?page no="86"?> 78 tulit idest ad amorem meretricis; „tulit” i aliter permisit ii . Sivi idest permisi ego. Expleret reficeret. 189 / 18 Nunc hic dies scilicet qui modo est. Aliam vitam conversationem. Postulat requirit. 190 / 19 Dehinc deinde. Sive equum est ut dominus oret servum. Ut redeat scilicet filius meus cum ratione. In viam in meliorem ii partem deferendo meretricem. 191 / 20 Hoc quid sit scilicet quod ego dixi. Omnes q(ui) a(mant) subintellege: meretrices. Sibi dari scilicet i a patre. Ferunt accipiunt. 192 / 21 Ita aiunt dicunt. Tum praecipue. Siquis magistrum lenonem, ut tu es, ó Dave. Cepit idest i accepit. Ad eam rem idest ad meretricem. Improbum inverecundum. 193 / 22 Egrotum infirmum prae amore. 194 / 23 Hercle per deum Herculem. Non scilicet i intellegis. Hem irascentis. Non scilicet intellego. Non Edippus alius servus mendacissimus. 195 / 24 Ergo quia N O Quae restant quae supersunt. Sane quidem sic volo, ut aperte dicas quae supersunt. 197 / 26 Fallaciae dolositatis. Conari idest machinari. Quo fiant minus idest ut non fiant nuptiae. 198 / 27 In ea re idest in disturbatione nuptiarum. Callidus idest astutus. 199 / 28 Dedam idest dabo. 200 / 29 Ea lege idest ea ratione. Atque homine signo; auspicio. Exemerim idest subtraxerim. 201 / 30 Quid hoc scilicet tibi videtur que dixi. Intellextin an intellexisti. Ne hoc quidem scilicet intellegis quae dixi. Immo idest certe. Callide astute, scilicet intellego. 202 / 31 Ipsam rem tuas minas. Locutus scilicet es, ut callide intellegam. Circummitione circumlocutione. 203 / 32 Facilius idest levius. Passus sim idest permittam. In hac re idest in causa nuptiarum filii mei. Et est ordo: passus sim me deludier. 204 / 33 Bona v(erba) idest mitius loquere. Irrides scilicet me. Fallis decipis. Sed dico t(ibi) idest praedico tibi. 205 / 34 Ne temere f(acias) praesumptive aliquid in his nuptiis. Non praedictum scilicet ante a me. Cave idest vide, ut ita agas sicuti tibi praecipio. Scaena I,3 <DAVUS> i 206 / 1 Enimvero 82v ad semetipsum loquitur. Nihil loci est s(egnitiae) n(eque) s(ocordiae) idest non est locus segnitiae, sed potius calliditatis adhibendae, qualiter ego et tuus i filius ii Pamphilus evadere possimus insidias senis. Socordiae idest stultitiae. Socors dicitur quasi sine corde, idest sine intellectu. 207 / 2 De nuptiis scilicet filii sui. 208 / 3 Quae idest ista quae dominus loquitur. Astu idest astute. Erum idest dominum meum, Pamphilum. Pessum dabunt idest ad nihil abivit i ; im ii perditionem dabunt. 209 / 4 Nequid agam certum est idest non est 188 i scr. tu l it M. ii aliter permisit add. M 2 . lectio permisit deest in Umpf. 190 i inl oriam M. in meliorem Deufert. 191 i scr. sed M. cf. Andr. 194. 336. 582. 192 i idest add. M 2 . 194 i scr. sed M. cf. Andr. 191. 336. 582. Scaena I,3 i nulla scaenae nota in M. 206 i †††† M. tuus Schorsch. ii †††††† M. filius Schorsch. 208 i abivit M. i.q. abibit. ii im M. i.q. in. 194 Non hem] „hem” interiectio est irascentis Don. 199 Dedam] ‘dare’ est quod repetas, ‘dedere’ ad perpetuum. Et ‘damus’ etiam amicis, ‘dedimus’ tantum hostibus Don. 200 Ea lege atque omine] bene „lege atque omine”, quia leges auspiciis servatis ferebantur Don. 204 Nihil me fallis] idest non te ignoro, non me decipis Don. Socordiam] conpositum autum videtur ex si, quod est sine, et corde Fest. p. 375,2f. 208 Quae si non astu providentur me aut erum pessum dabunt] „erum” autem dicit Pamphilum Eugr. <?page no="87"?> 79 certum aput me, quid agam. Adiutem idest adiuvem. Seni idest patri illius. 210 / 5 Illum idest Pamphilum. Eius vitae timeo ne forte sit superstes; {domini mei} vel ne incurrat in malum. Huius minas <domini mei> i ; timeo minas similiter. 211 / 6 Cui verba d(are) d(ifficile) e(st) „cui” i idest domino; non permittit, ut servus eius cum domino loquatur et eius servis; non agit cum servo verbis, sed flagellis; idest cui vix aliquis potest mentiri, quoniam „verba dare” est mentiri. De amore quo Pamphilus amabat Glicerium. Hoc comperit scilicet quod ego in causa filii illius studeo. 212 / 7 Infensus idest iratus. Servat idest intendit. Nequam fallaciam idest aliquam dolositatem; ut non accipiat filius eius uxorem quam desponderat. Nuptiis i deest ‘in’. 213 / 8 Si senserit scilicet dominus meus facere me aliquid falsum, scilicet in nuptiis. Si libitum fuerit idest si ei placuerit. Causam ceperit idest occasionem. 214 / 9 Quo iure idest qua occasione. Iniuria idest iniustitia. Praecipitem praecipitantem. 215 / 10 Ad haec mala quae mihi contigerunt pro Pamphilo. Hoc accidit i scilicet malum contigit nobis ex amore, quo diligit Glicerium. Haec Andria scilicet quam diligit Pamphilus, idest Glicerium, sororem Crisidis, quae de Andro venit. 216 / 11 Gravida idest impregnata. 217 / 12 Audireque idest et perquirere. Eorum idest Pamphili et Glicerii. Operi i pretium idest dignum et necesse est. Audaciam idest praesumptionem et inmensuratum amorem. 218 / 13 Nam inceptio idest ista inchoatio P(amphili) et G(licerii). Amentium i idest stultorum hominum est. Haud amantium quia inmensurate se amant. 219 / 14 Peperisset scilicet haec i meretrix. Decreverunt idest stabili firmamento divi<s> ii dicaverunt. Tollere idest suscipere et nutrire. 220 / 15 Et fingunt scilicet Pamphilus et Glicerium. 221 / 16 Civem esse Atticam idest de Athenis esse. Hanc scilicet Glicerium. 221/ 222 Fuit olim q(uidam) s(enex) m(ercator) subintellege: hoc fingunt illi. Mercator Fanius, qui et Ramnusius. 222 / 17 Navem is fregit idest naufragio devenit. Apud Andrum idest ubi et receptus est a patre Chrisidis. 223 / 18 Is scilicet mercator. Obiit mortem obviavit. Hanc idest Glicerium. 224 / 19 Patrem scilicet apud. Recepisse scilicet fingunt. Orbam idest pupillam. Fabulae scilicet sunt haec quae illi dicunt. 225 / 20 Hercle idest per deum Herculem. Non fit veri simile scilicet quae ipsi fingunt. Ipsis scilicet Pamphilo et Glicerio. Commentum placet scilicet figimentum i et excogitamentum, quod ipsi habent excogitatum. 226 / 21 Misis ancilla Glicerii. Ab ea scilicet a Glicerio. Sed Misis ab ea egreditur dum hic Davus secum talia loqueretur, audit ancillam Glicerii, nomine Misis, a domo Glicerii exeuntem. Ad forum scilicet ducam. 227 / 22 Conveniam idest alloquar. De hac re scilicet de nuptiis. Imprudentem improvisum i ; incautum. Obprimat idest inveniat. 210 i Huius] domini Br. 211 i qui M. cui Schorsch. 212 i scr. Nuptiis M. 215 i accidit M. i.q. accedit. 217 i Operi M. i.q. Operae. 218 i scr. amentium M. 219 i mihi M. Haec Br. ii divis Schorsch. 221 i ordo civem esse Atticam deest in Umpf. 225 i figimentum M. i.q. figmentum. 227 i improedum M. improvisum Br. 210 Huius minas] subauditur ‘timeo’ Don. 226 Ego hinc me ad forum] vultuose hoc pronuntiatur, ut desit ‘pergam’ aut ‘ducam me’ Don. <?page no="88"?> 80 Scaena I,4 MISIS i 228 / 1 Audivi scilicet vocem tuam. Archillis i alia ancilla Glicerii, eius sociae ii . Lesbiam obstetricem. Adduci a me. 229 / 2 Pol per Pollucem. Illa Lesbia. Temulenta est m· ulier i est ii {peritae} iii Temeraria inmoderata; atque id iv {primo} v officio 83r obstetricandi valde videtur esse contrariu<m> vi . 230 / 3 Digna perita. Cui Lesbiae. Comittas p(rimo) p(artu) m(ulierem) non ita in obstetricatione docta est, ut primum mulieris partum possis ei comittere. 231 / 4 Importunitatem i praesumptionem. Spectate considerate et providete. Aniculae Lesbiae. 232 / 5 Compotrix compos et socia. Eius sunt i importunitatis. 233 / 6 Huic Illi Lesbiae. In aliis scilicet mulieribus. <Potius> peccandi locum quam in domina mea. 234 / 7 Quidnam ut quid. Vereor q(uid) scilicet quod Pamphilus exanimatus est. Siet pro ‘sit’. 235 / 8 Operiar expectabo illum Pamphilum. Turba turbatio. Scaena I,5 PAMPHILUS, MISIS i Dum ii Misis iret pro obstetrice, vidit Pamphilum ideoque stetit illa, ut sciret, quod malum ei acciderat. 236 / 1 Hoccine an hoc est; secum i {al}loquitur ii Pamphilus in eundo, ita tamen, ut Misis posset audire. Humanum f(actum) bonum ingenium. Inceptum quod pater meus agit volens mihi dare uxorem. Officium <patris> neglegentis iii . {patris} iv 237 / 2 Quid illud est scilicet quod audivi. Pro interiectio dolentis est. Deum atque hominum. Fidem scilicet testor. Quid est si hoc non i est ii quasi diceret: magna crudelitas est. 238 / 3 Decrevit scilicet pater. Dare sese apud se me nesciente. 239 / 4 Praescisse scire, scilicet haec. Ante quam fieret. Prius <communicatum> i scilicet esse allocutum. 240 / 5 Audio scilicet de nuptiis. 241 / 6 Quid Chremes scilicet agit, si pater meus talia agit. Comissurum daturum scilicet. 242 / 7 Uxorem i scilicet in. Id mutavit denegationem ponit, quia denegavit dare filiam suam. Inmutatum videt ii idest modo mihi vult dare, quasi ego eam habere velim. 243 / 8 Obstinate intentivae; inrevocabiliter. Dat scilicet pater. A Glicerio ab amore Glicerii. Abstraat separet. 244 / 9 Quod si i fit scilicet ut accipiam Glicerium. Funditus ii . 245 / 10 Adeon numquid in tantum. Invenustum dehoneratum i . Quemquam scilicet constat. 246 / 11 Fidem scilicet testor. 247 / 12 Nullon a<n> i nullo. Pacto ratione. Affinitatem propinquitatem. Fugere p(otero) ut filiam eius non habeam ii . Scaena I,4 i in margine MISIS M. 228 i atramento crasso scr. A. ii sociae M. i.q. socia. 229 i m· ulier M. i.q. mulier male interpretatus. ii est M. i.q. et. iii {peritae} Deufert. iv in M. id Schorsch. v {primo} Schorsch. vi contrarium Schorsch. 231 i importunitatem scr. nullus codex Umpf., sed Br. 232 i sunt M. i.q. est. 230 Nec satis digna cui c(ommittas) p(rimo)] ... non idoneam, cui committatur primus partus mulieris Don. 233 In aliis potius peccandi] utrum ‘in aliis mulieribus’ an ‘in aliis rebus’ Don. Scaena I,5 i in margine PAMPHILUS· MISIS M. ii cum M 1 . Dum corr. M 2 . 236 i ut eum M. secum Schl. ii loquitur Schl. iii neglegendi M. neglegentis Schorsch. iv {patris} Schorsch. 237 i conumelia om. nullus codex Umpf. ii scr. Quid est] si hoc non est M. 239 i Communicatum] consiliatum; mecum collocutum Br. 242 i scr. uxorem M. ii signum interrogationis. 244 i si M 1 . si etiam M 2 . ii deest glossa. 245 i dehoneratum M. i.q. dehonoratum. 247 i an Schorsch. ii signum interrogationis. <?page no="89"?> 81 248 / 13 Quot modis c(ontemptus) quot vicibus; si sit aliquis. Spretus i scilicet sum a Chremete; subsannatus ii . Omnia scilicet sunt. Hem irascentis interiectio est. 249 / 14 Repudiatus reiectus. Quam ob rem scilicet repetor. Nisi si idest nisi forte. 250 / 15 Aliquid m(onstri) a(lunt) figmenti; vel novi, scilicet cogitando. Ea <scilicet filia Chremetis>. Q(uoniam) n(emini) o(btrudi) p(otest) {scilicet filia chremetis} obici i ; dari in coniugium ii . 251 / 16 Itur ad me venitur ab illa. Oratio h(aec) loquitur secum. Exanimavit idest semivivam reddidit. Metu scilicet pro. 253 / 18 Tantamne rem i tam magnam utpote nuptias. Agere scilicet vult. 253/ 254 <Praeteriens> mihi i scilicet quidam servus patris. 254 / 19 Apud forum in foro. Tibi a te. 255 / 20 Id mihi v(isus) e(st) ut praeparem me. Dicere scilicet Davus. Suspende te idest sollicitus esto. 256 / 21 Obstipui attonitus sum. Censen me idest numquid censes, idest arbitraris. Potuisse proloqui idest responderi i ad hoc quod mihi dixit Davus. 257 / 22 Illam i scilicet potuisse loqui. Obmutui scilicet ilico ii . 258 / 23 Roget interroget. 259 / 24 Aliquid facerem idest dicam ei. Ut haec i ne facerem idest ut illam ne ducerem. Exequar agam. 260 / 25 Tot <multae> i . Me imp(ediunt) {multae} implicant; involvunt ii . Divorse in diversas partes. 261 / 26 Amor videlicet G(licerii). Huius Glicerii. Sollicitudo i quia nolo ducere Philumelam. 262 / 27 Tum deinde. Patris <pudor> i verecundia p(atris), quod non illum obedio. 263 / 28 Libitum est pro ‘fuit’. Eine an ei. Ut adverser dignum est; ut contradicam eius voluntati. 264 / 29 Misera secum. Hoc quod iste 83v dixit. Quorsum i in quam partem. 265 / 30 Peropus est valde. Hunc Pamphilum i . Cum ipsa cum Glicerio. Me adversum apud. Hunc loqui Pamphilum ii . 266 / 31 Animus scilicet hominis; vel Pamphili. <Paulo> momento modico spatio. i 267 / 32 Quid agit ii scilicet Glicerium. Rogas interrogas. 268 / 33 Ex i dolere ii scilicet partus. Misera Glicerium. 269 / 34 Olim pro ‘praesenti tempore’. Nuptiae scilicet tuae de Philumela. Timet Glicerium. 270 / 35 Deserasse idest illam. Hem irascentis. Istuc conari queam cum videam, ducam. 271 / 36 Egon numquid ego. Illam dominam tuam. Sinam permittam. 273 / 38 Animo scilicet in. Egregie specialiter. Habuerim pro ‘habui’. 274 / 39 Eductum pro ‘educatum’, idest nutritum. 275 / 40 Coactum compulsum. 248 i signum interrogationis. ii san M 1 . natus add. M 2 . 250 i Ea] scilicet filia Chremetis. Obtrudi] obiici Br. ii coniugio M. coniugium Schorsch. 253 i scr. tantamne rem M. 253/ 254 i Praeteriens] quidam servus patris Br. 256 i responderi M. i.q. respondere. 257 i Illam M. i.q. Ullam. ii ante ilico scr. ill in rasura M. 259 i lectio haec deest in Umpf. 260 i Tot] tantae Br. ii Impediunt] involvunt, implicant Schl. 261 i lectio sollicitudo deest in Umpf. 262 i Pudor] verecundia Schl. 264 scr. quorsum M. 265 i scr. Pamphilum] hunc M. Hunc] Pamphilum Br. ii scr. Me adversum] pam(philum) hunc loqui. Apud] M. Me adversum] apud. Hunc] Pamphilum Br. Adversum] apud Schl. 267 i in margine PAMPHILUS· MISIS M. ii signum interrogationis. 268 i lectio ex deest in Umpf., habet Don. ii dolere M. i.q. dolore. 253 Tantamne rem t(am) n(eglegenter)] summum voti ac nuptias Don. 254 Praeteriens modo m(i) a(pud) f(orum)] ... ex loco, quod ‘in foro’ Don. 255 Suspende te] quod ad suspensionem pertinet; vel sollicitus esto remotus ab alia cura Eugr. & 258 Quid <facerem si quis nunc me roget] quid> ergo nunc facerem, si aliquis me interroget Eugr. 261 Sollicitatio] sollicitudo est ... Don. 265 Cum ipsa] „ipsa” nunc domina mea. Adversum hunc] apud hunc Don. 268 Laborat ex dolore] duplicem laborem Glycerii esse dicit: unum partitudinis ... Don. <?page no="90"?> 82 Egestate penuria. Immutarier ut a bono in malum permittam mutari. 276 / 41 Non faciam idest non sinam. Haud verear non timeo illam immutari egestate. Situm positum; <scilicet istud, ut tu non deseras eam> i . 277 / 42 Sed scilicet vide. Vim virtutem, scilicet patris. Adeon me numquid non. Gnavum i inbecillem ii . {Putas scilicet istud ut tu non deseras eam} iii 278 / 43 Porro valde. Ingratum inliberalem. Inhumanum inmisericordem. Ferom crudelem. 279 / 44 Consuetudo quam habui i cum illa. Amor quo invicem nos dileximus. Pudor verecundia, si illi malum fecero. 280 / 45 Servem f(idem) scilicet dominae tuae. 281 / 46 Hanc scilicet dominam meam. Meritam esse suo scilicet servitio. 282 / 47 Memor essem indignando. 283 / 48 Scripta i(lla) d(icta) s(unt) i(n) a(nimo) C(risidis) recordor quod dixit mihi Crisis de Glicerio, cum moreretur. 284 / 49 Ferme prope. Moriens Crisis. 285 / 50 Semote scilicet fuistis. Incipit illa loqui. 286 / 51 Huius Glicerii, tuae amicae. Formam pulchritudinem. Aetatem scilicet teneram. Vides consideras. 287 / 52 Nec clam i te est idest non te latet. Utreque res idest forma pulchritudinis et etas tenera. Inutiles non bene apte ad se providendum. 288 / 53 Et ad pudicitiam scilicet forma. Et ad rem tutandam tuendam. Sient pro ‘sint’. 289 / 54 Quod idest propter quod. Hanc d(exteram) scilicet tuam, quam teneo. Ingenium tuum scilicet per tuum ingenium liberale, nobile. 290 / 55 Per tuam f(idem) scilicet et. Eius i scilicet Glicerii. Solitudinem idest quae sola relinquitur a me. 293 / 58 Sive haec scilicet Glicerium. Maxumi idest prae amore; et est adverbium pro ‘maxume’. i 294 / 59 Morigera idest moribus serviens et concordens ii . Morigerari est mores portare. 295 / 60 Te scilicet ó i Pamphile. Isti idest Glicerio. Virum idest maritum. 296 / 61 Haec t(ibi) scilicet quae habeo. Mando idest committo. 297 / 62 Hanc m(ihi) scilicet Glicerium. Continuo i(psam) o(ccupat) scilicet ut eam mihi commisit. 298 / 63 Accepi scilicet illam. Ita spero scilicet ut eam serves et custodias. i 299 / 64 Sed cur tu scilicet o Misis. Abis idest recedis. Accerso idest evoco. Accerso, accersis et accersio, accersis, quod est quartae coniugationis, significat evoco; accerso, Propera idest accelera. Audin ii idest numquid audis quod ego dico; et est parenthesis. 300 / 65 Cave idest vide. Ne de nuptiis i scilicet manifestes de nuptiis illi. Ad morbum idest ad malum. Hoc etiam scilicet proveniat. Teneo idest intellego. Scaena II,1 CHARINUS, BYRRIA, PAMPHILUS 276 i scilicet istud, ut tu non deseras eam Deufert. 277 i lectio gnavum deest in Umpf. ii imbecillam M. imbecillem Br. Schl. iii {Putas scilicet istud ut tu non deseras eam} Schorsch. 279 i habai M. habui Schorsch. 287 i glam M 1 . clam corr. M 2 . 290 i lectio eius deest in Umpf. 294 i in margine rigera M. i.q. morigera. Schorsch. pagina resecta est. ii concordens M. i.q. concordans. 295 i ó add. M 2 . 299 i in margine sinistra ccerso i.q. accerso Schorsch, dextra No M. pagina resecta est. ii signum interrogationis. 300 i ordo cave ne de nuptiis deest in Umpf. 288 Et ad pudicitiam] quia ‘formam’ dixit Don. Ad pudicitiam et ad rem tutandam] „ad pudicitiam” forma Eugr. 289 Quod te per hanc dexteram] „quod” propter quod Don. Per hanc dexteram] tenet eum, ut apparet Don. 294 ... et „tibi fuit morigera” idest tuis moribus inserviens Eugr & / Gloss. IV 119,19. Morigerare] mores portare Gloss. IV 538,49. <?page no="91"?> 83 Carinus iste socius erat Pamphili, qui habebat Birriam, suum videlicet libertum, qui inter hos discurrebat investigans, si nuptiae fierent, et omnia ad suum renuntiabat dominum. Et dum iste Birria hoc quod viderat de nuptiis referebat, audivit eum Charinus loquentem quia ipso die nuptiae fieri deberent et interrogabat 84r iterum eum Charinus, quid esset hoc quod dicebat de nuptiis. Charinus iste amabat Philumelam, filiam Chremetis, quam Simo Chremesque patres desponsaverant. 301 / 1 Quid ais idest dicis; de nuptiis. Illa idest Philumela. Nuptum idest ad nubendum. Sic est ita est ut dicis. 302 / 2 Qui idest quomodo. E Davo idest ex {ux}ore i Davi. 303 / 3 Ut idest sicut. Animus scilicet meus. In spe idest ut eam ducerem. In timore idest ne aliquis me praeveniret. Usque vacat usque. Antehac idest actenus. 304 / 4 Adempta s(pes) est subintellege: ducendi eam. Cura confectus idest sollicitudine fatigatus; perturbatus. Stupet idest deficit ipse animus meus. 305 / 5 Edepol idest per deum Pollucem; vel per edem Pollucis. Charine scilicet ó. Non potest id f(ieri) q(uod) v(is) subintellege: ut illam habeas uxorem. 306 / 6 Quod possit scilicet fieri. Nisi Philumelam <filiam Chremetis> i . Ha ii interiectio est expavescentis. 307 / 7 Quanto idest multo. Satius idest melius. Id <in hoc> i . Dare o(peram) idest {in hoc} ii studium. Qui idest quomodo. Amoveas idest expellas. 308 / 8 Id idest ea. Libido idest tuus amor. 309 / 9 Cum valemus idest sani sumus. Egrotis idest infirmis. 310 / 10 Tu si hic sis pro ‘esses’; idest si in tali amore constitutus esses sicuti ego, aliter sentires. Sentias pro ‘sentires’. Age ut libet idest fac tuam voluntatem ut placet. 311 / 11 Experiri idest temptare de nuptiis. Certum est idest diffinitum est apud me. Pereo idest pertranseo. Hic scilicet Pamphilus. Agit idest facit. 312 / 12 Hunc scilicet Pamphilum. Orabo idest deprecabor. Meum idest de Philumela. 313 / 13 Impetrabo scilicet apud illum. Aliquot dies i idest per aliquot tempus. Prodat idest extendat; differat. 314 / 14 Interea scilicet si ipse protraxerit nuptias. Aliquid spero scilicet ut non ducat eam. Id aliquid n(ihil) est idest illud „aliquid” quod dicis nihil est. 315 / 15 Adeon <ad eum> i idest an eo ad eum. Quid idest ut quid adires illum. Nisi nihil scilicet ut. Impetres scilicet ab illo. 316 / 16 {Ut te arbitretur scilicet ut quid adires nisi} Mechum idest adulterum. 317 / 17 Rem idest crucem i ; vel partem. Scelus idest malum est hoc quod dicis; et est exclamatio. 318 / 18 Salve scilicet ó Carine. 319 / 19 {Auxilium idest ad auxiliandum} Expectens i idest postulens ii . 320 / 20 Pol idest per deum Pollucem. Consilii l(ocum) quia recedit a me. <Ad auxilium ad auxiliandu> i . Copiam idest supplementum; et scilicet habeo. 321 / 21 Sed istud i scilicet consilium quod vis dicere. Ducis scilicet Philumelam. Aiunt ita dicunt. 322 / 22 Si id facis idest si uxorem duxeris, homo. Postremum me vides idest moriar dolore. Quid ita i idest ut quid video te postremum. Ei mihi idest ve. 302 i ex ore Br. 306 i scr. Nisi philumelam]. Ha] M. et deest glossa. Philumenam] filiam Chremetis Br. ii Ha M. i.q. Ah. 307 i in hoc Schorsch. ii Operam] studium Br. 313 i ordo aliquot dies deest in Umpf. 315 i Adeon ad eum] an eo ad eum Schl. 317 i scr. Crucem] idest rem M. 319 i Expectens M. i.q. Expetens. ii postulens M. i.q. postulans. 320 i Auxilii copiam] ad auxiliandum copiam Schl. 321 i lectio istud deest in Umpf. 322 i signum interrogationis. 313 Prodat] proferat, prolatet, differat Don. <?page no="92"?> 84 323 / 23 Vereor idest timeo. Dicere scilicet hoc quod volo de amore Philumelae. Huic scilicet Pamphilo. Dic scilicet illi. Ego dicam scilicet Pamphilo tuam angustiam. 324 / 24 Sponsam Philumelam. Hic scilicet Carinus. Haud ne i pro ‘nonne’. Mecum sentit e contrario: <scilicet amando illam ut ego> ii ; „mecum” dixit per contrarium, quia ipse diligit. Eho dum {scilicet amando illam ut ego} adhuc iii . 325 / 25 Amplius t(ibi) scilicet nisi quia amas illam. Dic mihi i scilicet diligit illam. 326 / 26 Nihil scilicet fuit amplius, nisi quia amo illam. Quam vellem scilicet ut aliquit cum ea esset amplius amoris. i 327 / 27 Principio idest inprimis i . Ne ducas scilicet Philumelam, quam amo. Dabo equidem o(peram) simulando ut illam ducas. Non potes scilicet agere, ut non ducas illam. 328 / 28 Tibi scilicet si. Sunt cordi idest placent tibi; <simulandae sunt nuptiae, quia amo eam>. Cordi interruptio. {simulandae sunt nuptiae quia amo eam} 329 / 29 Profer protrahe. Aliquo in aliquam partem. Ne videam {in aliquam partem} i scilicet nuptias. Audin nunc iam ii voluntas est. 330 / 30 Non i utiq(uam) pro ‘nullatenus’. Officium causam. 331 / 31 Cum is scilicet qui postulat. Promereat promereatur. Id gratie 84v idest muneris. Apponi sibi idest dari ab aliquo. 332 / 32 Malo magis volo. Adipiscier assequi; scilicet velis. 333 / 33 Redidisti a(nimum) in hoc dicto; meum. Siquid aliquid. Aud ic B(irria) tuus libertus. 334 / 34 Fingite componite. Invenite scilicet occasionem. Qui quomodo. Tibi scilicet illa. 335 / 35 Optime i idest bene. Ego id <agam> scilicet ut illam ducas. Agam operabor. Mihi scilicet ut. {agam} Qui idest quomodo. Sat habeo intellego voluntatem tuam. 336 / 36 Fretus sum sustentatus sum. At tu ó Pamphile. Hercle per deum Herculem. Quicquid i mihi ii scilicet iii vis dicere amplius. 337 / 37 Nisi ea q(uae) m(hil) i o(pus) s(unt) subintellege: non habeo tibi dicere. Sunt scilicet tibi. Ego vero scilicet fugiam. Ac lubens quam libenter; libenter vadam ab ipso loco. Scaena II,2 DAVUS, PAMPHILUS, CHARINUS i Davus veniens a Simone, qui eum acriter increpaverat de nuptiis filii sui, non adhuc locutus cum Pamphilo, sed querebat eum cupiens ei omnia quae a patre didicerat intimare. Et non inveniens eum lassus itinere secum cepit loqui dicens: 338 / 1 Dii i boni ii quid porto iii secum loquitur; a patre veniebat. iv 339 / 2 Adimam scilicet meo consilio. Expleam repleam. Animum scilicet eius. 340 / 3 Letus est scilicet Davus. Nescio quid ad superiora respicit; ut quid. Nihil est scilicet boni. Mala 341 / 4 Credo scilicet tristitia affici prae dolore. Paratas n(uptias) a patre suo. 342 / 5 Tu illum Davum 324 i ordo haud ne deest in Umpf. ii amando illam ut ego Schorsch. iii Ehodum] adhuc Br. 325 i ordo. 326 i glossator verba quam vellem a Charino dici vult, ut videtur. 327 i primus M. inprimis Br. 329 i {in aliquam partem} Schorsch. ii scr ) M. 330 i Non M. i.q. Ne. 335 i ordo. 336 i lectio quicquid deest in Umpf. ii scr. quicquid mihi M. iii scr. sed M. cf. Andr. 191. 194. 582. 337 i m· M. i.q. ni. Scaena II,2 i in margine DAVUS· PAMPHILUS· CHARINUS M. 338 i atramento crasso scr. D M. ii inter Dii et boni lacuna et rasura. fortasse boni. boni om. nullus codex Umpf. iii signum interrogationis. iv verba secum usque ad veniebat ante accessum scaenae ponit M. 331 Cum is nihil mereat] laboret et mereatur Don. 337 Ego vero ac lubens] ... hic etiam „libens” dixit, quod est libenter Don. <?page no="93"?> 85 loquentem secum. Toto per totum. Oppido scilicet et credo. <Exanimatum> querere querendo. 343 / 6 Queram scilicet Pamphilum i . Quo in qua parte. Intendam Cessas scilicet quid, ó Pamphile. Alloqui scilicet illum Davum. 344 / 7 Abeo i recedo hinc querendo Pamphilum. Ades pro ‘adesto’. Resiste noli abire. <Da> vocat ii : „ó Pamphile”. 345 / 8 Euge vox salutantis; idest salve. Oportune congrue. Volo scilicet duos. 346 / 9 Quin tu idest quin potius. Audi scilicet quod tibi dicam. Interii perditus sum. Quid t(imeas) s(cio) subintellege: habere uxorem. 347 / 10 Et quid t(u) s(cio) scilicet ó Carine, timeas. {te} i 348 / 11 Mihi scilicet parantur. Obtundis idest ebetas sensum meae locutionis. Intellego scilicet qui in vobis duobus timor habetur. 349 / 12 Ne ducas scilicet ó Pamphile. Tu autem scilicet ó Carine. Ut ducas scilicet praecaves. Rem tenes idest intellegis. 350 / 13 Istuc idest istud. Ipsum scilicet est quod dicis. Istuc ipsum scilicet quod vos dicitis et ego intellego. Vide idest considera, ó Pamphile. 351 / 14 Obsecro te scilicet ó Dave. Quam primum idest celerrime. Metu scilicet quem habeo; ut mihi Philumela detur. 352 / 15 Libero scilicet te ab hoc metu; idest liberabo te, ut nullo modo Chremes tibi det filiam suam. Qui sis i idest quomodo sis ii ; scilicet quia non dat mihi Chremes filiam suam. 353 / 16 Pater scilicet Simo. 354 / 17 Alia m(ulta) scilicet dixit mihi. 355 / 18 Continuo scilicet ut pater tuus hoc mihi dixit. 356 / 19 Ubi idest mox. Ibi apud forum. 357 / 20 Circumspicio idest undique aspicio. Nusquam scilicet te video. Huius Birriam i scilicet Charine ii libertum. 358 / 21 Rogo idest interrogo; {Negat} i scilicet si te viderit. Se scilicet te. Molestum scilicet est. Quid agam pro ‘quid agerem’. 359 / 22 Ex ipsa re idest ex nuptiis. Suspicio idest quod tu aliquid de nuptiis scires. i 360 / 23 Obsonii idest edulii. Et obsonium generaliter dicuntur omnes cibi, quos indifferenter sumimus, unde obsoniatum est dicimus, idest cenatum est. Ipsus pro ‘ipse’. Tristis scilicet sum, <scilicet ut te non inveni apud forum> ii . Proviso iii providebo. {scilicet ut te non inveni apud forum} 361 / 24 Coerent idest conveniunt. Quorsum nam istuc idest in quam partem tendunt ista quae tu dicis; vel cur hoc dicis. Ad Chremem scilicet contuli me. 362 / 25 Illoc pro ‘illuc’. Advenio scilicet ad hostium Chremetis. Solitudo scilicet erat. Ante hostium idest nullus erat strepitus. Id gaudeo scilicet quia solitudo erat ante hostium. 363 / 26 Recte idest bene. Perge scilicet narrando. Maneo scilicet sto ante hostium. lacuna versus 363-428 continens 343 i pamhilum M 1 . pamphilum corr. M 2 . 344 i scr. abeo M. ii scr. Vocat] ó Pamphile M. 347 i {te} Schorsch. 352 i sis M. i.q. scis. ii sis M. i.q. scis. 357 i ordo huius Byrriam deest in Umpf. ii charine M. i.q. charini. 358 i Rogo] si te viderit Br. 360 i in margine NOT obsonium M. ii scilicet ut te non inveni apud forum Schorsch. iii Proviso M. lectio proviso deest in Umpf., sed glossae convenit. 347 Et quid tu] deest ‘timeas’ Don. 349 Id paves ne ducas] ... hoc autem Pamphilo dicit. Tu autem ut ducas] hoc Charino Don. Tu paves ne ducas illam] hoc utique Pamphilo, Charino autem: tu ut ducas] Eugr. <?page no="94"?> 86 Scaena II,5 428 / 17 85r idest pulchra. i 429 / 18 Videre pro ‘vidisse’. Equior i idest veracior. Sum Pamphilo qui promisit se illam non ducturum et nunc obtemperat voci patris. 430 / 19 Si se illam scilicet vidisset Pamphilus. Quam illum idest dominum meum. Amplecti m(aluit) scilicet ab illa. Et hoc dicit: si in somnis illam vidisset, maluit se amplecti quam illum; idest si illam non aliter vidisset Pamphilus nisi in somnis, maluit ipse amplecti ab ea quam ut dominus meus Charinus ab ea amplecteretur, non solum ut nunc permitteret eam sociari domino meo. 431 / 20 Renuntiabo scilicet hoc domino meo. Ut pro hoc malo scilicet quod ei nuntiabo. Det malum idest penam. i Scaena II,6 SIMO, DAVUS i <Loquitur secum ita Davus quasi nesciret quod eum dominus audiret>. 432 / 1 Hic nunc me credit {loquitur secum ita davus quasi nesciret quod eum dominus audiret} Hic idest dominus meus. Aliquam s(ibi) fa(llaciam) quod ego cum Pamphilo consentiam. 433 / 2 Restitisse idest remansisse. 434 / 3 quicquam scilicet loquor. Nunc quidem idest ego quidem aliquid narro aeque. 435 / 4 Nihilne scilicet narras. Nihil prorsus scilicet narro; „prorsus” idest omnino. Atqui idest certe. Expectabam quidem scilicet aliquid te narrare. 436 / 5 Praeter spem secum loquitur; <„praeter spem” vel dicit quia quasi insperatos nos putavit invenire, vel quia putavit dicere filium se nolle ducere Philumelam> i . Spem suam. Evenit scilicet domino meo. Sentio idest intellego. {Praeter spem vel dicit quia quasi insperatos nos putavit invenire vel quia putavit dicere filium se nolle ducere philumelam} Hoc idest ob hoc. 437 / 6 Potin es idest an potin es. Nihil facilius scilicet mihi; quam verum tibi dicere. 438 / 7 Num pro ‘numquit’. Illis i scilicet Pamphilo. Moleste idest contrarie. Quippiam idest aliquid. 439 / 8 Hospite idest Glicerii. 440 / 9 Nihil scilicet molestum est illi. Adeo idest certe. Aut tridui scilicet est. 441 / 10 i scilicet prioris amatae. Nosti scilicet tu. Desinet illam curam meretricis. 442 / 11 Ipsius i scilicet Pamphili ii . Eam rem idest nuptias. Recta via iii idest ratione sua. 443 / 12 Laudo scilicet filium meum. Dum licitum est pro ‘fuit’; scilicet cum meretrice degere. Aetas adulescentula. 444 / 13 Amavit scilicet meretricem. Clam idest in corde. Cavit praevidit. Infamiae idest pessimo nomini. 445 / 14 Ea res idest meretricalis. 447 / 16 Subtristis idest parum tristis. 448 / 17 Nihil pro(pter) h(anc) r(em) scilicet visus est tibi subtristis. Quod succenset idest propter quod reprehendit <t>e i ; videlicet quia avarus es nimium. 449 / 18 Puerile est idest iuvenile est. Quin idest certe. 450 / 19 Ait scilicet filius tuus. Facere scilicet te. Sumptum idest expensam. 428 i pulchra glossa ad forma bona esse videtur. 429 i Equor M 1 . Equior corr. M 2 . 431 i post penam scr. simo d] in rasura M. Scaena II,6 i in margine SIMO· DAVUS M. 436 i glossator verba praeter spem a Simone dici vult, ut videtur. 438 i Illis M. i.q. Illi. 441 i scr M. 442 i ipsius deest in Umpf., sed glossae convenit, ut videtur. ii scr. Pamphi cum compendio M. Ipsus] Pamphilus Schl. iii ordo recta via deest in Umpf. 448 i reprehendit te Br. 429 Memini videre] pro ‘vidisse’ Don. Memini me videre] pro ‘vidisse’ scilicet Eugr & 442 Via] consilio, ratione Don. Via] idest ratione Eugr & <?page no="95"?> 87 i 451 / 20 Inquit scilicet filius tuus. Dragmis est decem ii idest viginti v denarii iii vel xxx, prout uncia fuerit. Dragma enim pondus est duorum denariorum et medii. 2 si vero per viginti quattuor denarios uncia fuerit, dragmae decem triginta pondus erunt denariorum. Obsonatus scilicet pater meus; convivatus. 452 / 21 Non pro ‘nonne’. Videtur scilicet pater meus i . Uxorem dare ex parte Pamphili loquitur Davus. 453 / 22 Inquit scilicet filius tuus. Equalium scilicet sodalium. 454 / 23 Potissimum idest praecipue. Nunc idest in isto die nuptiarum. Dicendum hic idest improperandum i in his nuptiis. Siet pro ‘erit’. 455 / 24 Perparce idest valde parce; idest avare. Nimium scilicet improperabunt mihi: ó Pamphile, avare edulium praeparasti. Non laudo scilicet hoc. 456 / 25 Commovi scilicet animum tuum. Videro pro ‘videbo’ i . 457 / 26 Quidnam hoc scilicet quod Davus ita me arguit vel Pamphilus. Qui i hic volt v(eterator) s(ibi) scilicet Davus excogitator veterum malorum. 458 / 27 Si hic idest in domo mea. Illic idest in Davo. Caput idest exordium. Scaena III,1 LESBIA, MISIS, GLICERIUM, DAVUS, SYMO Ista Misis ancilla erat Glicerii, quam miserat ad Lesbiam, ut partum exciperet. Et dum secum veniret, loquitur de viris, qui non contra mulieres firmam haberent amicitiam. Et Lesbia dicebat quod non esset fides in viris. Attamen Misis verba eius confirmabat. 459 / 1 Ita pol quidem res est in itinere, cum veniret ad partum, ei hoc dicebat. 460 / 2 Invenias virum quemadmodum dixisti. 461 / 3 Ab Andria est a(ncilla) h(aec) dum hae mulieres secum locuntur, audiebat Simo illas loquentes. Ab Andria est ancilla = ) venit. quae ita loquitur. Quid narras 85v scilicet tu, idest illi. Ita est idest ab Andria est. 462 / 4 Quid dicis i interruptio. Firmavit f(idem) scilicet dominae meae. Hem interiectio gementis. 463 / 5 Utinam secum loquitur. Aud ic scilicet dominus meus. Aut haec scilicet Misis. 464 / 6 Peperisset scilicet domina mea. Iussit scilicet Pamphilus. Tolli idest nutriri. 465 / 7 Quid ego audio scilicet de filio meo. Actum est idest factum est de filio meo quod suspicor. Siquidem idest certe. Haec scilicet Misis. Praedicat idest dicit. 466 / 8 Adulescentis idest Pamphili; quia filium iussit nutriri. Optimum scilicet narro ingenium. 467 / 9 Sequere me intro ubi domina mea parit. Illi scilicet dominae meae, cum opus sit i obstetricandi. Sequor scilicet te. 468 / 10 Huic malo quod dominus meus audivit. Quid hoc idest ut quid praedicat illa. 469 / 11 Adeon est <numquid in tantum.> i . Demens {numquid in tantum} est filius meus, quia promisit nutriri filium. Ex peregrina scilicet sumptum filium iubet nutriri. Iam scio suspense est pronuntiandum. Ah irascentis est. 470 / 12 Sensi intellexi; {Stolidus} quod filius meus haberet filium. 471 / 13 Ab hoc a Davo scilicet. 472 / 14 Hanc scilicet 451 i in margine NOT M. i.q. fortasse dragmae. ii ordo dragmis est decem deest in Umpf. iii d M 1 . denarii M 2 . 452 i patri meo M. pater meus Deufert. 454 i in properandum M. improperandum Br. Schl. 456 i scr. pro videbo M. providebo Br. 457 i Qui M. i.q. Quid. 462 i dicis M. i.q. dicit. dicit Schl. dicis deest in Umpf. Narras] dicis ad 461 Br. i 467 i scr. Cum opus sit] M. 469 i Adeon] numquid in tantum Br. <?page no="96"?> 88 Glicerium. Quo idest ut. Absterreant idest disturbent; scilicet ne det ei filiam suam, dum audierit ex Glicerio habere illum iam natum. 473 / 15 Glicerium intus scilicet ex dolore clamabat. Iuno Lucina dicitur eo quod in lucem <producat et> i preest nascentibus ipsa et Luna. Serva scilicet a partu. 474 / 16 Hui tam cito scilicet peperit. Talis est sensus: dum Simo staret ante domum Glicerii, audivit eam clamantem pro adpropinquatione partus. Putans Simo quod causa calliditatis clamaret ait: „hui tam cito”. Ridiculum idest res digna risu. 475 / 17 Adproperat scilicet partum. Commode idest honeste. 476 / 18 Divisa idest distributa. Temporibus scilicet his. Haec scilicet mendacia. Tibi i pro ‘a te’. Michin scilicet sunt mendacia. 477 / 19 Num inmemor es i quasi diceret: non inmemor es discipuli tui, filii scilicet mei, sed memor. {discipuli scilicet tui idest filii mei} ii Quid narres scilicet de filio tuo. 478 / 20 Hiccine secum loquitur. 479 / 21 Adhortus esset scilicet Davus. Ludos idest derisiones. Redderet idest protenderet. 480 / 22 Huius scilicet Davi. Periculo fit scilicet quicquid. Ego in portu qui scio non genuisse filium. Scaena III,2 LESBIA ANUS, DAVUS SERVUS, SYMO SENEX Haec Lesbia erat obstetrix, propter quam ierat Misis ad accersiendum eam. Et videns puerum natum alloquebatur quandam feminam Glicerii, Archilem, dicens bona esse signa in puero nato. 481 / 1 Adhuc Archilis cernens puerum dixit Lesbia ancillae residenti. Quae scilicet audivi. Adsolent scilicet esse <in> i infantibus. 482 / 2 Huic scilicet puero. 483 / 3 Fac istec scilicet Glicerium. Aut i lavet ut mos est parientium. Post deinde unum vacat. 484 / 4 Et quantum imperavi scilicet date tantum. 485 / 5 Mox ego h(uc) r(evertor) ostendit se a domo egredi cito reversuram. 486 / 6 Per Ecastor idest per deum Castorem. Scitus idest nobilis; vel pulcher. Pamphilo natus i scilicet de Glicerio. 487 / 7 Superstes scilicet iste puer. Quandoquidem idest siquidem certe. Ipse est i scilicet Pamphilus. Ingenio cum; ita iungendum: quandoquidem ipse est cum bono ingenio. 488 / 8 Veritus est idest timuit. Est scilicet Pamphilus. 489 / 9 Vel hoc quis non credat Simo stans ante hostium i estimabat hoc esse fraudem et adinventionem Davi. Hoc idest hanc ii calliditatem. Norit pro ‘noverit’. Abs te pro ‘a te’. Ortum idest inventum. Quidnam id est scilicet quod dicis. 490 / 10 Imperabat scilicet i Lesbia obstetrix. Quid opus f(acto) e(sset) idest quid 473 i Lucina ab eo quod in lucem producat Don. quia nascentibus praeest Br. 476 i ordo haec tibi deest in Umpf. 477 i lectio inmemor es deest in Umpf., habent Br. Eugr. ii Num immemor es] quasi diceret: non immemor es discipuli tui, filii scilicet mei, sed memor Schl. 481 i in infantibus Br. 483 i Aut M. i.q. Ut. 486 i ordo Pamphilo natus deest in Umpf. 487 i scr. ipse est M. 489 i h add. M 2 . ii hanc add. M 2 . 490 i scilicet add. M 2 . 473 Iuno Lucina] „Lucina” ab eo quod in lucem producat Don. Iuno Lucina] ... eadem et Lucina est, quae praeest parturientibus et lucem nascentibus dat Eugr. Quae laborantes utero puellas ter vocata audis] Quam ideo Lucinam appellamus, quod lucem nascentibus tribuat Porph. Hor. carm. 3,22,2f. cf. Maltby 1991, 348. 476 Divisa] digesta et composita et distributa Don. 486 Scitus] elegans, pulcher Don. 487 Quandoquidem ipse est ingenio bono] „ipse est”, inquit, Pamphilus ... Eugr. <?page no="97"?> 89 necesse esset. Puerpere scilicet Glicerio. Puerpera dicitur puerum pariens. 491 / 11 Egressa est illa Lesbia. Illis scilicet ancillis. Clamat de via scilicet ut ego audirem. 492 / 12 Contemnor idest despicior. Tandem idest ad ultimum. Idoneus idest aptus. 494 / 14 Saltem idest maxime; vel hoc. Accurate idest procurate i tu et filius meus. Metui videar scilicet a vobis. Certe si resciverim defectiva locutio; quod vos agitis; vel vos aliter agere; puniam, idest vos; et est eclipsis ii . 495 / 15 Certe Hercle secum loquitur, ut dominus audiret. Nunc hic scilicet dominus meus. Se ipsus fallit idest in sua estimatione. Haud ego scilicet fallo eum. Edixtin i idest nonne edixi; subintellege: ut taceres meque non illuderes. i 496 / 16 Interminatus sum idest minatus sum. 86r Ne faceres ii idest ut iii hoc ne auderes facere. Veritus scilicet es. Quid retulit iv idest quod profuit quid tibi interminatus sum, scilicet ut taceres meque non illuderes. 497 / 17 Hoc scilicet in. Hanc scilicet Glicerium. 498 / 18 Teneo secum loquitur; „teneo”, idest intellego. Quid erret idest in quo. Habeo idest scio. 499 / 19 Quasi non tibi scilicet ita loqueris. Renuntiata sint h(aec) s(ic) f(ore) per me et per alios tuos servos. 500 / 20 Michin quisquam scilicet renuntiavit. An tute idest tu ipse primus. Hoc idest de partu. Adsimularier scilicet ab illis. Irridior i scilicet a ii te. 501 / 21 Renuntiatum est idest dictum est tibi quod peperisset. Nam qui idest quomodo. 502 / 22 Qui idest queris, quomodo incidit suspicio. Te noram idest tuas calliditates agnoscebam. Quasi tu dicas ironice; scilicet ita loqueris. Id idest hoc. 503 / 23 Certe enim scio scilicet quod consilio tuo factum est. 504 / 24 Egone te scilicet non novi. Siquid idest aliquid. Occepi idest cepi. 504/ 505 Continuo dari <tibi verba> i idest mendacium componi a me. 505 / 25 Censes idest iudicas. Falso irascendo. Quasi diceret: nunc, inquit, ego mentior i ? scilicet non. Muttire audeo scilicet ante te. 506 / 26 Intellexisti i ironice; quasi non intellexisti. 507 / 27 Nihilo idest nihil. Setius idest velocius. 508 / 28 Id ego scilicet quod puerum defferent ante hostium. Ere idest ó domine. Ut sis sciens ut scias hoc. 509 / 29 Posterius idest postmodum. Davi consilio i idest meo. 510 / 30 Prorsus idest omnino. Opinionem suspicionem; estimationem. 511 / 31 Unde id siis i scilicet de puero; quod illum huc defferent ii . Concurrunt idest conveniunt. 512 / 32 Qui idest per que; vel quomodo. Coniecturam idest estimationem; videlicet non esse gravidam Glicerium ex Pamphilo. Haec se idest Glicerium. 513 / 33 Videt scilicet 494 i scr. pro curate M. Schl. procurato Br. ii eclipsis M. i.q. ellipsis. 495 i Edixtin M. i.q. Edixin. 496 i in margine NOT litterae quaedam M. i.q. fortasse interminari. ii scr. ne faceres M. iii ne M 1 . ut corr. M 2 . iv scr. retulit M. Br. Schl. Eugr. Don. 500 i scr. Irridior M. i.q. Irrideor. ii a add. M 2 . 504/ 505 i Tibi verba] mendacium componi Br. 505 i signum interrogationis. 506 i lectio intellexisti deest in Umpf. 509 i ordo Davi consilio deest in Umpf. 511 i siis M. i.q. scis. ii deferent M 1 . defferent corr. M 2 . 490 Non imperabat <coram> quid facto opus esset puerperae] „puerpera” autem dicitur ..., sed quod puerum pariet Eugr. Puerpera dicitur, quae puerum vel pueram parit Prisc. gramm. 2,231,1. Puerpera] puella prima partus Gloss. V 477,26. 492 Idoneus] aptus et huic rei natus Don. 496 interminatus sum ne faceres] pro ‘minatus sum’ Don. Num veritus] et deest ‘es’ Don. Quid retulit] „retulit” profuit vel interfuit Don. Quid retulit] hoc est: quid profuit ... Eugr. 509 Davi factum consilio aut dolis] ... dixit „Davi”, quam si ‘meo’ dixisset Don. 510 Prorsus] ... ego pro eo quod est omnino Don. <?page no="98"?> 90 ipsa Glicerium. 514 / 34 Apparari idest praeparari a me. 515 / 35 Obstetricem obstetrix dicitur ab o<b>stando i , eo quod obstet puerum ab uno in aliud. Accersitum idest ad accersiendum. Et puerum scilicet furtivum; et supponendum Glicerio. 516 / 36 Nisi fit pro ‘fiat’. Nihil moventur idest impediuntur; vel removentur. Nuptiae scilicet quin fiant. 517/ 518 Cum intellexeras <id consilium capere> i scilicet filium meum cum Glicerio. 518 / 38 Extemplo idest statim. 519 / 39 Eum idest Pamphilum. Ab illa idest a Glicerio. 520 / 40 Quam misere idest temere i <et> ii miserabiliter et insane. Uxorem scilicet Philumelam. Expetit idest exposcit; vult, scilicet dari. 521 / 41 Id da negotii i ó Simo; scilicet ut praeparem nuptias. i 522 / 42 Perge facere idest perge ad Chremetem exorare illum pro filia. Et id spero idest ad hoc. 523 / 43 Opperire idest expecta. Paratu i pro ‘paratui’, idest praeparationi. Opus est scilicet ad nuptias. 524 / 44 Non secum loquitur. Impulit idest coegit. Ut crederem scilicet Pamphilum ita egisse cum Glicerio. 525 / 45 Haud idest non. An idest utrum. Dixit scilicet Misis vel Lesbia mulier: Misis per hoc quod dicebat Lesbiae vel ipsa Lesbia. 526 / 46 Parvi pendo scilicet dicta illarum. <Illud> i scilicet {in} hoc quod dixit se velle facere nuptias. Maximum est idest praecipuum est. 527 / 47 Quid mihi scilicet videlicet non ducturum se aliam uxorem nisi quam ei dedero. 528 / 48 Conveniam idest alloquar. Uxorem idest Philumelam. Si impetro scilicet uxorem filio meo. 529 / 49 Aliás idest alio tempore. 530 / 50 Natus i idest filius meus. Quod pollicitus est idest quod promisit se uxorem ducere. Dubium est id m(ihi) scilicet quin faciat. 531 / 51 Si nolit scilicet facere. Merito quia pater illi sum. Cogere scilicet ut illud faciat. 532 / 52 Atque adeo idest certe. Ipso tempore idest ipsa oportunitate; certe video ipsum Chremetem venientem ipso tempore, idest in ipsa oportunitate, quia ad eum ibam. Eccum idest ecce illum. Ipsum scilicet Chremetem, video vel adibo i . Scaena III,3 SIMO, CHREMETEM i Dum loqueretur Simo secum quod pergeret ad Chremetem, ut impetraret filiam % 2 533 / 1 Iubeo Chremetem obviavit illum; „iubeo” volo, idest saluto. Chremetem scilicet salvere. Ó te ipsum scilicet Simo. Optato idest secundum quod optabam. 534 / 2 Aliquot scilicet homines. Ex te idest a te. 535 / 3 Viso idest videre desidero. Tun scilicet <quia> i id velis. 536 / 4 Paucis idest breviter. 538 / 6 Chreme scilicet ó. 539 / 7 Quae incepta scilicet ipsa amicitia. A parvis idest a pueritia. 541 / 9 Cuius filii mei. Potestas idest libertas. Servandi 86v idest 515 i obstando Schl. 517/ 518 i Id consilium capere] filium meum cum Glicerio Br. 520 i tenere M. temere Schorsch. ii et Br. 521 i mihi om. nullus codex Umpf. 522 i in margine NOT M. i.q. fortasse adiuturi. 523 i Paratu M. i.q. Parato. 526 i Illud Deufert. 530 i natus scr. nullus codex Umpf. 532 i abibo M. adibo Schorsch. Scaena III,3 i CHREMETEM M. i.q. CHREMES. 535 i quia Schorsch. 529 Alias] alio tempore Don. 532 Atque adeo in ipso tempore] in ipsa opportunitate Don. 533 Iubeo Chremetem] ferme aliquid iubere velle est, ‘iubeo’ ergo: velle. Et deest ‘salvere’ ... Don. ‘iubeo’, inquit, ‘Chremetem’] idest volo Eugr. sustulit Wessner. <?page no="99"?> 91 custodiendi. 542 / 10 In hac re scilicet quam volo facere. 543 / 11 Futurae idest destinatae. Ne me obsecra idest ne me iuramento liges. 544 / 12 Impetrare idest promereri; et scilicet ita loqueris et non aliter. 545 / 13 Censes idest iudicas. Atque idest quam, scilicet eram. Cum dabam scilicet filiam, idest sponsabam filio tuo. 546 / 14 Si in rem est idest si ad utilitatem pertinet amborum. Utrique dativus est; idest ambobus. Ut fiant scilicet nuptiae. Accersi iube scilicet eos vocari. 547 / 15 Ex ea re idest ex nuptiis. Commodi idest bonitatis; scilicet ut hae fiant nuptiae. 548 / 16 Utrique idest ambobus. Ut consulas idest consulte agas, idest per consilium. 549 / 17 Illa scilicet Philomela. Tua sit scilicet filia. Ego sim scilicet quasi. 550 / 18 Itaque idest et ita. Chreme scilicet ó. 551 / 19 Postulem pro ‘postularem’. Ipsa res idest oportunitas. Moneat idest inmineret. Quid est scilicet hoc quod imminet. 552 / 20 <Gnatum> audio ipse hoc excogitavit, ut posset impetrare filiam. 553 / 21 Ita magne scilicet irae sunt inter Glicerium et natum. Posse avelli scilicet illos ab invicem. idest fabulosum est. 554 / 22 Profecto sic est idest certe; ut dico. Ut dicam tibi „tibi” i idest f(ilio). 555 / 23 Integratio idest renovatio. 556 / 24 Ut ante eamus idest praeveniamus eos, antequam reconcilientur. Dum tempus d(atur) idest dum sunt in discordia. 557 / 25 Eius scilicet filii. Occlusa est idest ebetata; minorata; refrenata, propter iram. Contumeliis scilicet Glicerii; idest ira. 558 / 26 Harum scilicet ancillarum. Scelera adinventiones. Lacrime scilicet Glicerii. Dolis idest per dolos. Confictae i idest compositae. 559 / 27 Reducunt pro ‘reducant’. Animum scilicet Pamphili. Egrotum tristem. Ad misericordiam scilicet Glicerii. 560 / 28 Consuetudine idest familiaritate, quam habet i cum uxore sua. 561 / 29 Coniugio <liberali> idest matrimonio honesto. Devictum idest devincendum esse Pamphilum. Chreme scilicet ó. 562 / 30 Dein scilicet spero. Emersurum scilicet filium. Mal(is) idest ex amore Glicerii. 563 / 31 Non posse a(rbitror) scilicet extrai ab amore. 564 / 32 Neque illum scilicet Pamphilum. Hanc scilicet Philumelam, filiam meam. Neque me scilicet arbitror. Perpeti idest ut sub scorto abutatur illa. 565 / 33 Qui sis i idest quomodo. Periculum idest probationem. Feceris scilicet dando filio meo filiam tuam. 566 / 34 Periculum idest probationem. 567 / 35 Nempe scilicet sic est. Incommoditas idest impossibilitas. Redit idest revertitur. 568 / 36 Si eveniat pro ‘si evenerit’. Ut i dii prohibeant ii idest eam iii separationem. Discessio idest separatio inter filium meum et filiam tuam. 569 / 37 Sic i corrigatur ii scilicet filius meus. Commoditates idest utilitates, scilicet erunt. 570 / 38 Principio idest inprimis. Amico idest mihi. Restitueris pro ‘restitues’; scilicet quem quasi perditum i habeo. 571 / 39 Tibi generum scilicet restitues {Firmum idest} i filium meum. Et filiae scilicet tuae. 545 i scr. ut dicam dicam. Tibi] M. 558 i ordo dolis confictae deest in Umpf. 560 i habes M. habet Schl. 565 i scr. sis M. i.q. scis. 568 i ut deest in Umpf. ii scr. ut dii prohibeant M. iii quam M. eam Schorsch. 569 i Sic M. i.q. Si. ii lectio corrigatur deest in Umpf. 570 i scr. p P tum M. perditum Br. 571 i Generum] restitues filium Br. 547 Sed si ex ea re] idest nuptiarum Don. 569 Quot commoditates vide] ... quae sint „commoditates” idest utilitates Eugr & <?page no="100"?> 92 572 / 40 Quid istic quid inde. Istuc scilicet factum. <Animum induxti> i esse utile {ut} ii putas; scilicet ut modo fiant nuptiae. 574 / 42 Semper maximum i <feci> idest prae omnibus dilexi, quia adimples ita voluntatem meam. Feci idest dilexi. Chreme scilicet ó. 575 / 43 Qui sis i scilicet quomodo. Eos idest Pamphilum et Glicerium. 576 / 44 Intumus est idest consecretalis. Est consiliis scilicet eorum. 577 / 45 Et is scilicet Davus. Ut maturem idest accelerem. 578 / 46 Num censes idest iudicas; vel putas. Faceret scilicet hoc Davus. Haec velle scilicet filium meum. 579 / 47 Tute idest tu ipse. Adeo idest <certe> i . Eius idest Davi. Heus adverbium est vocantis. Evocate h(uc) D(avum) conversus ad suos dicebat. 580 / 48 Atque eccum idest ecce eum. Video ipsum nam videt Simo Davum exire a domo. Foras scilicet a domo. Scaena III,4 DAVUS SERVUS, SIMO, CHREMES Postquam Simo praecepit suis, ut vocaretur Davus, qui manifestaret esse voluntatem filii sui de nuptiis, veniens <Davus> i inquit ad eum. 580 / 1 Ad te scilicet ó Simo. Ibam idest veni<eb>am i . Quidnam est ii idest quare veniebas ad me iii . 581 / 2 Audin t(u) i(llum) scilicet Davum, ó Chreme. 582 / 3 Ego dudum convertit se ad Davum. Non nihil litotes, scilicet i multum timui. Abs te idest a temet ipso. Ne faceres idest in me. 583 / 4 Solet scilicet facere. Dolis scilicet videlicet. 584 / 5 Amat f(ilius) scilicet meus meretricem. Credidi scilicet ut me deluderes. 585 / 6 Idque scilicet quod me deluderes. Adeo idest multum i . Vos te et filium. Dicam scilicet tibi. 87r Quid est ii scilicet quod celasti nos. 586 / 7 Habeo i(am) t(ibi) i f(idem) idest credo tibi. Tandem idest ad ultimum. <Cognosti> ii cognovisti. Siem pro ‘sim’. 587 / 8 Nuptiae f(uturae) scilicet sicut fingebam. Quid non idest ut quid non. Sed ea gratia propter eam rem. 588 / 9 Simulavi scilicet nuptias futuras. Vide subsanando dixit. 589 / 10 Consilium scilicet est apud Simonem. 590 / 11 Hoc audi scilicet quod tibi dicam. Ut postquam. Introire iussi scilicet ut praepares quae necessaria erant. Oportune quia volebam loqui cum eo i . Hic scilicet Chremes. Hem secum loquitur. 591 / 12 Perimus scilicet ego et Pamphilus. Narro nunc convertit se ad Chremem. Huic idest Davo. Quae tu scilicet Chremes. Narrasti scilicet quia nolebas ullum commodum in me concludier. 592 / 13 Quidnam a(udio) secum loquitur. Exoro idest impetro. Occidi idest perii; secum loquitur. 593 / 14 Optime i(nquam) f(actum) quia impetrasti filiam eius filio tuo. Per hunc scilicet Chremem. Nulla est m(ora) i scilicet nuptiarum. 594 / 15 Ut apparentur scilicet ipse nuptiae. Renuntio pro 572 i Animum induxti] ut modo fiant nuptiae Br. ii {ut} Schorsch. 574 i lectio maximum deest in Umpf. 575 i scr. sis M. i.q. scis. 579 i Adeo] certe Br. Schl. Scaena III,4 i Davus Schorsch. 580 i veniebam Deufert. ii signum interrogationis. ii signum interrogationis. 582 i scr. sed M. sed et Br. cf. Andr. 191. 194. 336. 585 i multam M. multum Br. Schl. ii est deest in Umpf. 586 i ordo iam tibi deest in Umpf. ii Cognovisti Schorsch. 590 i ea M 1 . eo corr. M 2 . 593 i scr. Nulla est m(ora) M. 576 ‘Qui’, inquit, ‘intimus est eorum consiliis’] idest symmystes et consecretalis Eugr & 579 Adeo] quoque nunc est certe Eugr & : Eugr & 580 Atque eccum video] ‘eccum’ quasi ecce eum Don. Eccum] idest ecce eum Eugr & 593 Nunc per hunc] Chremem scilicet Don. <?page no="101"?> 93 ‘renuntiabo tibi’. 595 / 16 Effecisti idest perfecisti. 596 / 17 Ego vero solus interruptio est; et scilicet feci hoc. Porro idest multum. Enitere i idest labora. 597 / 18 Potes scilicet corrigere filium. Animus scilicet filii. Irritatus est idest provocatus est contra Glicerium. 598 / 19 Quiescas idest tace. Age idest fac quod te precor. Ipsus idest filius meus. Mirum ni d(omi) est idest mirum est, ubi sit nisi domi. i 599 / 20 Itidem idest similiter. Nullus sum secum loquitur; idest nihil valeo. 600 / 21 Quid c(ausae) est scilicet quod obstat. Quin idest ut non. Hinc idest ab hoc loco. In pristinum r(ecta) pro(ficiscar) v(ia) sicut mihi minatus est Simo. 601 / 22 Preci loci {in} i precibus. Perturbavi ó(mnia) contra Simonem et Pamphilum; †qui in utrisque ii c· s· c· iii s·† nihil valent preces meae. †abigunt iv repellunt† v 602 / 23 Erum f(efelli) scilicet dominum meum, Simonem. Congeci i hortatus sum, <ut diceret se velle habere uxorem> ii . Herilem filium eri. {ut diceret se velle habere uxorem} 603 / 24 Feci scilicet cum Simone. Ut fierem i scilicet nuptiae. 604 / 25 Hem irascendo. Astutia scilicet mea. Quisse i quievissem; †paussassem†. 605 / 26 Ipsum scilicet Pamphilum. 606 / 27 Quo scilicet de. Occidi i perii. Scaena III,5 PAMPHILUS ADULESCENS, DAVUS SERVUS <Audiens {pamphilus} i a patre quod Davus dixerat ex Glicerio eum habere puerum iratus querebat eum Pamphilus>. 607 / 1 Illic est Davus; exclamando. Perdidit accusando; hortans uxorem accipere. {audiens pamphilus a patre quod davus dixerat ex glicerio eum habere puerum iratus querebat eum pamphilus} Perii secum; audiens i Pamphilum Davus ita minantem se dicebat. Hoc scilicet malum. 608 / 2 Obtigisse evenisse. Iners stultus. Nullius c(onsili) s(um) subintellege: fretus. 609 / 3 Servon an servo. Futtili secreta non servanti. Futtile autem vas a fundendo dictum hoc quod continere non potest. Inde et homo futilis. Posthac i dehinc. Servon f(ortunas) m(eas) m(e) com(misisse) f(uttili) an me commisisse servo futili fortunas <meas> ii . Ita resolvitur, quia comisi me servo inutili. 611 / 5 Incolumem idest potero evadere, ut nunc non puniar, <et> i postea securus ero. Nunc in hac vice. Malum quod minatur Pamphilus. 612 / 6 Sed quid ego i secum. 613 / 7 Pollicitus scilicet ut ducam. Id facere a(udeam) ut 596 i scr. Enitere M. 599 i in margine NOT M. i.q. fortasse pistrinum. 601 i Preci] precibus Br. ii scr. qui in utrisque] M. iii scr. c· cum compendio M. iv scr. abigunt M. v fortasse glossa contra Simonem et Pamphilum, qui in utrisque †causis† me abigunt, idest repellunt; idest nihil valent preces meae restituenda est. 602 i Congeci M. i.q. Conieci. ii ut diceret se velle habere uxorem Schorsch. 603 i fierem M. i.q. fierent. 604 i Quisse M. i.q. Quissem. 606 i ordo. Scaena III,5 i Audiens a patre Schl. 607 i scr. Audiens] M. 609 i ordo. ii meas Schorsch. 611 i et Schorsch. 612 i signum interrogationis. 596 Enitere] elabora Don. 597 Potest nunc dum animus irritatus est] hoc est: de iniuriis animus provocatus est Eugr. 607 Ubi illic est scelus] accusatio Don. 609 Futili] ... a vase quod futile dicitur Don. Futtiles] dicuntur qui silere tacenda nequeunt, sed ea effundunt; sic et vasa futilia a fundendo vocata Fest. p. 79,7f. Non futtilis auctor] ... nam futtile vas quoddam est lato ore ... inde et homo, commissa non retinens, futtilis dicitur Serv. Aen. 11,339. cf. Aug. serm. 378. 611 Posthac incolumem sat scio fore me] ... si illud periculum potuerimus evadere Don. <?page no="102"?> 94 denegem ducere, quod promisi. Audeam pro ‘audebo’. 614 / 8 Id ago i hoc meditor, scilicet quod faciam de me. Nec quidem scilicet faciam, scio. Me ii idest de me. 615 / 9 Dicam scilicet Pam<philo> i . Dicam a(liquid) ut disturbem nuptias. {Ut huic m(alo) a(liquam) pro(ducam) m(oram)} <Me inventurum> ii idest in te, Pamphili iii . 616 / 10 Visu i sum secum; ó Pamphile. Ohedum b(one) v(ir) q(uid) a(is) adhuc ironice. Viden ii an vides. Ohe vocantis interiectio. 617 / 11 Expediam liberabo te. Expedies denegando. Certe Pamphile i te liberabo. 618 / 12 Nempe deridendo. Ut modo scilicet expedis et liberabis. Melius i scilicet quam tu ipse. Spero scilicet liberare te. Hó ii ridentis. Ut credam scilicet ideo hoc dicis. 619 / 13 Tu scilicet quod. Rem i(mpeditam) et per(ditam) r(estituas) pro ‘restitues’. Ordo est i : Ideo hoc dicis quod tu restitues rem impeditam et perditam, ut credam tibi, ó furcifer, idest quia promittis calliditate tua disturbare nuptias et restituere rem perditam et impeditam, quia fecisti mihi, furcifer, promittere me velle ducere uxorem Philumelam, <et> iii 87v ut ego tibi credam secreta mea; et nunc me rursus deludes. Furcifer autem est furcarum patibulo dignus vel furcam penarum ferens. Quo ut. Fretus siem idest confisus sim; ideo talia loqueris. 620 / 14 Ex tranquilli· m i ex tranquillitate, ubi eram positus. 621 / 15 An non dixi h(oc) f(uturum) esse scilicet si patri dicerem <me> i velle, statim mihi dandam illam. Meritus scilicet es, <idest> ii pati pro hoc. Crucem scilicet meritus sum. 622 / 16 Sine p(aululum) scilicet antequam in crucem suspendar. Ad me scilicet ut; {Me} i ad meam astutiam. Dispiciam diligenter inspiciam aliquod consilium, quo liberabo te. 623 / 17 Ut sicut. Scaena IV,1 CARINUS ADULESCENS, DAVUS SERVUS Isti Carino renuntiavit Birria, eius servus, quod Pamphilus acciperet Philumelam, quam promiserat se non ducturum. Vadens autem ipse Carinus ad Pamphilum loquebatur hoc secum in itinere. Hic Carinus audiens Pamphilum sibi mentitum de uxore aiebat: „hoccine est i ”. 626 / 2 Vecordia i duritia. Vecors dicitur non bene cordatus. Nam ‘ve’ pro ‘non’ ponitur. Innata ingenita; insita. Cuiquam scilicet homini. Ut siet ut sit. 627 / 3 Ut mal(is) g(audeat) i scilicet alterius. Incommod(is) infelicitatibus. 628 / 4 Comparet mercetur. Quasi i diceret: numquid est hoc credibile ut letetur quis in sua felicitate ex infelicitate alterius. Commoda felicitatem. Ah dolentis. 629 / 5 Verum scilicet quod dixi. Id est tale est. Genus h(ominum) p(essimum) qui sua commoda alterius commodis 614 i ordo. ii scr. me M. 615 i Pamphilo Schorsch. ii Me inventurum Schorsch. iii pamphili M. i.q. pamphile. 616 i Visu M. i.q. Visus. ii ordo. 617 i scr. certe pamphile M. 618 i scr. melius M. ii Hó scr. nullus codex Umpf. 619 i scr. ORDO EST M. ii et Schorsch. 620 i scr. Ex Tranquilli· m] M. i.q. tranquilissima male interpretatus. 621 i me Schorsch. ii idest Schorsch. 622 i {Me} Schorsch. Scaena IV,1 i signum interrogationis. 626 i scr. vecordia M. 627 i videlicet gaudeat legit M, quia et 628 Comparet. 628 i quia si M. quasi Schl. 618 Oh tibi ego c(redam)] furciferi dicebantur, qui ... cogebantur ... furcam in collo ferre Don. Furcifer] ... dicitur, quod ... furcam ex materia qualibet factam ligatam collo sustinent Eugr. Furcifer dicebatur olim, qui ... cogebatur ... furcam circa viam ferre Isid. orig. 10,108. 626 Vecors, mali cordis et malae conscientiae Isid. orig. 10,279. <?page no="103"?> 95 comparat. 630 / 6 Denegando mentiendo. Quis pudor quae verecundia. Paululum modice. Adest scilicet nullus. 631 / 7 Ubi tempus est pro(missa) i(am) <perfici> scilicet homo illud quod promisit debet perfici. Illuc tendit ista sententia, qu<i>a i Pamphilus debuerat verecundari, quando promiserat Charino Philumenam non ducere. 632 / 8 Tum coacti scilicet ipsi qui promiserant. Necessario in necessitate. Aperiunt idest manifestant suam impossibilitatem. 633 / 9 Tamen aliter timent i ; scilicet eos quibus mentiti sunt. Res scilicet quam non possunt perficere, quam promiserunt. Premit cogit. Denegare scilicet quod polliciti sunt. 634 / 10 Ibi tum in denegando et comprehensione, quia noluerunt facere quae promiserunt. Eorum qui promittunt. Impudentissima o(ratio) est inverecundissima locutio. 635 / 11 Quis tu es ut dem tibi quod promisi. Verba <sunt> i illorum ii qui promiserant. Quis mihi es qualiter propinquus mihi es{t} iii . Meam t(ibi) scilicet sponsam aut rem dabo. 636 / 12 Proxumus sum ac per hoc melius mihi volo quam tibi. 637 / 13 Ubi fides subintellege: illorum qui promiserunt. Si roges idest interroges. Nihil pudet idest nihil verecundantur. Hic idest in promissione. 638 / 14 Opus est scilicet verecundari. Non reverentur idest non verecundantur. Illic ubi scilicet antequam promittant. Opus non est scilicet verecundari. Ibi v(erentur) idest verecundantur non promittere. Et est sensus: „hic” i idest post promissionem mentitam, ubi opus est verecundari. „non verentur” ii idest non verecundantur, si fide falsa redargueris illos; „illic” iii idest antequam aliquid promittant. „Ubi nihil opus est” iv verecundari, quoniam excusationem poterant dare; „ibi verentur” v idest ibi verecundantur non promittere. 639 / 15 Ad eum idest Pamphilum. Cum eo idest hab eo. Iniuriam idest iniustitiam quam mihi mentitus est. Expostulem idest expetam. 640 / 16 Ingeram i scilicet illi. Mala multa scilicet meis conviciis. Atque aliquis deest ‘si’. Dicat scilicet mihi; pro ‘dixerit’. Promoveris idest proficies, si increpaveris eum, scilicet quia non sinet te illam ducere neque poteris eum ledere in aliquo. 641 / 17 Inultum i scilicet et nihil profecero. Fuero pro ‘ero’; scilicet meis conviciis. Animo scilicet in. Gessero pro ‘gesseram’; idest vicem ei reddam saltem in animo, quia molestus illi ero. 642 / 18 Charine videns Pamphilus Cha<rinum> i egredientem inquit: „ó Cha<rine”> ii . Inprudens incautus. Nisi quid si aliquid. Dii r(espiciunt) scilicet super me et te. Perdidi me perdidi, quia mutabo apud Glicerium accipiens Philumelam vi patris, vel quia tibi mentitus sum non ducere me tuam amatam, te iii quia amorem perfruitus sum. 643 / 19 Inprudens scilicet eras. Tandem i(nventa) est c(ausa) scilicet ut illam accipies. Solvisti f(idem) idest dissolvisti fidem, quam habebam. 644 / 20 Quid t(andem) scilicet habes amplius dicere. Postulas idest requiris. 645 / 21 Quid istuc est i scilicet quod dicis. Amare d(ixi) scilicet Philumelam. 88r Complacita est t(ibi) ii scilicet quae antea odio habebatur. 646 / 22 {Qui scilicet in amorem illius} 631 i quia Schl. 633 i aliter timent add. M 2 . 635 i sunt Schorsch. ii scr. verba illorum] M. iii es Schorsch. 638 i scr. hic M. ii scr. non verentur M. iii scr. illic M. iv scr. ubi nihil opus est M. v scr. ibi verentur M. 640 i scr. ingeram M. 641 i Inultum M. i.q. Multum. 642 i Charinum Schorsch. ii Charine Schorsch. iii scr. Te M. 645 i scr. Quid istuc est M. ii scr. Complacita est t(ibi) M. 641 Molestus certe ei fuero] meis conviciis Eugr & <?page no="104"?> 96 Spectavi idest probavi; inieci amorem. 647 / 23 Falsus es quia non iniecisti animum meum in amorem illius ex animo tuo. Solidum idest integrum. Visum est g(audium) subintellege: quod Philumelam duces. 648 / 24 Lectasses i idest oblectasses tuis verbis vel deciperes. Falsa spe idest fiducia. Produceres scilicet me in amorem illius. 649 / 25 Habeas scilicet illam. Habeam i interrogando. 650 / 26 Quantasque scilicet nescis. Confecit idest coadunavit. Sollicitudines i idest curas. 651 / 27 Carnifex idest Davus. Mirum est scilicet Davum esse fallacem. Exemplum scilicet falsitatis, qui dominus eius es et mentiris fidem apud me. 652 / 28 Dicas pro ‘diceres’. Cognoris pro ‘cognovisses’. Vel me idest vel meam fidem. Vel amorem m(eum) i scilicet quem habeo apud te vel apud Philumenam. 653 / 29 Scio scilicet tuum amorem, quem habes apud me et apud Philumelam. Is scilicet pater. Propterea scilicet quia altercasti cum eo; et ironice hoc dixit. 654 / 30 Succenset idest iratus est. Nec te scilicet et ideo iratus est, quia. Illam scilicet Philumelam. Ut duceres quasi diceret: non est iratus, sed tu sponte dixisti eam te velle ducere. 655 / 31 Quo minus i idest quanto minus. Scis pro ‘scias’. Erumnas m(eas) scilicet ego tibi dicam. 658 / 34 Coactus idest constrictus. Tua voluntate es idest quia tu voluisti hoc, ut duceres Philumenam. Mane idest expecta. 659 / 35 Nondum scis scilicet hoc quod tibi dico. Illam scilicet Philumenam. 660 / 36 Cur me enicas idest iacularis et interficis tuis verbis. Hoc audi scilicet quod tibi dico. Numquam d(estitit) idest non cessavit Davus. 661 / 37 Instare idest imminere mihi. Esse ducturum subintellege: illam. 662 / 38 Orare scilicet ut mihi illam daret. Adeo idest in tantum. Perpulit idest compulit. i 663 / 39 Istuc scilicet fecit. Interturbat idest in partes turbat me et patrem. Quam ob rem scilicet facit <hoc> ii . 664 / 40 Qui scilicet ideo. Auscultaverim scilicet ut dicerem me eam velle ducere. 665 / 41 Factum hoc est scilicet a te. Dave i convertit ii se ad Davum; et scilicet ó. Factum scilicet est a me. Scelus exclamatio. 666 / 42 Factis idest propter tua facta. Excitium i idest mortem. Duint pro ‘dent’. 667 / 43 Eho vocantis. Hunc scilicet Pamphilum. Coniectum pro ‘inicere et impellere’. 668 / 44 Inimici scilicet eius. Hoc consilium d(arent) scilicet quod tu, Dave, dedisti ut diceret se velle accipere eam. 669 / 45 Deceptus sum quia suasi, ut hoc diceret patri. At non defetigatus idest delassatus, quia habeo inventum aliud consilium. 670 / 46 Non successit idest non prospere evenit. Successit idest postquam non prospere primum accessit consilium, adgrediemur aliud prosperius. 671 / 47 Nisi id putaveris i quod non propter inimicum prosperius possit evenire. Alia via ii idest ratione; hoc consilio. Primo idest primitus. Processit parum idest minus prospere evenit quam speravimus. 672 / 48 Converti m(alum) scilicet de nuptiis. 673 / 49 Immo e(tiam) irascendo. Si advigilaveris idest si ita callide egeris ut nosti. 674 / 50 Ex unis scilicet nuptiis. 648 i Lectasses M. i.q. Lactasses. 649 i signum interrogationis. 650 i scr. sollicitudines M. 652 i scr. vel amorem m(eum) M. 655 i tu om. nullus codex Umpf. 663 i in margine NOT M. i.q. fortasse interturbare. ii hoc Schorsch. 665 i scr. dave M. ii scr. Convertit M. 666 i Excitium M. i.q. Exitium. 671 i scr. nisi id putaveris M. lectio putaveris deest in Umpf. ii ordo. 647 Hoc solidum visum] „solidum” plenum, idoneum, integrum Don. 648 Nisi me lactasses] poduxisses, oblectasses ... Don. Lactasses] autem dictum est decepisses Eugr & <?page no="105"?> 97 676 / 52 Conari scilicet laborare. 677 / 53 Capitis scilicet {et} i mei. Adire p(ericulum) idest in tantum debeo laborare pro te, ut, si opus fuerit, subeam pro te capitalem sententiam, ut te liberare possim. Dum idest ut. 678 / 54 Tuum est idest tua potestas. Preter spem scilicet meam; idest in praemeditate; praeter i quod crediderim. Ignoscere idest dimittere culpam. 679 / 55 Parum s(uccedit) idest minus prospere evenit. Ago idest operor. Aut i facio scilicet ut aliquid prospere eveniat. Sedulo idest studiose. 680 / 56 Tute idest tu ipse. Aliud scilicet consilium. Me missum idest dimissum; idest me missum fac et emite foras ex illa ratione. 681 / 57 Cupio scilicet ut facias sedulo. Restitue scilicet mihi. In quem me scilicet dum dixisti me {e}velle i eam ducere. Accepisti locum scilicet libertatis; ut nemo ii <me> iii compellat Philumelam ducere. 682 / 58 Iam hoc opus est scilicet ut restituas mihi illam libertatem. Concrepuit idest personuit. A Glicerio idest a domo Glicerii. 683 / 59 Nihil ad te scilicet pertinet. Quero scilicet quid sit. Nuncine demum idest numquid iterum curas inde. At iam hoc tibi inventum quod vult Glicerium; ut tu investiges, cur crepuerunt fores. Dabo idest renuntiabo; dicam. Scaena IV,2 MISIS ANCILLA, PAMPHILUS ADULESCENS, CHARINUS ADULESCENS, DAVUS SERVUS Egrediens Misis a Glicerio missa dicebat: „iam ubi ubi erit”. {Iam ubi ubi erit} i Glicerium post partum 88v audiens quod Pamphilus ii praeparabat nuptias tristis misit Misidem <ad Pamphilum> iii , ut disceret ab eo, quid vellet ex amore Glicerii vel ex nuptiis. 684 / 1 Inventum pro ‘invenire’. Mecum scilicet curabo. Adductum pro ‘adducere’. 685 / 2 Tuum Pamphilum scilicet amicum. Anime mi pro ‘anima mea’; „anime mi” comicum nomen est indeclinabile blandientis sermonis. Macerare idest dolore et pro angustia cruentare. 686 / 3 Misis affectuose. Videns Pamphilus eam exeuntem a domo Glicerii et audiens eam ita loquentem aiebat: „Misis”. 687 / 4 Orare scilicet te. Iussit scilicet me. Era idest domina mea. 688 / 5 Videre te scilicet se. Ait scilicet illa. Vah dolendo. Perii quia illa misera hoc scit de nuptiis. Integrassit i idest augmentatur; accressit ii . 689 / 6 Siccine vertens se Pamphilus ad Davum dixit ei: „siccine” pro ‘sic ne’; scilicet contigit vel oportuit. Opera tua idest tuo studio, ó Dave. Miseros me et Glicerium. 690 / 7 Accersor idest evocor a Glicerio. Apparari scilicet a patre. 691 / 8 Quibus scilicet nuptiis. Quam f(acile) idest multum. Quiesci scilicet ab aliquo. Quiesset idest quievisset; et non tibi istud daret consilium. 692 / 9 Age irascendo. Hic Pamphilus. <Insanit> i {Sua sponte} scilicet contra me. Instiga scilicet illum, ó Carine, ut plus insaniat. 693 / 10 Ea res est scilicet quam dicis, ó 677 i{et} Deufert. 678 i propter M. praeter Br. 679 i Aut M. i.q. At. 681 i velle Br. ii ne me M. nemo Br. iii me Br. Scaena IV,2 i {Iam ubi ubi erit} Schorsch. ii pamphilo M. Pamphilus Schorsch. iii ad Pamphilum Schl. 688 i Integrassit M. i.q. Integrascit. ii accressit M. i.q. accrescit. 689 i Sollicitarier] scilicet contigit Br. 692 i Insanit] contra te Br. 693 i Proptereaque] propter nuptias, quas [quae Br.] sensit apparari [Glycerium Br.] Br. Schl. 682 Concrepuit] idest sonuit Eugr & 685 Anime mi] comicum nomen blandientis est Eugr & <?page no="106"?> 98 Pamphile. <Proptereaque> i idest propter nuptias, quas facis modo, evocat te. Misera scilicet Glicerium. Misis affectuose. 694 / 11 Per omnis d(eos) i scilicet dico illam me <non> ii deserturum; „omnis” accusativus casus est. Adiuro vacat ‘ad’. Eam scilicet Glicerium. 695 / 12 Non scilicet dicam illam me deserturum. Capiudos i futuros. 696 / 13 Expetivi idest volui habere. Contigit scilicet ut haberem. Conveniunt m(ores) idest mei et illius. Valeant per contrarium, idest pereant. 697 / 14 Inter nos idest inter me et illam. Discidium idest separationem. Adimet pro ‘ademerit’. 698 / 15 Resipisco nam audiens Carinus quod Pamphilus nullatenus ducere<t> i Philumelam et antea exanimatus erat, dicebat iam: „resipisco”, idest animum meum recipio vel sufficit mihi quod audio. Verum atque idest quam. Hoc responsum est quam meum iuramentum. 699 / 16 Per me stetisse idest factum esse meo ingenio. i 700 / 17 Quominus idest ut non. Volo ut ignoret pater quod ego disturbem. Si id non poterit scilicet esse, ut pater meus non sciat quod hae nuptiae sint dissipate per me. 701 / 18 In proclive idest in manifesto. Proclivis dicitur causa, quae diu celata ad ultimum manifestatur. Quod est scilicet futurum. Per me stetisse idest factum esse, ut non fierent nuptiae. Credat idest sciat pater. 702 / 19 Quis videor idest qualis; si hoc fecero; scilicet patri esse; irascendo. Miser scilicet tu. Aeque idest equaliter. Atque idest quam. Fortis scilicet es in consilio; yronice i . 703 / 20 Conere pro ‘coneris’. Hoc ego scilicet quod cogito. Effectu i idest perfectum. 704 / 21 Iam hoc ó(pus) est scilicet consilium; ut ad perfectum ducas. Quin idest imo. Habeo scilicet conceptum. Huic idest Pamphilo. Tibi habeo scilicet dicere meum consilium. Ne erres scilicet in ducendo Philumelam. 705 / 22 Sat habeo scilicet in hoc. Quid facies scilicet ó Dave. Cedo idest dic. Ut satis scilicet ne. Vereor idest timeo. 706 / 23 Ad agendum scilicet quod volo. Nec i vacuum licitum. Ad narrandum credas quia nunc non licet, ut tibi narrem mea consilia. 707 / 24 Proinde quia non est mihi vacuum narrare. Amolimini idest recedite. 708 / 25 Hanc scilicet Glicerium. Visam idest videbo. Quid tu ó Charine; scilicet facies. Quo hinc idest ab hoc loco. Vis dicam scilicet tibi. Etiam scilicet volo. 709 / 26 Narrationis idest operationis meae. Quid me scilicet de. 710 / 27 Dieculam a(ddo) idest parvam diem et spatium, ut provideas tibi Philumelam. 711 / 28 Huic idest Pamphilo. Promoveo i idest protraho. Dave affectuose. At tamen scilicet si aliquid potueris {et} ii laborare. 712 / 29 Ducam scilicet illam. Ridiculum idest res digna risu. Face pro ‘fac’. Siquid poteris ut mihi renunties, 694 i ordo per omnis deos deest in Umpf. ii non Schorsch. 695 i Capiudos M. i.q. Capiundos. 698 i duceret Schl. 700 i in margine NOT M. i.q. fortasse proclivis. 702 i scr. YRONICE M. 703 i Effectu M. i.q. Effectum. 706 i Nec M. i.q. Ne. 711 i rasura inter pro et moveo. ii {et} Schorsch. 696 Valeant] ... et non dixit quod intenderat ‘pereant’ Don. „valeant” ... idest pereant Eugr & 699 Per me stetisse] hoc est: per me factum esse, ne fierent nuptiae Don. Si poterit fieri ut ne pater per me stetisse credat quo minus hae fierent nuptiae volo sed si id non poterit id faciam in proclive quod est stetisse per me ut credat] ... „per me stetisse ut credat”, hoc est per me contigisse et factum esse Eugr. 705 Ut satis sit] „ut” pro ne non Don. Dies hic mihi ut satis sit vereor ad agendum] „ut” tali verbo iunctum pro ‘ne’ accipiturn ... „vereor” autem est ‘timeo’ Eugr & 707 Proinde hinc vos amolimini] ... amoliri qui vix recedit Don. Amolimini] hinc discedite Eugr. 710 Quod iam tibi dieculam addo] „diecula” mora est et quasi dies parva Don. <?page no="107"?> 99 quid habeas factum. 713 / 30 Quid veniam i idest ut quid eam. Nihil h(abeo) scilicet ad te. Siquid scilicet apud te possum. Age ii quod precor. Veniam idest ibo. Siquid scilicet renuntiare poteris. 714 / 31 {Domi ero} <Tu Misis> i hic manifestat Davus <se> ii isse cum Pamphilo ad Glicerium. Operire idest expecta. 715 / 32 Matura idest accelera. Scaena IV,3 MISIS ANCILLA, DAVUS SERVUS Dum Misis staret foris et Davus introisset domum, dicebat Misis secum, an habet proprium, idest perpetuum, quicquam i homo 89r servando fidem inviolabilem. 716 / 1 Nihilne secum loquitur. Proprium idest perpetuum; ut illud: „propriamque dicabo” [Verg. Aen. 1,73]. {Nihilne secum loquitur} i Cuiquam scilicet credam esse. Vestram fidem scilicet interpello. 717 / 2 Ere idest domine. Putabam hunc Pamphilum scilicet antequam audirem quod nuptias faceret. 718 / 3 Amicum scilicet putabam esse. In quovis idest in quolibet. 719 / 4 Ex eo idest propter Pamphilum. Misera scilicet domina mea. 720 / 5 Facile hic idest in dolore. Quam illic idest in illius amicitia. 721 / 6 Exit scilicet a domo Glicerii. Mi homo idest ó Dave. Davus exiens a domo Glicerii ducebat puerum in brachio et interrogabat eum Misis dicens: „mi homo, obsecro, quid est i istud ii ” iii . 723 / 8 Ad hanc rem scilicet quam ego praeparo, ut disturbentur nuptiae. Exprompta idest bene praeparata; manifesta. 724 / 9 Incepturus idest acturus es. Accipe hunc i scilicet puerum. Ocius idest velocius. 725 / 10 Appone scilicet illum. 726 / 11 Humine i numquid humo apponam ii . <Ex ara> {Sume} iii ex altari. Verbenas - 727 / 12 Substerne scilicet puerum. Tute tu ipse. 728 / 13 Erum dominum meum. 729 / 14 Liquido sincere. Possis i scilicet iurare. 730 / 15 Nova idest ironice. Incessit scilicet nunc i non vis peierare, qui{s} ii , si peierares ante<a> iii , {et} iv non curabas. Cedo dic, qui<d> v sibi velit istud. 731 / 16 Porro ex toto. 732 / 17 Pro Iuppiter exclamando. Videns Davus venire Chremetem, dum ista loquebatur, timens<que> i , ne possit peragere quod volebat, dixit: „pro <Iuppiter> ii ”. Sponsae Philumelae. Pater Chremes. 733 / 18 Repudio idest reicio. Consilium de infantulo. Intenderam quia non habeo oportunum tempus ad peragendum. 735 / 20 Ut tu scilicet vide, ut 713 i scr. quid veniam M. ii scr. age M. 714 i Tu Mysis] hic manifestat se Davus isse cum Pamphilo ad Glycerium Schl. ii se Davus Schl. Scaena IV,3 i quisquam M. quicquam Schl. 716 i {Nihilne secum loquitur} Schorsch. 721 i ordo obsecro, quid est deest in Umpf. ii lectio istud deest in Umpf. iii signum interrogationis. 724 i ordo accipe hunc deest in Umpf. 726 i signum interrogationis. ii signum interrogationis. iii Ex ara] altare Br. 729 i Possis M. lectio possis deest in Umpf. 730 i dum M. nunc Schorsch. ii qui Br. Schl. iii antea Br. Schl. iv et deest in Br. Schl. v quid Br. 732 i timensque Schl. ii pro Iuppiter Schl. 716 Nihilne esse proprium cuiquam] ... ergo „proprium” perpetuum Don. Nihilne esse cuiquam proprium] perpetuum et fixum, ut Vergilius Eugr. 719 Verum ex eo] idest Pamphilo Don. 720 Facile hic plus mali est] in dolore ... Don. Facile hic plus mali est] „plus mali” in dolore ... Don. Quam illic boni] idest in amico Don. 726 Ex ara s(ume) v(erbenas)] verbenae sunt omnes herbae frondesque festae ad aras coronandas Don. 732 Pro Iuppiter] ... idest exclamatio ad deum Eugr & <?page no="108"?> 100 tu. Subservias scilicet respondendo convenienter; meo loco respondeas. 736 / 21 Orationi idest locutioni Chremetis vel meae; idest ut ita respondeas, quomodo ego facerem. Utcumque idest ubicumque. 738 / 23 Mea opera idest meo studio. Vobis tibi et Pamphilo. Plus vide i scilicet intellegis; aut si tu hoc interrogas quod ego possim adimplere meo studio. 739 / 24 Manebo expect<ab>o i . Nequid i idest aliquod. Commodum idest utilitatem. Scaena IV,4 CHREMES SENES i , MISIS ANCILLA, DAVUS SERVUS <Dum ipse <Chremes> ii in itinere loquitur secum, vidit iacentem ante hostium Simonis <puerum> iii >. 740 / 1 Revertor {ecce eccum} i scilicet ad Simonem. 741 / 2 scilicet gnate. Accersi pro ‘accersiri’, idest vocari sponsum. Quid hoc scilicet est quod video ante hostium. {dum ipse in itinere loquitur secum vidit iacentem ante hostium simonis} 742 / 3 Puer ercle est scilicet quod video ante hostium. Tune i idest numquid. Apposuisti scilicet ante hostium. Hunc scilicet puerum. Ubi illic est scilicet Davus. 743 / 4 Non mihi <respondes> i scilicet ad hoc quod tibi dico. Nusquam est idest non video illum; de Davo loquitur. Misere mihi hoc secum. 744 / 5 Homo idest Davus; scilicet solam. Dii vostram fidem scilicet interpello; secum haec loquitur. 745 / 6 Turbae idest turbationis. Apud forum scilicet hoc dicam Cremeti et stantibus cum eo simulans me aliunde venire. 747 / 8 Tu ó Dave. Solam scilicet reliquisti. 748 / 9 Eho Misis dissimulate hoc dixit. 749 / 10 Satin s(anus) e(s) an satis es in sensu pristino. Rogites idest interrogas. Quem ego i r· g· ii fingebat se non videre Chremetem. 750 / 11 Neminem alium scilicet nisi te. Unde sit scilicet iste puer. 751 / 12 Dictura es scilicet mihi. Concede idest transi. 752 / 13 Deliras idest insanis. Delirare est proprie a recto sensu recedere. Non tu i pro ‘nonne’. Verbum si mihi scilicet dixeris, percutiam te; et est eclipsis ii . 753 / 14 Faxis facies. Cave idest vide facias. 754 / 15 Male dicis male loqueris. Unde est scilicet puer. Clare aperte. A nobis idest tu scis, unde; idest a domina mea. 755 / 16 Mirum vero quasi non est mirum. Inpudenter inverecunde. 756 / 17 Ab Andria est secum; scilicet i ancilla Glicerii {est} ii ) Haec Misis. 757 / 18 Adeon idest in tantum. Videmur scilicet Simo et nos servi eius. Idonei parati; scilicet ad inludendum. 758 / 19 Sic inludatis scilicet tu Misis et domina i tua. Veni i(n) t(empore) secum; scilicet ego. In tempore {in} ii oportune, ut audirem eius et istorum fallaciam. 759 / 20 Propera ó Misis. Adeo valde. Ab ianua nostra. 738 i vide M. i.q. vides. 739 i exspectabo Br. ii Nequid M. i.q. Nequod. Scaena IV,4 i SENES M. i.q. SENEX. ii Chremes Schorsch. iii puerum Schl. 740 i {ecce eccum} Schorsch. 742 i signum interrogationis. tune scr. nullus codex Umpf. 743 i Non mihi respondes] ad hoc quod interrogo te Br. 749 i igitur om. nullus codex Umpf. ii scr. r· g· M. i.q. rogem male interpretatus. 752 i tu scr. nullus codex Umpf. ii eclipsis M. i.q. ellipsis. 756 i c M. scilicet Deufert. ii Glycerii ancilla Br. 758 i na add. M 2 . ii {in} Deufert. 738 Aut tu plus vides] si sapis, intellegis Don. 742 Ubi illic est] Davum quaerit Don. 751 Concede ad dexteram] idest transi Eugr & 752 delirare est de recto decedere Non. p. 26,32. 753 Unum praeter quam quod te rogo faxis cave] ... „cave” autem pro ‘vide ne’ Eugr & 758 Veni in tempore] „in tempore” opportune Don. <?page no="109"?> 101 760 / 21 Mane expecta; cum silentio dixit hoc, ne Chremes audiret. Quoquam idest in aliquam partem. Excessis l(oco) idest vide excedas. 761 / 22 Ita scilicet qui. Territes i tuis locutionibus et calliditatibus. 762 / 23 Tibi d(ico) e(go) a(nnon) numquid; scilicet ut tollas puerum. Etiam rogas scilicet quid velim. 763 / 24 Cedo idest dic. i 89v Cuium pro ‘cuius’. 764 / 25 Mitte promitte. 765 / 26 Vestri scilicet domini est. 766 / 27 An non est scilicet ita ut dico. Recte secum loquitur. Has semper f(ugi) n(uptias) scilicet {licet} i ante<quam> ii hoc nescirem pro certo. 767 / 28 Animadvertendum i animadversio est punitio; „animadvertendum” istud facinus quod audio, ut Pamphilo ii hic puer sit; „animadvertendum” idest puniendum, quod ista et domina sua perpetrant. 768 / 29 Quemne e(go) scilicet numqui<d> i hic puer est ille. Afferri v(esperi) volebat fingere puerum delatum esse ad supponendum. 769 / 30 Audacem perfidum, qui talia loquitur. 769/ 770 Cantharus i suffarcinatam honeratam de puero ad supponendum. 770 / 31 Habeo refero. 771 / 32 Quod aliter cum. Aliquot scilicet mulieres. scilicet Q R i illam ii peperisse iii . 772 / 33 Illa Misis. Illum S T Q2 R i . Hoc scilicet de puero. Incipit scilicet dicere quod sit Pamphili ii . 773 / 34 Edes scilicet nostras. 773/ 774 Chremes si p(ositum) p(uerum) a(nte) e(des) v(iderit) s(uam) g(natam) n(on) d(abit 4 Q R i ; cum silentio hoc dixit, atque ut Chremes audiret. 774 / 35 Non dabit scilicet Pamphilo i . Tanto Hercle d(abit) m(agis) cogitans suppositum <illum puerum> ii ; quanto magis ante ianuam eum viderit iacere. 775 / 36 Non Ercle f(aciet) idest non dabit; secum loquitur. Nunc adeo ut tu convertit se ad Misidem. 776 / 37 Toll(is) idest tulleris. Hunc scilicet puer<um> i . 778 / 39 Fallacia de puero, quia filius Pamphili est; aliud manifestat mendacium quia civis Attica est. 779 / 40 Abtrudit i idest expellit et manifestat. 780 / 41 Civem Atticam consuetudo erat Atheniensium, ut, si quis virginem violaret, illam coactus duceret. Hanc scilicet Glicerium. Coactus scilicet Pamphilus. 781 / 42 Eam uxorem scilicet Glicerium. Civis scilicet Attica. Est scilicet domina mea. 782 / 43 Iocularium in malum quasi i diceret: vix fuit, ut non inciderem insciens in magnum malum, ut hoc facerem, unde homines iocarentur, videlicet si filiam meam darem adultero. Insciens idest imprudens. Pene <incidi> idest prope incidi, scilicet dum filiam meam tali homini coniungere volui. 783 / 44 Quis hic loquitur hactenus quamvis invicem se audirent Chremes 761 i Territes M. i.q. Territas. 763 i in ima fronte paginae scr. p i M. 766 i {licet} Schorsch. ii antequam Schorsch. 767 i in lemmate et glossa huius versus scr. anim· advertendum et anim· adversio M. ii pamphilus M. Pamphilo Schorsch. 768 i numquid Schorsch. 769/ 770 i Cantharus M. i.q. Cantharam. 771 i dabunt Br. ii illum M. illam Br. iii perisse M 1 . peperisse corr. M 2 . 772 i Illum] Simonem Br. ii pamphilus M. Pamphili Schorsch. 773/ 774 i Chremes] solus et dissimulate loquitur, ita ut Chremes audiret Br. Schl. 774 i post Pamphilo lacuna iii litterarum. ii illum puerum Br. 776 i puerum Schorsch. 779 i lectio abtrudit deest in Umpf. 782 i scr. Quasi M. 783 i et M. tamen Br. Schl. 760 Excessis] pro excedas Don. 763 Cedo cuius p(uerum)] „cedo” idem significat, quod ‘dic’ et ‘da mihi’ Don. 771 Dis pol habeo gratiam cum in pariendo aliquot adfuerunt liberae] sic enim confirmatur partus, quod liberae praesentes sunt, quae possint dicere testimonium Eugr. 779 Fallacia alia aliam trudit] idest expellit Eugr. <?page no="110"?> 102 et Davus, tamen i ambo dissimulati sunt se audire et modo iam simul loqui incipiunt. 784 / 45 Nec dum i omnia scilicet audisti. 786 / 47 Scelera exclamatio. Hanc scilicet Misidem. In cruciatum idest in tormentum. Hinc abripi scilicet quae infantem huc detulit. 787 / 48 Ille scilicet Davus. Credas scilicet ó Misis. Ludere idest non credas, ut Davus ridiculose agat hoc; vel nec i credas, ut possis Davum, idest me, ludere. i 788 / 49 Me miseram dico; convertit se Misis ad Chremem et inquit: „nihil pol ii f(alsi) d(ixi)”, <scilicet de puero> iii . Mi senex Chremes; {de puero} „mi” vocativus, quia antiqui mius dicebant. 789 / 50 Attingas iocando voluit eam percutere. 790 / 51 Sceleste idest Dave. Glicerio scilicet dicam. Non omnia haec „si” et „non” duo negativa unum <faciunt> i affirmativum. 791 / 52 Inepta idest inscia. Quid sit idest ut quid. Actum scilicet a me. Qui s(ciam) idest quomodo. 792 / 53 Hic socer scilicet Chremes. Est scilicet Pamphili. Alio pacto <alia ratione> i . 793 / 54 (uae) v(olumus) idest Pamphilum amare{t} i Glicerium et puerum iam natum <esse> ii ex illa. Prediceres idest praedicere debueras quod facere volebas. 794 / 55 Paululum idest modicum. Interesse idest distare. Censes idest iudicas; speras. 795 / 56 Ut fert n(atura) f(acias) idest sicut subito cogitas impraemeditate. Facias scilicet si. An de industria idest praemeditatione. Scaena IV,5 CRITO SENEX, MISIS ANCILLA, DAVUS SERVUS Iste Crito mercator erat de Andro insula, unde Crisis cum Glicero venerat, et causa emptionis et venditionis per diversa ibat loca. Is audiens quod Crisis, propinqua eius, obiret de Andro insula venit, ubi illa erat, ut causa propinquitatis eius possideret bona. 796 / 1 Crisidem scilicet meam cognatam. 797 / 2 Inhonesti i idest per stuprum. Parare idest congregare. Hic idest Athenis. 798 / 3 In patria idest in Andro, unde erat. Honeste idest religiose. 799 / 4 Morte scilicet in. Lege pro ‘per legem’. Bona scilicet quae ipsa hic congregavit, quia <mihi> i propinqua fuit. 800 / 5 Sed quos dum hoc secum loquitur, vidit Misidem, ancillam Crisidis, quae cum ea venit de Andro, et Davum venientem de loco, ubi habuit puerum. Et contra venientem Misidem ait. Perconter idest interrogem. 802 / 7 Is est respondit ipsa sibi. 803 / 8 Itan Crisis scilicet ó Misis; inhoneste egit, ut dixi i . Nos miseras ii idest pedissequas eius. 804 / 9 90r Quid vos scilicet agitis. Quo pacto idest qua ratione. Hic scilicet vivitis. Recte scilicet vos agitis. Nosne i scilicet interrogas, quo pacto vivimus. 805 / 10 Ut quimus idest valemus facere. Ut volumus idest sicut. Volumus non licet 5 / scilicet quod ibi luxuriose bona perdidisset et cetera. „Ut quimus aiunt q(ando) 784 i lectio nec dum deest in Umpf. 787 i c add. M 2 . 788 i in margine NOT M. i.q. fortasse mius. ii scr. p M. iii scilicet de puero Schorsch. 790 i faciunt Schl. 792 i Alio pacto] alia ratione Br. et deest glossa. 793 i amare Schorsch. ii esse Schorsch. 797 i Inhonesti M. i.q. Inhoneste. 799 i mihi Br. 803 i signum interrogationis. ii ordo nos miseras deest in Umpf. 804 i signum interrogationis. 784 Nec tu omnia] ‘audisti’ subauditur Don. 789 Nihil pol falsi dici mi senex] ... voluit eam Davus percutere Eugr & 797 Quae sese inhoneste optavit parere hic divitias] „inhoneste optavit parere” idest congregare Eugr & <?page no="111"?> 103 u(t) v(olumus) n(on) l(icet)” ordo est. „Ut aiunt” homines; „ut quimus” nos viximus, quando non licebat vivere meretricaliter. Quasi diceret: nos viximus sicuti potuimus, sed multum voluimus vivere meretricaliter. 806 / 11 Quid Glicerium scilicet agit. 807 / 12 Utinam scilicet repperisset. Haud hauspicato idest inconsiderate; malo omine. 808 / 13 Si id scissem scilicet ut illa suos parentes non haberet repertos. Tetulissem idest detulissem. 809 / 14 Esse haec scilicet Glicerium. Soror scilicet Crisidis. 810 / 15 Quae illi vero i scilicet Crisidis. Possidet scilicet Glicerium. 811 / 16 Facile atque u(tile) „facile” quasi difficile; <„utile”> i quasi inutile. 812 / 17 Aliorum exempla c(ommonent) scilicet quia non debeo lites hic sequi dicendo Glicerium non esse sororem Crisidis, cum eius bona pro certo habeat. Simul a(rbitror) scilicet cum his dictis. 813 / 18 Eius scilicet Glicerii. 814 / 19 Grandiuscula idest adulta. Profecta est scilicet ab Andro. Illinc idest ex quadam parte; vel ex ea causa. Clamitent idest dicent i . i 815 / 20 Me sicofantam idest calumniatorem; me dicent esse morte dignum. Hereditatem <persequi> scilicet et dicent me; {Persequi} ii scilicet alterius. 816 / 21 Mendicum i scilicet vocabunt me. Despoliare non libet scilicet a bonis Crisidis. 817 / 22 Antiquum o(btines) scilicet morem; vel nomen; qualem te dicebant apud Andrum, talis es. 818 / 23 Duc me scilicet ó Misis. Ad eam scilicet Glicerium. Quando siquidem; vel quia. Ut videam scilicet eam. Maxime scilicet certe id faciam. 819 / 24 Sequor i scilicet ut audiam, quid loquantur. Hos idest Critonem et Misidem. Hoc videat scilicet ut. Senex scilicet Simo. Nolo me videat ii scilicet quousque <ne>sciam iii voluntatem eius. Scaena V,1 SIMO CHREMES SENEX DUO Chremes postquam hoc comperit de puero, qui natus erat Pamphilo, ivit ad Simonem dicens illi quod satis iam haberet suam amicitiam cognitam et in quod malum prope ceciderit de filia. 820 / 1 Spectata idest cognita. 821 / 2 Satis videlicet ut darem filiam meam filio tuo, qui alteram amat. Pericli idest magnum periculum. Adire propter tuam amicitiam. Face idest fac; idest noli rogare amplius filiam meam. 822 / 3 Studeo idest paro. Obsequi idest obedire. Illusi idest decepi. Filiae scilicet meae. 823 / 4 Immo idest certe. Nunc quam m(axime) idest multum. Abs te pro ‘a te’. 824 / 5 Initum idest promissum et inchoatum. Comprobes idest affirmes; consolides. 825 / 6 Vide scilicet quasi videre potes. Pre studio scilicet tuo. Efficies idest optinere possis. 826 / 7 Modum idest mensuram. Benignitatis idest amicitiae nostrae. Quid me scilicet dignum. 827 / 8 Si cogites scilicet quod dignum est. Remittas idest dimittas, scilicet precor. Honerare idest replere. Iniuriis scilicet tuis; idest de tua 810 i illi vero M. i.q. illius fuere. 811 i Utile] quasi inutile Br. 814 i dicent M. i.q. dicant. 815 i in margine NOT M. i.q. fortasse sicofanta. ii {Persequi} Schorsch. 816 i scr. mendicum M. 819 i lectio sequor deest in Umpf. ii ordo nolo me videat deest in Umpf. iii nesciam Schorsch. 807 Haud auspicato huc me attuli] ... neque bono omine Eugr. 811 Facile atque utile] idest difficile et inutile Bemb. Quam id mihi sit facile a(tque) u(tile)] idest difficile et inutile Don. 817 Optime hospes p(ol) C(rito) a(ntiquum) o(btines) ... idest ‘morem et ingenium’ Don. Per pol Crito antiquum obtines] ... antiquorum mores Eugr. scilicet morem Eugr & <?page no="112"?> 104 voluntate nefaria, quia iniustam rem petis et ideo non recta petis. 828 / 9 Quibus scilicet {de} i iniuriis. Perpulisti idest compulisti. 829 / 10 In alio occupato idest in meretricio. Abhorrenti idest declinanti; fugienti. Ab re uxoria qui respuit uxorem. 830 / 11 Filiam ut d(arem) vacat „ut”. In seditionem idest <in> i discordiam. Incertas n(uptias) nam superius dictum est, qualiter Simo deprecatus est Chremetem, ut redderet ipsi filium suum dando filiam suam. Et ad hoc ipse respondit. 831 / 12 Eius scilicet filiae meae. Labore scilicet de. Atque eius d(olore) scilicet et perpulisti me. Ut medicarer scilicet ne perditus esset; medicor tibi facit, et mederer te. 832 / 13 Inpetrasti i scilicet a me. Incepi scilicet nuptias. Dum res te ii aliter recte. R· es· t· iii quam voluimus audire. Feras idest sustineas rem pro tempore. 833 / 14 Illam scilicet Glicerium, quam amat. Hinc idest ex Athenis. Natus idest ex illa. Nos m(issos) f(ace) idest meas i et meos dimissos ex hac ratione fac; idest noli nos inplicare {in} ii tali modo. Missos idest dimissos. 834 / 15 Illis scilicet rebus quas audisti. 835 / 16 Quibus scilicet rebus. Utile est scilicet ut non credas. Illum esse scilicet et credas. Quam idest multum. Deterrimum idest fallacem; inutilem, <scilicet> i Critonem, qui mentitur illam esse civem. 836 / 17 Gratia idest propter gratiam. 90v Ficta scilicet quod illa civis sit; „ficta” idest composita. Incepta ó(mnia) videlicet ne filiam tuam ducat, sed illam quam vitiavit. 837 / 18 Ubi idest postquam. Quam ob rem idest propter quam rem. Haec faciunt ut vitent nuptias et licite cum meretrice agant. Erit idest fuerit. Adempta seclusa. His idest ab his. 838 / 19 Cum Davo egomet v(idi) scilicet dicentem eam civem esse Atticam. Iurgantem ancillam Misidem, quae dicebat Pamphilum non posse dimittere Glicerium, quia civis erat. Scio interruptio est. 839 / 20 Vero voltu scilicet indignanti vultu. Presens erat i idest intellexerat. 840 / 21 Facturas idest dicturas ancillam et dominam civem illam esse. Davos nominativus Graecus. 841 / 22 Quia i civem Atticam illam esse; ficte. Obletus pro ‘oblitus’. Volui dicere scilicet nescio quid. Scaena V,2 DAVUS, DROMO SERVUS, CHREMES SENEX, SIMO SENEX <Dum Simo et Chremes mutuo locuntur, vidit Chremes Davum exeuntem a domo Glicerii, quo intravit cum Critone et Miside>. 842 / 1 Otioso esse impero secum loquitur; idest cessabo a talibus, <q>uia i multipliciter sunt denudata, nam Crito defini<vi>t ii hanc esse civem. Hoc autem dicebat Davus, postquam audierat quod Crito Glicerium affirmabat civem esse Atticam. Hem parenthesis est. Davum t(ibi) scilicet adesse vide. 843 / 2 Unde egreditur {dum simo et chremes mutuo locuntur vidit chremes davum exeuntem a domo glicerii quo intravit cum critone et miside} Meo praesidio idest propter meum praesidium. 828 i {de} Schorsch. 830 i in Schl. 832 i inpetrasti scr. nullus codex Umpf. ii te scr. nullus codex Umpf. iii te M 1 . t· corr. M 2 . 833 i meae M. ii {in} Schorsch. 835 i scilicet Schorsch. 839 i Presens erat M. i.q. Praesenserat. 841 i Quia M. i.q. Quid. 842 i uia M. quae Schl. quia Schorsch. ii definivit Schl. 832 Nunc non fert feras] „nunc non fert” scilicet res ipsa iam non sustinet, et quasi ex persona Simonis subiungitur „feras”, quasi diceret ‘sustineas’ Eugr. 833 Nos missos face] pro ‘fac’ Eugr. & <?page no="113"?> 105 Atque scilicet praesidio. Hospitis scilicet Critonis. Quid illud m(ali) scilicet quid iste loquitur. 844 / 3 Ego secum. Adventum tempus idest ad tempus venisse ac per hoc oportune. 845 / 4 Omnis res secum. In vado idest in portu, hoc est in tranquillo. Alloqui scilicet Davum. 846 / 5 Erus est audiens Davus dominum loquentem dicebat secum: „erus est q(uid) a(gam)”. Bone vir i yronia. 847 / 6 Omnia scilicet nuptiarum. Probe idest honeste; yronice et commoto animo hoc dixit. 848 / 7 Accerse idest evoca filiam tuam. Bene sane yronice. Abest scilicet Pamphilus. 849 / 8 Quid istic t(ibi) n(egoti) est idest quid modo agebas in domo Glicerii. Mihin scilicet loqueris. 850 / 9 Quasi interruptio est. Quam dudum pro ‘iam dudum’, scilicet ita loqueris; quasi ego de preteritis interrogem, sic respondes, cum de praesentibus volo, ut respondeas. 851 / 10 Cum gnato scilicet Pamphilo. Est intus scilicet cum Glicerio. Crucior m(iser) idest affligor, quia Pamphilus cum ea est. 853 / 12 Sunt scilicet inimicitiae. Hic est scilicet cum Glicerio. Quid illum Dave. Censes idest iudicas. Litigat scilicet Pamphilus; yronice. 854 / 13 Faxo idest faciam. Ex me deest ‘ut’. Audias scilicet quod dicit i quidam. 855 / 14 Ellum idest ecce illum. Confidens idest argumentator. Catus idest doctus. 856 / 15 Cum faciem scilicet eius. Videas pro ‘videris’. Quantivis pre(tii) idest alicuius vel cuiuscumque pretii. 857 / 16 Severitas idest gravitas. In voltu scilicet illius. In verbis f(ides) scilicet <inesse> i videtur ii ; veri simile est quod dicit. 858 / 17 Equidem scilicet aporto. 859 / 18 Ait t(andem) scilicet ipse senex. Atticam scilicet ait. 860 / 19 Dromo D(romo) alius servus Simonis. Audi quid loquor, ausculta. Addideris scilicet puniam te. 861 / 20 Audi obsecro ad Chremetem loquitur. Sublimem idest exelsum i . Hunc scilicet Davum. Quantum potes suspendendo ad trabem aut ad arborem fac illum sublimem. 862 / 21 Quem scilicet suspendam. 863 / 22 Nihil audio i idest non intellego, quare illum suspendam. 864 / 23 Ego te scilicet ó Simo. Commotum r(eddam) dum non suspendo. Tamen etsi hoc scilicet quod ego sim tibi quicquam mentitus; quod <si> i omnino non sum, quare <me> ii iubes suspendi iii . Verum est scilicet quod Crito dixerit eam civem esse Atticam. 864/ 865 Tamen tu scilicet Dromo. 865 / 24 Cura ad servandum idest curam adhibe, ut serves. Audin paranthesis i est. Quadrupem ii con(stringito) idest in 846 i scr. bone vir M. 854 i dicis M. dicit Schorsch. 857 i inesse Schorsch. ii signum interrogationis. 861 i exelsum M. i.q. excelsum. 863 i glossator verba nihil audio Dromoni dat. DRO] alii Simo Br. 864 i si Schorsch. ii me Schorsch. iii signum interrogationis. 865 i paranthesis M. i.q. parenthesis ii Quadrupem M. i.q. Quadrupedem. 839 Cum ibi me adesse neuter tum praesenserat] „praesenserat” vero est intellexerat Eugr & 843 Atque hospitis] Critonis scilicet Don. 844 Ego commodiorem h(ominem)] et commodum in homine est, sed et opportunus adventum malum habere potest; nam commodum in homine est, adventus in facto eius, tempus in opportunitate facti Don. 855 Ellum] ... quamvis „ellum” quidam ‘ecce illum’ velint intellegi. <Ellum]> quasi ‘en illum’ ... sed, ut diximus, adverbium compositum ex pronomine videri potest, ut sit ‘en’ vel ‘ecce illum’ Don. Catus] callidus, doctus Don. 865 Quadrupedem c(onstringito)] ... an „quadrupedem” idest cum pedibus et manibus Don. Quadrupedem constringito] hoc est: ita cum tu nodis et vinculis colligato, ut quadrupedem facias, cum eius manus retro vertens compedum ligaturis efficias quasi quadrupedem Eugr. <?page no="114"?> 106 modum quadrupedis; ut simul manus et pedes coereant, liga. Nam quadrupes dicitur qui manibus et pedibus ligatis ad terram prosternitur. 866 / 25 Age scilicet Dromo. Si vivo pro ‘si vixero’. Tibi scilicet Dave. 868 / 27 Et illi scilicet Pamphilo. Patrem scilicet ostendam, scilicet quid sit fallere. Ne sevi pro ‘ne sevias’. Tantopere idest studio. i 869 / 28 Pietatem scilicet {scilicet} i quam habet erga me. Gnati yronice; et scilicet audi. 871 / 30 Age Pamphile convertit se ad Pamphilum. Haec i pro ‘ecce’. Quid te p(udet) scilicet exire. Scaena V,3 PAMPHILUS, SIMO, CHREMES 91r Audiens Simo quod filius eius esset intus cum Glicerio venit ad hostium clamitans Pamphilum i , scilicet ad se. Is audiens vocem patris inquit. 872 / 1 Quis me volt i scilicet ad hostium. Perii secum loquitur. Omnium scilicet nequissime; et est eclipsis ii . 873 / 2 Rem potius i(psam) d(ic) quasi diceret: noli eum tam severiter increpare, sed ipsam dic potius causam, cur huc venit. Ac scilicet sic. Mite scilicet ó Simo. Male l(oqui) scilicet cum filio. 874 / 3 Quasi scilicet i ita loqueris cohibendo me, ne reprehendam eum. Quicquam in h(unc) i(am) g(ravius) nullam rem, inquit, possum dicere contra eum graviorem quam ipsius suimet culpam, videlicet cur huc venerit. Gravius d(ici) p(ossiet) quam ei dictum habeo; scilicet ita demulces me. 875 / 4 Ain pro ‘aisne’, ó Pamphile. Civis scilicet Attica. Glicerium est deest ‘quia’. 876 / 5 Ita praedicant increpando dicit hoc Simo. Confidentiam idest audaciam et superbiam. Confidentia proprie in malo ponitur. 877 / 6 Cogitat scilicet ó Chreme. Quid dicat scilicet non. Num facti scilicet operis sui. Pudet scilicet non. 878 / 7 Vide scilicet ó Chreme. Pudoris i idest verecundiae. Usquam idest in aliquo loco. 879 / 8 Adeon idest numquid adeo. Inpotenti idest inpatienti. <Esse> i scilicet decuit filium meum. Preter civium scilicet suorum. 880 / 9 Morem idest consuetudinem. Atque legem i scilicet praeter. Et sui idest absque. Voluntate ii p(atris) iii scilicet uxorem duceret. 881 / 10 Tamen hanc scilicet Glicerium. Habere studeat quia praeter voluntatem patris moremque civium illam uxorem duceret; aliter duxit i . Cum summo probro irrisione sua; optando dicit. 882 / 11 Me m(iserum) scilicet dico. Id demum s(ensisti) scilicet te miserum esse. 883 / 12 Olim i(stuc) o(lim) idest ex tunc, ut cepisti miser i esse, scilicet dicere debuisti. 884 / 13 Officiundum i tibi scilicet Glicerium ut duceres. 885 / 14 Verbum v(ere) scilicet accidit in te. 886 / 15 Sed quid ego scilicet unde i commoveor. Cur me excruciet ii scilicet propter tuam stultitiam vel miseriam. 887 / 16 Huius scilicet filii. Sollicito idest fatigo. 868 i glossa lectioni tanto opere convenit, ut videtur. 869 i {scilicet} Schorsch. 871 i Haec M. i.q. ec male interpretatus. Scaena V,3 i scr. pamphilu s M. 872 i scr. Quis me volt M. ii eclipsis M. i.q. ellipsis. 874 i scilicet add. M 2 . 878 i scr. pudoris M. 879 i Esse] decuit Br. 880 i scr. atque legem M. ii lectio voluntate deest in Umpf, sed glossae, idest absque, convenit, ut videtur. iii scr. voluntate p(atris) M. 881 i aliter duxit add. M 2 . 883 i malus M. miser Br. 884 i Officiundum M. i.q. Efficiundum. 886 i inde M. ii excruciet M. i.q. excrucio. 869 Pietatem gnati] ... et est ironia pro ‘impietatem’ Don. 875 Ain tandem c(ivis) G(lycerium) e(st)] est autem „ain” quasi ‘aisne’ Don. 876 ... confidens mala consuetudine loquendi in vitio ponitur Cic. Tusc. 3,14. Et „confidentia” modo pro ‘audacia’ ... Don. <?page no="115"?> 107 Amentia idest stultitia. 888 / 17 An scilicet sollicito me ob i hoc. Peccatis idest vitiis. 889 / 18 Habeat scilicet ipse eam. Valeat scilicet cum illa. Vivat yronice. Mi pater affectuose; scilicet noli mihi irasci. 890 / 19 Quid mi p(ater) scilicet dicis. Quasi tu huius scilicet ita vocas me patrem. 891 / 20 Domus scilicet est tibi inventa. In liberi i idest sunt tibi. In vita ii p(atre) idest nolente me. 892 / 21 Adducti scilicet <sunt> i testes. Vinceres ii idest vinces; quasi non vinces; concessivum verbum est yronice dictum. 893 / 22 Pauca scilicet loqui. 894 / 23 At tandem aliter tamen; idest licet sis iratus contra eum. Audiam scilicet vocem eius. 895 / 24 Chreme scilicet habeo. Sine scilicet ut loquatur apud te. Sino idest permitto ut loquatur. 896 / 25 Hanc scilicet Glicerium. Fateor id q(uoque) scilicet peccatum esse a i me. i 897 / 26 Tibi pater me dedo idest trado. Sponte <se> ii dedere est sponte se alicui iii tradere, unde deditio spontanea traditio. 899 / 28 Hoc modo idest solum modo. Ad i me adlegatum idest a me in legationem introductum. Hunc senem idest Critonem. 900 / 29 Sine me scilicet ut. Expurgem scilicet apud te. Atque illum scilicet Critonem. Coram adducam idest in praesentiam tuam. Sine pater scilicet ut faciam. 901 / 30 Equum idest bonum. Postulat scilicet ut ducat. Da veniam scilicet ut hoc faciat. Sine te scilicet ut. Exorem idest ut valeam te deprecari. Orare est deprecari, exorare vero impetrare. Sino scilicet ut exores i me. 902 / 31 Ab hoc idest a filio. Falli idest decipi. Comperiar idest videar. 903 / 32 Paululum supplicii s(atis) est p(atri) scilicet in filios. Scaena V,4 PAMPHILUS, CRITO, SIMO, CHREMES Datur intellegi quod Pamphilus ad Critonem perrexit deprecans, ut secum veniret et ante praesentiam Simonis et i Chremetis, quicquid de nativitate Glicerii sciret, aperiret. Et dum cum eo iret et plurimis verbis deprecaretur, hoc dicebat Crito. 904 / 1 Mite orare idest cessa loqui, scilicet ó Pamphile. Harum idest causarum. i Ut faciam monet ii idest ut rei veritatem dicam. 905 / 2 Vel tu scilicet qui honorandus es. Vel quod verum est scilicet civem esse Atticam Glicerium. Vel quod ipsi c(upio) scilicet bene. 906 / 3 Andrium idest qui de Andro venit. Ego v(ideo) C(ritonem) iste Chremes noverat Critonem et videns eum venientem ibat contra eum. 907 / 4 Quid scilicet ut <quid> i . 888 i ex M 1 . ob corr. M 2 . 891 i In liberi M. i.q. Inventi. Inventi] sunt tibi Br. ii In vita M. i.q. Invito. 892 i Adducti] sunt testes Br. ii lectio vinceres deest in Umpf. 896 i in M. a Schorsch. 897 i in margine NOT qui<d> est dedere M. ii se Schorsch. iii aliquem M. alicui Schl. 899 i Ad M. i.q. A. 901 i exoret M. exores Deufert. Scaena V,4 i vel M. et Schl. 904 i % M. i.q % ii scr. Ut faciam monet M. 907 i quid Schorsch. 889 Immo habeat valeat vivat cum i(lla)] Et „habeat” subauditur ‘illam’ Don. 896 Hanc fateor] bene „hanc” dicit, non ‘Glycerium’ Don. Fateor id quoque] me peccare scilicet Don. 897 Dedere est a dedictione dictum; dedictio enim dicitur quando se ... hostes victoribus tradunt Plac. Gloss. V 60,25. 901 Nam ‘orare’ est ‘petere, sicut ‘exorare’ ‘inpetrare Isid. orig. 6,19,59 et Serv. Aen. 3,370. 907 Quid tu A(thenas) i(nsolens)] „insolens” insuetus, insolitus Don. Andrium Critonem ego video et certe is est quid tu Athenas insolens] idest non solitus venire Athenas Eugr & <?page no="116"?> 108 Athenos ii scilicet venisti. Insolens idest non solitus venire. Evenit idest accidit, ut venirem. Hiccine est idest an hic est. 908 / 5 Eho tu scilicet Crito. Hinc esse i scilicet ex Athenis. 909 / 6 Tu negas scilicet esse civem. Paratus scilicet ad aedocendum istud. Qua de re scilicet non veni. 910 / 7 Inpune idest sine tui periculo. 91v Facias pro ‘facies’. 911 / 8 Imperitos r(erum) idest non habentes notitiam rerum. Eductos l(ibere) idest nobiliter educatos. In fraudem scilicet meretricum. Illius i idest provocas. 912 / 9 Pollicitando idest promittendo, scilicet bona ventura. Lactas idest contumaces faces i . Sanusne est ii interruptio. 913 / 10 Ac meretricios a(mores) n(uptiis) c(onglutinas) faciens tuis assertionibus ipsos i meretrices habere in uxores. 914 / 11 Perii secum ista loquitur. Metuo ut substet idest succumbat verbis patris mei. Audiens Pamphilus patrem suum dure loqui cum Critone dicebat, quia timebat, ne subcumberet Crito verbis patris, ut taceret veritatem. Noris pro ‘nosses’. 915 / 12 Non ita a(rbitrere) scilicet ut iste falsum diceret. Hic sit v(ir) b(onus) yronice. 916 / 13 Adtemperate idest factiose. 917 / 14 Antehac idest ante diem nuptiarum. Huic credendum scilicet ut verum loquatur. 918 / 15 Ni metuam p(atrem) idest nisi timerem; secum loquitur Pamphilus. Habeo pro ‘haberem’. Pro illa re idest nuptiis. Illum scilicet patrem. Quod moneam non ita esse ut dicit. Probe i idest apte. i 919 / 16 Sicophanta idest calumniator; veterator. Hem irascentis. Sic scilicet est omne quod dixit. Est hic qui semper verax fuit et nunc verax est. Mite scilicet talia loqui. 920 / 17 Perget Simo. Volt dicere scilicet mala. Audiet ex parte mea. 921 / 18 Ego yronice. Istec moveo scilicet unde contenditis. Non tu pro ‘nonne tu’. Feres scilicet ó Simo. Quasi diceret: quid tuum ad me pertinet malum. 922 / 19 <Nam> i si tibi bene dixi an male, tu ipse sc{r}ire ii potes iii . 923 / 20 Atticus idest de Athenis. 924 / 21 Una i idest simul. Virgo scilicet Glicerium. Ille egens idest non habens domum. Forte applicat idest casu declinat. 925 / 22 Inceptat idest inchoat; frequentativum ab eo quod est ‘incipio’. Sine scilicet illum loqui. 926 / 23 Obturbat scilicet te quod dixi. Perge scilicet narrando. Tum is scilicet pater Chrisidis. Cognatus idest consanguineus. 927 / 24 Recepit scilicet hospitio. Ibi scilicet apud Andrum. Ex illo scilicet Phanio, qui et Ramnusius i . 928 / 25 Is scilicet Phanius. Eius nomen i scilicet narra. Nomen tam c(ito) scilicet illius. Tibi scilicet dicam. Phania scilicet vocabatur. 929 / 26 Opinor idest estimo. Certo scilicet pro. 930 / 27 Ramnusium scilicet quia. Aiebat esse i scilicet alio nomine. Edem ii haec quia Ramnusius vocabatur. 931 / 28 Utinam id sit scilicet ut Ramnusius sit. 932 / 29 Quid eam scilicet Glicerium, scilicet dicebat. Aiebat filiam. Civam i i(gitur) scilicet filiam; antique dixit. Fratris scilicet sui. 933 / 30 Mea est scilicet filia Glicerium. Quid ais idest anne dicis tuam esse. Quid tu ii Athenos M. i.q. Athenas. 908 i scr. hinc esse M. 911 i Illius M. i.q. Illicis. 912 i faces M. i.q. facis. ii est M. i.q. es. 913 i ipsas M. ipsos Schorsch. 918 i scr. probe M. 919 i in margine sicophanta M. 922 i Nam Schorsch. ii scire Schl. iii signum interrogationis. 924 i scr. una M. 927 i ramnusio M. Ramnusius Schorsch. 928 i scr. eius nomen M. 930 i scr. aiebat esse M. ii Edem M. i.q. Eadem. 932 i Civam M. i.q. Cuiam. 914 Perii metuo ut substet hospes] idest succumbat Eugr & 919 Hem] principium iracundiae Don. 932 Cuiam igitur] vetuste ‘cuiam’ Don. <?page no="117"?> 109 scilicet o Chreme. Erige i aures idest resumme vires; secum loquebatur Pamphilus, dum <t>alia ii audiret. 934 / 31 Qui credis idest quomodo credis i , scilicet Critoni ii . Phania ille scilicet ó Simo. Noram idest cognovi. Et scio scilicet quia pater tuus fuit. 935 / 32 Persequens idest sequens. 936 / 33 Illam scilicet Glicerium, filiam meam. Post illa scilicet tempora; vel postea quam hoc gestum. 937 / 34 Quid illo scilicet Phania i . Vix sum a(pud) m(e) scilicet tantae Animus c(ommotus) est m(etu) timens, ne hoc scit ii quod isti dicunt; et secum ista loquitur Pamphilus. 938 / 35 Spe quia spero ita esse. Gaudio si verum est. Hoc tanto scilicet in. 939 / 36 Istam scilicet Glicerium. Tuam scilicet filiam, ó Chreme. Inveniri scilicet a te. Credo scilicet ut gaudeas. 940 / 37 Scrupulus idest dubietas. Scrupulus est lapillus brevis, qui calcantibus molestiam infert, unde et scrupulosa questio valde difficilis. 941 / 38 Cum tua religione o(dium) dignus es, ut habearis odio; „cum tua religione” quia dubitas hanc tuam filiam esse. In scir i po idest iunco. Iuncus sine nodis est. Quid istud ii est scilicet quod te movet. 942 / 39 Huic aliud scilicet nomen. Quod Chrito scilicet nomen fuit illi. 943 / 40 scilicet mecum. Huius memoriam scilicet qui non reminiscitur nomen. 944 / 41 Voluptati idest delectationi. Obstare idest impedire. In hac re idest in recordatione nominis. 945 / 42 Non patiar scilicet obstare mihi ignorantiam nominis Glicerii. 946 / 43 Ex ipsa scilicet Glicerio. Audivi scilicet quomodo vocaretur. Gaudere hoc scilicet de. 946/ 947 Cremes te credo i quod filia tua inventa est Glicerium. 947 / 44 Ita me dii b(ene) a(ment) scilicet quomodo. Credo scilicet vos omnes gaudere. Quod restat pater scilicet nisi ut habeam eam i . 948 / 45 Iamdudum res r(edduxit) m(e) i(psa) i(n) g(ratiam) quia filia est Chremetis. Quasi diceret: antea non eram in tua gratia, dum ignorares hoc; sed postquam hoc novisti, reversus sum in tuam gratiam, quia iam a me requiris uxorem, quam antea rennuebas. 92r In tuam scilicet gratiam; aliter Gratiam i scilicet tuam ii . O lepidum p(atrem) dulcem, suavem, voco. Lepidus dicitur suavis, tractum a suavitate leporine carnis. 949 / 46 Ita possedi i idest ut inchoavi <eam> ii habere. Causa o(ptima) est scilicet ut tu dicis. 950 / 47 Pater ait idest dixerit. Nempe scilicet nihil aliud dicet. Id scilicet scilicet consentio i . Pamphile est aliter Pamphili. i 951 / 48 Decem talenta scilicet auri. Antiquitus 933 i lectio erige deest in Umpf. ii talia Br. Schl. 934 i signum interrogationis. ii critonem M. Critoni Schorsch. 937 i phanio M. Phania Br. ii sit M 1 . scit corr. M 2 . 941 i r M 1 . r etiam M 2 . ii lectio istud deest in Umpf. 946/ 947 i scr. Cremes te credo M. 947 i signum interrogationis. 948 i scr. Gratiam] M. ii aliter Gratiam] scilicet tuam add. M 2 . 949 i Ita possedi M. i.q. Ita possedi. ii eam Schorsch. 950 i consentiebas M. consentio Br. Schl. 951 i in margine Tria genera sunt talentorum: maius talentum centum viginti libras, mediocre septuaginta libras, minimum quinquaginta libras M. 940 Scrupulus] molestia Bemb. Scrupulus etiam restat] „scrupuli” dicuntur lapilli admodum leves et parvi Eugr. ponitur vero „scrupulus” pro ‘dubietate’ per metaphoram Eugr & 941 Nodum in scirpo quaeris] est autem „scirpus” sine nodo et levis iunci species Don. 948 O lepidum patrem] idest dulcem, suavem: tractum a suavitate leporinae carnis Eugr & U mollis dicitur a lepore, quod animal mollissimum est. Plac. Gloss. V 80,17. 950 Scilicet] nam antiquitus dos dabatur a patre puellae Eugr & 951 Est autem triplex: idest minor, medius, summus. Minor quinquaginta, medius septuaginta duarum librarum, summus centum viginti constat Isid. orig. 16,25,22 (item Phorm. 643). <?page no="118"?> 110 enim dos dabatur <a> ii patre iii Accipio idest audio hoc. Ad filiam scilicet meam, Glicerium. Mecum scilicet <o> iv Crito, scilicet veni. 953 / 50 Istuc i dedam idest committam, ut eam ducat ad nos. 954 / 51 Qui non p(otest) idest cur. Aliud habet i scilicet tractare. Et maius scilicet quam istud. 955 / 52 Haud i(ta) i(ussi) i idest non ita leviter iussi; velud absque culpa. i 956 / 53 At matura scilicet ó pater; accelera. Eo intro idest ingredior ii ad Davum. O faustum idest bonum. Fausta res dicitur bona, econtra infausta mala. Hunc diem in quo ac iii volebam eveniunt. Scaena V,5 CHARINUS, PAMPHILUS, DAVUS 957 / 1 Proviso q(uid) a(gat) Pa(mphilus) secum loquitur. Atque eccum subintellege: ecce video illum. Aliquis secum loquitur. 958 / 2 Putet idest putabit. Non putare scilicet me. Hoc verum scilicet quod dicam. Hoc verum lubet scilicet quod puto ex illa re. 959 / 3 Sempiternam idest sine fine mansuram. 960 / 4 Quod pro ‘eo quod’. idest perpetuae, quia quecumque volunt, habent. Inmortalitas i scilicet me<ae> ii voluptatis. 961 / 5 Parta est idest equalis, scilicet deorum. Egritudo idest tristitia. Huic gaudio quod suscepi de uxore. 962 / 6 Sed quem ego scilicet videam. <Quoi> haec scilicet cui. Hec narre i d(ari) idest bona, quae mihi acciderunt. 963 / 7 Quid illud secum loquitur. Gaudii scilicet quod Pamphilus narrat. Quem malim idest magis velim, scilicet videre. 964 / 8 Nam hunc scilicet Davum. Solide idest integre; sincere. Solum praeter omnes homines. <Gavisurum> gaudia idest propter meum gaudium. Scaena V,6 DAVUS, PAMPHILUS, CARINUS Davus solutus a Cremete querebat Pamphilum dicens: „Pamphilus, ubinam hic est”. Davus iam solutus a Cremete cupit ire ad dominum i suum Pamphilum et dum secum loquitur Pamphilus, vidit eum venientem et ait: „Pamphilus u(binam) h(ic) est”. 965 / 1 Quis homo est scilicet qui i me vocat. 966 / 2 Optigerit idest evenit. Quid mihi i scilicet boni. Certe scilicet nescio. Sed quid scilicet mali. ii Scio idest scio me ligatum fuisse. 967 / 3 Et quidem idest certe. Ego scilicet scio. Sic i nactus idest passus. 968 / 4 Prius rescisceres i idest scires; quia illud est, ut ante resciscantur mala quam bona. Quam ego scilicet rescisscerem. Quod tibi ii scilicet ó Pamphile. 970 / 6 Pater scilicet Glicerii. Amicus s(ummus) n(obis) scilicet est. Narras probe i idest optime loqueris. 971 / 7 Eam uxorem scilicet ii a Schorsch. iii patri M. a patre Eugr & iv Crito] o Crito Br. 953 i Istud M 1 . Istuc corr. M 2 . 954 i ordo aliud habet deest in Umpf. 955 i scr. haud i(ta) i(ussi) M. 956 i in margine NOT quid est faustum M. ii ingrediar M. ingredior Br. iii quod M. ac Schl. 960 i inmortalitas scr. nullus codex Umpf. ii meae Schorsch. 962 i narre M. i.q. narrem. Scaena V,6 i inter dominum et suum lacuna propter maculam. 965 i inter qui et me lacuna propter maculam. 966 i ordo optigerit quid mihi deest in Umpf. ii inter mali et Scio] lacuna propter maculam. 967 i Sic M. i.q. Sim. 968 i scr. rescisc_eres M. ii inter tibi et scilicet lacuna propter maculam. 970 i scr. narras. Probe] M. 954 Qui] quam ob rem Don. 960 Propriae sunt] perpetuae Don. ... idest perpetuae ad 958 Eugr. & 961 ... aegritudo, idest tristitia ad 958 Eugr & <?page no="119"?> 111 Glicerium. Num ille scilicet Pamphilus; et secum loquitur hoc loco Charinus. 972 / 8 De puero scilicet nato; mihi. Dave scilicet ó; habeas curam. Desine scilicet ut admoneas, quia habeo. 973 / 9 Solus est quasi prae omnibus; scilicet ille puer bonus. Salvus sum secum loquitur. Si haec vera 974 / 10 Adibo c(onloquar) i scilicet Cremetem; vel Pamphilum; {pro} aliter <pro> ii filia. Quis homo est scilicet quem video. O iii Charine recognovit eum. In tempore ipso idest oportune; quo te volebam. 975 / 11 Bene factum quia illam Glicerium duces; vel quia repperit suos parentes. Omnia scilicet audivi te. Age idest fac quod facis. Secundis idest prosperis. Respice scilicet et; et scilicet o i Pam(phile). 976 / 12 Tuus est scilicet amicus et socer. 977 / 13 Memini quia ita est. Adeo idest valde. Dum exeat idest donec; a domo Glicerii. 978 / 14 Sequere hac scilicet ó Charine. Hac i idest in hanc partem; idest in domum ii Glicerii. Nunc est scilicet Chremes. Tu Dave scilicet ó. 979 / 15 Propere idest celeriter. Arcesse i idest evoca, <scilicet> ii famulos. Qui auferant scilicet in domum nostram. 980 / 16 Ne expectetis scilicet {sed} i vos. Dum exeant scilicet Cremes et Glicerium. Intus idest in domo illius. Despondebitur idest {explebitur} ii desponsabitur. 981 / 17 Transigetur idest explebitur. Quod restat scilicet de nuptiis. i finis fabule est. Plaudite verba Calliopii. Finita fabula in theatro , V Recensui idest recitavi hanc fabulam. BUBLII TERENTII AFRI ANDRIA FINIT Dulcia quae docuit finctor nunc respice verba, 92v mulceat ut dulcis mentem conscriptio veri i . 974 i et om. nullus codex Umpf. ii pro Schorsch. iii o deest in Umpf., sed Br. 975 i a M. o Br. 978 i scr. hac M. ii a domo M. in domum Schorsch. 979 i lectio arcesse deest in Umpf. ii scilicet Schorsch. 980 i {sed} Schorsch. ii {explebitur} Schorsch. 981 i scr W M. subscriptio fabulae i eri M. veri CIL 3964a. 977 Memini atque adeo] idest valde Eugr & 981 Si quid est quod restat] scilicet de nuptiis Eugr. & plaudite] verba sunt Calliopii, eius recitatoris Eugr & <?page no="120"?> 112 Heautontimorumenos 105v INCIPIT EAUTONTIMORUMENOS Didascalia Acta i ludis idest recitata. Acta est prima fabula Greca Menandri apud Megalam civitatem, dum ludi agerentur, quam ipse composuit in Greco sermone. Ipsa recitata est <ab> ii Ambivio Turpi<one> iii , Lucio Alilio iv Prenestino. Tunc illis temporibus ista recitata est in Grecia a curulibus v X Luci<u>s vi Cornelius Lentu<lu>s vii , Lucius Valerius Flaccus. <Ludis> Megalensibus idest dum agerentur ludi Megalenses. Edilibus c(urulibus) curules erant sellae, in quibus imperatores et consules residebant, quando in curia tractabant quae viii praeerant curae senatui. Egere idest administraverunt istam fabulam apud Megalam civitatem. Greca scilicet fabula. Acta secunda a Terentio; scilicet Latino sermone apud Romam; „acta” ix idest dicta. Modos fecit modulatio x amoris; ‘carmina’ in letitia, ‘modos’ in mestitia, eo quod affectum doloris rependant prosperis. Flaccus quidam ioculator. Duabus scilicet cum. M Marco. T xi idest Tito. Consulibus apud Romam. Argumentum INCIPIT ARGUMENTUM 1 In militiam in alium regnum. 2 Durus pater quia corrigebat <filium> i duris verbis propter Antiphilam, quam amabat. 3 Animique in animo. Angebat idest contristabatur. 4 Reversus a militia. 5 Ad Clitiphonem qui diligebat alium scortum in ipsa civitate. Is Clitipho. 6 Arcessiret vocaret ad se per suum servum, nomine Dromonem. Cupitam A(ntiphilam) quam ex multo tempore non viderat. 7 Ut idest mox. Eius Clitiphonis. 7/ 8 Ac servole h(abitum) g(erens) scilicet ut venit. 8 Quo ut. 9 <Suum> celaret scilicet amorem Bachidis. Hic Clitipho. Technis idest fraude. i 10 Minas siclus habet obolos XX. / UY Meretriculae ad opus meretricis. Ad ii sene a patre suo. 12 Aliam Bachidem. P. TERENTII AFRI INCIPIT EAUTONTIMORUMENOS Prologus PROLOGUS 1 Partes laborem i ; <idest> ii fabulam quam composuit poeta potius ex amore adulescentum quam {idest} ex amore senis. Seni idest mihi, Menedemo iii . 3 Id Dadascalia i Actae M 1 . Acta corr. M 2 . ii ab Schorsch. iii Turpione Schorsch. iv alilio M. i.q. alilio. v curiae M. curulibus Schorsch. vi Lucius Schorsch. vii Lentulus Schorsch. viii qui M. quae Schorsch. ix scr. acta M. x scr. Modulatio M. xi scr. t M. Argumentum 2 i filium Deufert. 10 i in margine siclos et minas M. ii Ad M. i.q. A. Prologus 1 i amorem M. laborem Br. ii idest Schorsch. iii menedemo M. Br. Calliopio Schl. Didascalia Sella curulis erat in quibus magistratus sedentes iura reddebant Isid. orig. 20,11,11. <?page no="121"?> 113 p(rimum) d(icam) cur fecit. Quod veni e(loquar) propter quod inchoavi hunc prologum. 4 <Integra idest ex ipsa Menandri fabula intacta adhuc ab aliquo Latino> i . Greca comedia. Integram scilicet Latinam. {idest ex ipsa menandri fabula intacta adhuc ab aliquo latino} Comediam scilicet quam nemo Latino ii conscripsit hactenus stilo. 5 Heautontimorumenon ‘Se ipsum excrucians’ vel ‘In se excruciationem exercens’; epexegesis i , idest exaggeratio sensus, cum dixit „Heautontimorumenon”. 6 Duplex idest Greca Menandri et Latina mea. Ex argumento f(acta) est s(implici) idest ex una materia. 7 Novam scilicet hanc fabulam. Ostendi scilicet Latinis. scilicet comedia; idest quam materiam haberet et sensum. Qui scripserit scilicet Latino sermone. 8 Cuia pro ‘cuius’. 8/ 9 Ni partem m(aximam) e(xistimarem) <scire vestrum> idest nisi putarem omnes vos i scire, quis fecisset tam in Greco quam in Latino. 10 Nunc quam ob rem scilicet quia illud non expedit dicere. Didicerim idest comediam composuerim. Paucis scilicet verbis. Dabo idest manifestabo. 11 Oratorem idest defensorem comediarum vel scriptorem comediae. Voluit scilicet senatus. Non prologum idest non prolocutorem. 12 Vostrum idest alloquitur senatum et suos fautores. Actorem idest recitatorem. 13 Actor scilicet causarum; idest ego. A facundia idest in eloquentia scribens Latino sermone. 14 Quantum ille p(otuit) scilicet Menander qui primus i composuit. Commode idest honeste. 15 Hanc scripsit scilicet Greco sermone. Dicturus sum scilicet Latine. 16 Nam quod scilicet hoc. Rumores 106r idest opiniones suas. Distulerunt idest diffamaverunt. Malevoli scilicet vide<licet> i : more suo maledictis emulorum respondit ii . 17 Multas {licet} scilicet fabulas. Contaminasse G(raecas) idest inhoneste transmutasse; scilicet illum i . 18 Hic non negat idest Terentius, idest ego. Hoc est: ut non permutasset fabulam de Greco in Latinum. 19 Id pigere penitere; dixit. Deinde idest posthac i . Facturum a(utumat) idest promittit; in aliis fabulis. 20 Habet Terentius, idest ego. Bonorum exemplum scilicet poetarum; Plautum Ennium ceteros, qui hoc fecerunt, idest qui de Greco in Latinum comutaverunt. 21 Licere i(d) f(acere) q(uod) i(lli) f(ecerunt) p(utat) idest ex aliorum dictis aliquid ad sua converti. 22 Tum idest deinde, scilicet dicam. Malevolus v(etus) p(oeta) idest veterator. 23 Repente in hoc „repente”, quia noviter de Cartagine venit. Se applicasse idest apposuisse; scilicet videlicet. Hunc scilicet Terentium. 24 Amicum idest familiarem. Ingenio suo vel vestro i . Fretum ipsum Terentium; sustentatum. Haud natura sua qui<a> ii non est civis Romanus sed Cartaginensis. 25 Arbitrium idest iudicium. Vestram i existimatio 4 i Ex integra graeca] ex intacta ab aliquo Latino comoedia Br. Ex integra graeca] ex ipsa Menandri fabula intacta ab aliquo Latino Schl. ii latinus M. Schl. Latino Schorsch. 5 i effexegesis M. i.q. epexegesis. 8/ 9 i omnibus M. omnes vos Deufert. 14 i primam M. primus Br. 16 i videlicet Jakobi. ii respondit M. i.q. respondet. respondet Br. Schl. 17 i illi M. illum Schorsch. 19 i post has M. posthac Schorsch. 24 i verbo M. vestro Deufert et Jakobi. ii quia Schorsch. 25 i Vestram M. i.q. Vestra. 1 Seni] idest mihi Bemb/ Stud 1. 4 propterea quia a Graeco tantum dicta est et a Latino non tacta est ad 7 Novam esse ostendi] Eugr. 6 Duplex] Graeca et Latina Bemb. Duplex quae ex argumento facta est simplici] ut simplex argumentum sit duplex, dum et Latina eadem et Graeca est Eugr. <?page no="122"?> 114 deest ‘et’. 26 Valebit scilicet o cives Romani; iudicare, discernere utrum ita sit ut malevoli dicunt. <Qua re> i quia malevoli mihi suas insidias tendunt semper. Oratos v(olo) scilicet a me esse. 27 Iniquuum i pro ‘iniquorum’. Possit scilicet apud vos. Equum pro ‘equorum’. Oratio idest ratio. 28 Facite equi scilicet ut. Sitis scilicet in discernendis carminibus. Date scilicet vestro i favore. Crescendi idest augmentandi. 29 Novarum scilicet fabula<ru>m i . <Spectandi> faciunt ii illas comedias. Copiam scilicet novarum fabularum. 30 Ne ille scilicet malevolus. Existumet scilicet hoc quod dixi{t} i „date copiam”. 31 Qui nuper f(ecit) idest descripsit comediam; idest qui ex servo in via currenti composuit fabulam, ubi nulla est dulcedo. Servo scilicet de. 32 Decesse p(opulum) pro ‘decessisse’. Nulla est dulcedo in illa comedia ideoque ab eius narratione recessit populus pro nihilo illam ducens. Cur insano idest servo. Serviat scilicet populus dando ei locum. 33 De illius scilicet malevoli. Plura scilicet vitia; quam nunc. Dicet idest dicam de illo. 33/ 34 Cum dabit a(lias) n(ovas) idest faciet fabulas i . 34 Maledictis facit pro ‘faciat’; ille malevolus. 35 Adeste ae(quo) a(nimo) idest adestote non plus faventes malevolis quam nobis. i 36 Statariam idest stationem meam tranquillimam facite in scena. Per silentium scilicet ut audiatur mea fabula et necubi ii sit murmur. 37 Servus currens scilicet in fabula. 38 Si i ncophanta ii idest inpositor iii ; calumniator. Inpudens scilicet fabulae <in quibus haec introducuntur> iv . 41 Mea causa idest propter me. Causam hanc idest hoc quod flagito. 42 Ut aliqua pars l(aboris) idest vociferatio in recitando. 43 Novas scilicet fabulas. Seni i scilicet mihi. ii Nihil scilicet sed semper maledicunt. 44 Siqua scilicet fabula. Laboriosa idest gravis altoque sermone composita. Ad me curritur idest deffertur corrigendi gratia. 45 Sin lenis idest vili materia. Gregem scilicet poetarum vilium. 46 In hac scilicet mea fabula. Pura o(ratio) idest simplex; non gravis. Experimini idest probate experimento. 47 In utraque p(arte) idest et in fabulis componendis honeste et in <carminibus> i aliorum corrigendis. Quid possit idest quantum valeat. 48 Si n(umquam) pro ‘sed’. Avare pretium idest non causa avaritiae composui istam i fabulam. 49 Et eum esse questum idest ut pretio artibus intenderem et laborarem. Induxi idest existimavi. i 51 Exemplum scilicet meas fabulas ben<ign>e i audiendo. 52 Placere studeant magis i quam sibi meo studio provocati. Scaena I,1 CHREMES, MENEDEMUS SENES DUO 26 i Qua re Schorsch. 27 i Iniquuum M. i.q. Iniquum. 28 i vestrorum M. vestro Schl. 29 i fabularum Br. ii Spectandi] ipsas comoedias Br. 30 i dixi Br. 33/ 34 i fabulam M. fabulas Deufert. 36 i in margine NOT sta †et† M. i.q. fortasse stataria. ii nec ibi M. necubi Deufert. 38 i y M 1 . i corr. M 2 . ii Sincophanta M. i.q. Sicophanta. iii inpositor M. i.q. inpostor. iv fabulae, in quibus haec introducuntur ad 37 senex] Br. 43 i ordo. ii scr. Mihi] scilicet seni M. 47 i carminibus F. Br. 48 i compusuisti M. composui istam Deufert. 49 i post existimavi scr. Existimavi] in rasura M. 51 i benigne Br. Schl. 52 i lectio magis deest in Umpf. 46 Pura: sola vel simplex Bemb. <?page no="123"?> 115 <Menedemum senem se excruciantem cum rastro in agro <prae> i dolore filii alloquitur ita Chremes>. 53 / 1 Quamquam licet. Nuper valde noviter. 54 / 2 Inde noti sumus i . {menedemum senem se excruciantem cum rastro in agro dolore filii alloquitur ita chremes} Quod eo quod. In proximo scilicet loco. Hic iuxta me. 55 / 3 Nec rei fere scilicet huic notitiae. Quicquam fuit scilicet nisi quia agrum iuxta me es mercatus, propter quem noti sumus et amici. 56 / 4 Virtus tua idest quia virum fortem te esse scio. 57 / 5 <Quod> i {In propinqua p(arte)} idest vicinitatem tuam. Puto scilicet esse. 58 / 6 Facit cogit. 106v Te o Me<nedeme> i . 59 / 7 Quod eo quod. Videre pro ‘videris’. Preter aetatem idest extra mensuram et modum tuum. Vel vicinitas i quia propinquior haec pars amicitiae videtur esse: quando vicinus habet agrum iuxta vicinum. 61 / 9 Vis ó Mene<deme> i . 62 / 10 Quid queris in tali labore. 63 / 11 Eo scilicet numero. Conicio estimo. 64 / 12 Nemo habet zeuma i . 65 / 13 Compluris scilicet habes. Siet qui tibi serviat. 66 / 14 Illorum scilicet servorum. Fungere pro ‘fungeris’; adimples. i 68 / 16 Qui non ii ut non. In fundo agro. Fundus autem dicitur ager a fundendo, eo quod fundat fructus. 70 / 18 Remittis t(empus) scilicet a labore; scilicet etiam otii. Neque te respicis idest non misereris tui. 71 / 19 Haec scilicet quae facis. Certo scio in veritate. 72/ 20 Dices scilicet mihi. Me idest Chremetem. Hic operis in quantum ego hic laboro. Penitet honeri est mihi. 73 / 21 Quod pro ‘quid’; deest ‘tu vero fortassis mihi dices’. In opere scilicet meo. Opere idest tui laboris. Consummis i idest deperdis; idest quod deperdis in hoc quod facis ii . Tue scilicet o Chremes. 74 / 22 Si summas i deest ‘et’; ego tibi dico; scilicet studium. In illis e(xercendis) scilicet servis; ut facias illos laborare. Plus agas idest adquiras ii ; scilicet quam si ipse laboras iii . 75 / 23 Tantumne numquid. Ab re tibi est otii t(ua) i idest numquid tantum habes ótii, ut non habeas quid agas. 77 / 25 Humani n(ihil) a m(e) a(lienum) p(uto) idest quae humanus homo debet habere. 78 / 26 Vel me m(onere) scilicet ut amicum. Vel percontari p(uta) scilicet ut solummodo sciam, quare ita te afligis i . 79 / 27 Ut sciam i scilicet hoc; idest ut te moneam et ab opere removeam. Non est scilicet rectum. Ut deterream idest ut te timere faciam. 80 / 28 Sic est usus idest utilitas. Est facto idest ad faciendum. Face pro ‘fac’. 81 / 29 Mihi scilicet est usus. 82 / 30 Siquid laboris scilicet in hac cruciatione. {scilicet} i Nollem ii scilicet sustinere te. Quid istuc m(ali) scilicet propter quod te afligis. 83 / 31 deest ‘ut’. Tantum scilicet tormentum. Eheu dolentis est. 86 / 34 Aut re idest subsidio i . Iuvero pro ‘iuvabo’. 87 / 35 Hac quidem c(ausa) idest propter hanc causam. Dixi tibi scilicet volo scire; quia iuvare te volo. 88 / 36 Rastros idest ligones. Interea idest dum hoc mihi dixeris. Scaena I,1 i prae Br. Schl. 54 i notissimus M. noti sumus ad 55 Quicquam fuit] M. 57 i Quod Schorsch. 58 i Menedeme Br. 59 i ordo. 61 i Menedeme Br. 64 i zeuma M. i.q. zeugma. zeugma Schl. 68 i in margine fundum M. ii non deest in Umpf. 73 i Consummis M. i.q. Consumis. ii facio M. facis Schorsch. 74 i summas M. i.q. sumas. ii adquires M. i.q. adquiras. adquiras Br. iii labores M 1 . laboras corr. M 2 . 75 i ordo tibi est otii deest in Umpf. 78 i qui te afligas M. quare ita te affligis Schl. afligis ad 82 Quid istuc m(ali)] M. 79 i sciam M. i.q. faciam. 82 i {scilicet} Schorsch. ii scr. Nollem M. 86 i subsidia M. subsidio Br. 86 fundus dictus, quod in eo fundatu ret stabiliatur patrimonium Isid. orig. 15,13,4. fundo, fundis ... unde fundus nomen, idest ager Eutych. gramm. 5,473,21. cf. Maltby 1991, 247. <?page no="124"?> 116 89 / 37 Apone idest depone; vel aplica terrae, ut incumbas. 91 / 39 Non sinam scilicet te laborare modo. Non equum f(acis) significat isto in loco rastros Chremetem abstraxisse ab eo. 92 / 40 Tam graves hos idest ponderosos, scilicet rastros. Sic interruptio. Meritum m(eum) scilicet est i ; ut isti sint graves. 94 / 42 Ad quod i pro ‘qua re’. Dixi habere me scilicet cum incertus sum habere illum me. 95 / 43 Habeam necne idest utrum habeam an <n>on i . Quid istuc idest cur ita loqueris. 96 / 44 Chorinto i civitate Grecorum. 97 / 45 Perdite idest intemperate; inmoderate. 98 / 46 Pro uxore h(aberet) idest quasi uxorem dilexisset. Omnia scilicet fiebat. 99 / 47 Non humanitus idest non benigne, sed crudeliter. 100 / 48 Egrotum scilicet libidine et amore. 101 / 49 Tractare scilicet filium meum. Et via idest ratione. Pervulgata patrum idest per conventicula patrum divulgare; ubicumque cognoscebam esse conventionem patrum. 102 / 50 Accusabam scilicet dicendo. Hem irascentis est; sic obiurgabat filium. 103 / 51 Facere me v(ivo) p(atre) idest numquid tu speras licere tibi ista facere diutius me vivo patre. 106 / 54 Te meum scilicet filium. Dici tantisper idest tamdiu. Volo idest volo ego te dici meum esse i tantisper. 107 / 55 Dum idest quamdiu. Si id non facis scilicet quod te dignum est. 108 / 56 In te idest contra te. Dignum f(acere) i i(nvenero) idest inveniam penam. 109 / 57 Adeo idest certe. Istuc f(it) scilicet quod tu facis. 110 / 58 Istac i idest in hac etate tua. 111 / 59 Propter pauperiem quae me opprimebat i . 112 / 60 Rem et gloriam idest et divitias. 113 / 61 Postremo idest ad ultimum. <Adeo> res rediit idest ad hoc res castigationis meae pervenit. 116 / 64 Plus scire scilicet quam se. Et providere scilicet me plus. Quam se i(psum) s(ibi) idest quam ipse sibi. 117 / 65 Militatum idest ad militandum. 118 / 66 Clam me est profectus audies a me, qui pater illius sum, <eum> i taliter egisse, idest in militiam perrexisse; iste confusus nimio pudore in militiam progressus est ii meretricis, qua arguebam eum. Abest scilicet ab isto loco. 119 / 67 Ambo accusandi idest et tu et filius, scilicet estis: tu propter severitatem qua expulisti 107r illum a regno et ille ob hoc accusandus, quia meretricem loco uxoris pendebat. Etsi idest licet. Illud inceptum scilicet sit a filio; quod in militiam perrexit. 119/ 120 Tamen a(nimi) idest licet hoc fecisset. 120 / 68 Prudentis i idest verecundi. Non instrenui idest imbecillis; infirmi. 121 / 69 Ex his per illos. Conscii quando ipse perrexit. 123 / 71 Incerto i utrum viderem filium meum necne. 124 / 72 Assido idest sedeo. Adcurrunt scilicet undique. {secus} 126 / 74 Cenam scilicet quosdam. Pro se idest pro viribus suis. 127 / 75 Quo idest ut. Miseriam idest tristitiam quam habebam pro abscessu filii. 128 / 76 Video haec idest servos festinare et mihi totis viribus servire. Hem gementis. Tot mea scilicet famuli. 129 / 77 Causa idest propter meam causam. Unum idest solum. Expleant idest mihi satis faciant. 130 / 78 Me vestiant idest operiant ex 92 i est om. nullus codex Umpf. 94 i lectio ad quod deest in Umpf. 95 i non Schorsch. 96 i Chorinto scr. nullus codex Umpf. 103 i scr. me diutius M. diutius me Deufert. 106 i e M 1 . esse corr. M 2 . 108 i ordo dignum facere deest in Umpf. 110 i Istac M. i.q. Istuc. 111 i opprimabat M. opprimebat Deufert. 118 i eum Schorsch. ii M Schorsch. 120 i lectio prudentis deest in Umpf. 123 i Incerta M. i.q. Incerto. 106 Tantisper] nunc pro tamdiu Bemb. <?page no="125"?> 117 lanificiis suis. Sumptus idest expensas. 131 / 79 Solus faciam idest expend{eb}am i . 132 / 80 Pariter <uti> idest mecum frui. Uti his idest bonis. Decui i convenerat. Amplius ii idest quam ego. 133 / 81 Quod idest eo quod. Etas idest iuvenilis. Idonea e(st) idest habilis et prompta. 134 / 82 Miserum quia extra solum est. Iniustitia mea idest severitate mea et crudelitate. 135 / 83 Quovis <idest aliquo malo> i . Deputem {idest aliquo malo} deputabo. 136 / 84 Si id f(aciam) idest si requiescam ut tu hortaris; vel si omnes hos sumptus solus expendero. Usque d(um) idest quamdiu in militia propter meam severitatem fuerit. 137 / 85 Inopem idest miseram; vel quia vita militum inops est. Ob meas <iniurias> idest propter meam severitatem. 139 / 87 Laborans scilicet qualiter. Querens idest causas. Parcens idest parce vivens. 140 / 88 Ita facio idest sic<ut> i dico. In edibus scilicet meis. 141 / 89 Conrasi idest abstraxi. 143 / 91 Faciundo scilicet in. 144 / 92 Omnes produxi idest duxi in <n>undinas i . Inscripsi idest pretio deputavi. {Faciundo} ii 146 / 94 Coegi idest coadunavi. Hic idest in agro. 147 / 95 Decrevi idest iudicavi. Tantis i idest tamdiu. 148 / 96 Chremes scilicet o. Dum fiam idest quamdiu me affligo pro illo, spero tamdiu eius iniuriam et inopiam minorem facere et leviorem. 149 / 97 Nefas i scilicet et decrevi. Ulla voluptate i idest ulla delectatione. 150 / 98 Ubi idest postquam. Meus particeps idest cui in vita mea debueram participare. 151 / 99 Ingenio scilicet cum. In liberos idest contra filios. Leni puto idest animo pio. 152 / 100 Obsequentem idest famulantem. 153 / 101 Tractaret scilicet illum. Verum pro ‘sed’. Neque tu satis i idest non recte sciebas ante<a> ii animum illius. 154 / 102 Nec te ille scilicet nec ille sciebat animum i tuum. Hoc qui fit pro ‘quo’ vel ‘ibi’ ii . Ubi non vere idest recte. Vivitur idest ibi simultates, idest contentiones, tales procedunt, ubi non recte vivitur. i 155 / 103 Quanti penderes idest quam carum haberes illum; vel qua<ntu>m ii diligeres. 156 / 104 Equum p(atri) scilicet est; credere. 157 / 105 Si esse i f(actum) scilicet sicut superius dictum est. 159 / 107 Porro idest certe. 160 / 108 Adfuturum idest adventurum. Proped(iem) idest in propinquo tempore. 161 / 109 Si nunc i commudum ii idest si utile et bonum tibi videtur. 162 / 110 Dionisia h(ic) s(unt) h(odie) Dionisia festa liberi patris, sicut Saturnalia vel Annalia, Vulcanalia, Neptunalia pluraliter dicta. 164 / 112 Tibi parce idest retrahe te ab opere tam magno. Facere h(oc) v(ult) f(ilius) scilicet ut tibi parcas. 165 / 113 Qui scilicet ego. Inpulerim idest coegerim; pro ‘impuli’. 166 / 114 Fugere idest a labore recedere. Sicine est sententia idest sicine est diffinitum. 167 / 115 Lacrumas e(xcussit) m(ihi) secum loquitur. 168 / 116 Miseretque m(e) e(ius) idest miserum facit cor meum prae tristitia, qua se implicat. Sed ut idest 131 i expendam Br. 132 i Decui M. i.q. Decuit. ii scr. amplius M. 135 i Quovis] quoilibet Br. 140 i sicut Deufert. 144 i undinis M. nundinis Schl. i.q. nundinas. ii {Faciundo} Schorsch. 147 i Tantis M. i.q. Tantisper. 149 i Nefas M. i.q. nec fas male interpretatus. ii ordo ulla voluptate deest in Umpf. 153 i neque tu satis scr. nullus codex Umpf. ii antea Deufert. 154 i post animum scr. illius in rasura M. ii ubi M. ibi Br. ibi ad 154 Vivitur] M. 155 i in margine NOT simutates M. i.q. simultates. ii quantum Schorsch. 157 i esse M. i.q. esset. 161 i ordo si nunc deest in Umpf. ii commudum M. i.q. commodum. 164 i te om. nullus codex Umpf. 162 Dionysia hic sunt hodie apud me sis volo] quod dixit ‘sunt hodie Dionysia’, quae sunt sacra Liberi patris apud Athenas Eugr. <?page no="126"?> 118 sicut. Diei tempus est idest festa Dionisia. 169 / 117 Monere scilicet oportet. 170 / 118 Si domi est idest in domo sua. 171 / 119 Fuit pro ‘est’. i 172 / 120 Presto adverbium est qualitatis. Aiunt scilicet illum. 173 / 121 Crepuerunt idest sonuerunt. 174 / 122 Hinc <a me> i idest a domo mea. Huc concessero idest transeam in domum meam. Scaena I,2 CLITIPHO, CLINIA, CHREMES Rediens Chremes a Menedemo invenit in domo sua Cliniam, filium Menedemi i , loquente<m> ii cum Clitiphone, filio suo, et iam miserat Clinia pro sua amata. 175 / 1 Etiam cessant scilicet venire Antiphila et illi qui pro illa fuerant missi. 176 / 2 Cum nuntio idest misso meo. Adfuturam scilicet tuam amatam. 177 / 3 107v Proin idest proinde. Tu sollicitudinem i(stam) f(alsam) scilicet hoc quod tu cogitas, ut concubina tua hic non adsit modo. 178 / 4 Quicum idest cum quo. Filius scilicet meus. 179 / 5 Pater scilicet meus. Quem volui scilicet adesse. Adibo scilicet illum. 180 / 6 Quid id est i scilicet quod oportune venio. Probo ii scilicet nosco. 181 / 7 Huic scilicet Menedemo. Scis esse idest scis ubi est; vel si habet filium. In Asia esse i scilicet illum. Non est scilicet in Asia. 182 / 8 Apud nos scilicet reversus. Advenientem scilicet de Asia. 183 / 9 Usque a pueritia idest a pueritia usque nunc. 184 / 10 Voluptatem idest gaudium. i 192 / 18 Quid narrat interruptio; scilicet Clitipho. Ille scilicet narra{re}t ii . Se miserum esse scilicet ait. Minus credere scilicet quam illum. 185 / 11 Quam velle i idest quantum multum. Invitatum scilicet a me esse. Amplius scilicet quam quando eum invitavi. 186 / 12 Opinanti scilicet illi talia. Obicerem ei d(omi) idest nuntiarem apud domum meam. 187 / 13 Tempus est scilicet ut veniat. Cave faxis idest ne facias. 188 / 14 Quia scilicet ideo. Quid se scilicet de. Venit scilicet Clinia, filius eius i . 189 / 15 Ut sit suae idest quomodo; vel qualiter eum amet. 190 / 16 Turba idest turbatio. Abitio idest discessio. 191 / 17 Servulum scilicet suum i . 193 / 19 Quin ut non. 194 / 20 Parentis scilicet habet; et est accusativus. i 195 / 21 Atque haec idest talia. Perinde adverbium est similitudinis. 196 / 22 Uti scit scilicet his bonis sapienter. Ei bona scilicet sunt; idest si bonus est animus qui possidet, utique bona <sunt> i quae possidentur. 197 / 23 Ille scilicet Menedemus. 198 / 24 Nequid in illum idest contra illum. Plus satis idest plus iusto; plus quam debeat. Faxit idest exardescat. 199 / 25 Illene idest numquid ille faciet plus mali i quam debeat. Sed reprimam me tacendo dixit nolens dolorem patris manifestare propter suum filium. Nam in metu secum loquitur. Esse hunc idest Cliniam. Illi est scilicet Clitiphoni. 200 / 26 Quid tute t(ecum) scilicet loqueris, pater. Dicam scilicet quod dicebam. Ut ut erat idest utcumque vel 172 i in margine N praesto M. 174 i Hinc a me] a domo mea Br. Scaena I,2 i menandri M. Menedemi F. ii loquentem Br. Schl. 180 i idem M. i.q. id est. ii Probe M 1 . Probo corr. M 2 . lectio probo deest in Umpf. 181 i ordo in Asia esse deest in Umpf. 192 i ordo. ii narret Schorsch. 185 i velle M. i.q. vellem. 188 i tuus M. eius Schorsch. 191 i tuum M. suum Br. 195 i in margine NOT M. i.q. fortasse perinde. 196 i sunt Schorsch. 199 i malo M. mali Schorsch. 181 Non est] in Asia scilicet Bemb. 199 Illi] patri aut certe Cliniae Bemb. <?page no="127"?> 119 qualiscumque erat, pater. Mansum idest mansuetum. Oportuit scilicet Cliniam cum patre. 201 / 27 <Fortasse scilicet etiamsi> i . Aliquanto scilicet plus. Iniquior {scilicet etiamsi} erat pater eius; idest si plus contra illum pater erat iratus quam culpa meruisset. Preter eius culpam et plus quam dignum esse<t> ii . 202 / 28 Pateretur idest sustinere illum debuerat filius. 203 / 29 Hunccine idest numquid hunc; filium. Ex illius scilicet patris. More scilicet vivere. An illum scilicet patrem. Ex huius scilicet moribus Cliniae. 204 / 30 Quod illum scilicet patrem. Insimulat idest fingit; vel accusat. Durum scilicet esse. Iniuriae idest irae. 205 / 31 Unius m(odi) idest causa dilectionis. Homo tollerabilis idest mitis et mansuetus minus quam expediat, quia plus debet esse mitis. 206 / 32 Scortari idest meretricari; idest non vult ut filius eius vivat cum meretrice. Crebro convivarier idest ut crebro convivia celebret non vult. 207 / 33 Prebent scilicet filiis suis. Exigue idest parce. Atque haec sunt scilicet ut non permittat pater scortari et convivari luxuriose filium suum. Virtutem o(mnia) animi sapientis i . 208 / 34 Ubi animus semel idest statim ut animus se submiserit cupiditati meretricali, opere pretium est, ut iterum illa in eum mala consilia i ab opere nefario. 209 / 35 Consimilia idest mala. 209/ 210 Hoc scitum est idest quod dixi probatum est. 210 / 36 Periculum idest probationem. Facere scilicet potes. 211 / 37 Cene quid nobis praeparatum est in cena. 212 / 38 Vide sis scilicet hic ad cenam. Scaena II,1 CLITIPHO Clitipho secum patrem omnesque senes reprehendebat. 213 / 1 In omnis accusativus. 214 / 2 Qui scilicet patres. A pueris idest ab ipsa pueritia. Nasci senes idest fieri; more senum vivere. 215 / 3 Neque illarum scilicet censent i nos. Affines idest vicinos. Quas fert idest exposcit. 216 / 4 Ex sua libidine m(oderantur) scilicet nos. <Nunc quae est> i idest sicut illi prae senectute iam non valent libidinari ita volunt et nos metiri et continentes esse. Quae olim f(uit) scilicet in iuventute. 217 / 5 Ne ille idest nonne. Facillime idest leniter. Utetur patre idest me; idest nonne permitterem i illum facere quicquid vellet. 218 / 6 Nam et cognoscendi scilicet si ego haberem filium. Ignoscendi idest dimittendi quae peccaverit. Dabit i scilicet ante filium ii . 219 / 7 Non scilicet faciam ita. Ut meus scilicet facit pater. Per alium idest per Cliniam. Suam sententiam 108r idest severitatem; voluntatem i . 220 / 8 Is mihi scilicet pater meus. Ubi scilicet qui. Plus paulo scilicet quam opus esse<t> i . Suaque ii narrat f(acinora) idest multa mala improperat mihi. 221 / 9 Nunc ait scilicet mihi. Periculum idest probationem. 222 / 10 Nunc surdo n(arret) f(abulam) quia nil curo verbis ipsius nec aurem acommodo. 223 / 11 Magis scilicet quam patris. scilicet meae; 201 i Fortasse scilicet etiamsi Schorsch. ii esset Schorsch. 207 i sapientes M. sapientis Deufert. 208 i consilio M. consilia Schorsch. 215 i cessent M. censent Deufert. 216 i Moderantur] metiuntur nos Br. Moderantur] metiuntur, perpendunt nos Schl. 217 i dimitterem M. permitterem Schorsch. 218 i Dabit M. i.q. Dabitur. ii filio M 1 . filium corr. M 2 . 219 i voluptatem M. voluntatem Deufert. 220 i esset Schorsch. ii lectio suaque deest in Umpf. fortasse sua que. <?page no="128"?> 120 <scilicet dicentis> i . Stimulant idest exagitant. {scilicet dicentis} Affer m(ihi) scilicet munera. 224 / 12 Quid respondeam scilicet quia non habeo quod dem ei. 225 / 13 Suarum <rerum> idest in sua <parte> i . Satagit scilicet suum amorem. 227 / 15 Potens superba. Procax idest inverecunda apetritrix. Magnifica idest pomposa. Sumptuosa idest nimio<s> i sumptus expendens. 228 / 16 Tum scilicet vult. Recte i est scilicet ut dem. Nihil esse scilicet divitiarum. Religio est d(icere) yronice; certe non est religio, sed contumelia. 229 / 17 Hoc ego mali scilicet studium; idest amore<m> i meretricum; idest hos pessimos mores quos habet mea amata. Scaena II,2 CLITIPHO, CLINIA Tristatur Clinia eo quod tardaret venire eius amica Antiphila, unde loquitur cum Clitiphone. 230 / 1 Si mihi secundae idest prospere. {Res de amore m(eo) e(ssent) tristatur clinia eo quod tardaret venire eius amica antiphila unde loquitur cum clitiphone} i Iam dudum <scio> scilicet quia. 231 / 2 Venissent scilicet quos misi. Sit hic i idest in hac civitate. 232 / 3 Multe o(piniones) ut ipsa sit corrupta. 233 / 4 Occasio scilicet concurrit; quia defui. Etas iuvenilis. Mater scilicet sua. 234 / 5 Cui nihil scilicet mali. Iam praeter pretium d(ulce) scilicet quod datur illi pro filia. Hei idest ve. 235 / 6 Caves idest observa. Ne videat f(orte) h(ic) t(e) a p(atre) a(liquis) e(xiens) idest vide, ut non videat te hic aliquis, qui nuntiet patri tuo te hic esse. 236 / 7 Presagit m(ali) idest praedivinat de Antiphila. 237 / 8 Pergin scilicet loquendo. Istuc p(rius) quod venit tibi. 238 / 9 Si nihil m(ali) e(sset) scilicet de Antiphila. Adesset Dromo. Quando istuc e(rit) desiderate loquitur. 239 / 10 Longius abesse scilicet domum illius. 240 / 11 Dum moliuntur idest <dum festinant conare i et contra vires aliquid laboriose facere> ii . Conantur iii se ordinare. {dum festinant conare et contra vires aliquid laboriose facere} Dum conantur idest cogitant. 241 / 12 Dromonem scilicet tuum servum. Cum Syro scilicet nostro servo. Scaena II,3 SYRUS, DROMO, CLITIPHO, CLINIA Dum inter se conloquerentur Clinia et Clitipho ratiocinantes ex amore Cliniae cur Dromo et Sirus moras facerent, Clitipho vidit Dromonem una et Sirum in reversione conloquentes ex Antiphila, quae erat relicta a dorso. Et repente audierunt Clinia et Clitipho ipsos, qualiter in<ter> i se dicebant amissas esse feminas propter quas perrexerunt. 242 / 1 Sermones cedimus idest dividimus; vel miscemus. 243 / 2 scilicet feminae. Cliti m(ulier) videns subito eos venientes dixit Clitipho: „mulier tibi adest”. 244 / 3 Audio Demum idest tandem. Video scilicet Dromonem et Sirum. 245 / 4 Minime mirum 223 i scilicet dicentis Schorsch. 225 i parte Br. Schl. 227 i nimios Schl. 228 i post Recte s in rasura M. 229 i amorem Br. 230 i {Res de amore m(eo) e(ssent) tristatur Clinia eo quod tardaret venire eius amica Antiphila unde loquitur cum Clitiphone} Schorsch. 231 i ordo sit hic deest in Umpf. 240 i conare M. i.q. conari. conari Schl. ii Dum moliuntur] dum festinant conari et contra vires aliquid laboriose facere Schl. iii scr. conantur M. Scaena II,3 i inter Schl. <?page no="129"?> 121 prosequitur Syrus rationem in eundo. 246 / 5 Illi s(unt 4 Ancillae quia ancilla<rum> i gregem ducit secum. Mene ii r(ogas) scilicet qui 247 / 6 Relictas scilicet esse a nobis. Quid idest aliquid. Rerum ornamentorum. Ei mihi scilicet quia haec ornamenta, audio, ab amatoribus accepit. 248 / 7 Aurum scilicet portant secum, unde honerate sunt. Vesperascit idest iam adpropinquat hora vespertinalis. Noverit i viam scilicet ideoque tardant venire. 250 / 9 Quanta de spe quia sperabam eam habere pudicam et mihi soli cogitabam esse solam. 251 / 10 Quid istuc idest quare tristaris. Quae res te sollicitat idest quae sollicitudo animum tuum agitat. Quid siet scilicet unde sollicitor. 252 / 11 Viden tu ancillas scilicet illam i habere quas secum ducit. Vestem idest unde ornata est. 253 / 12 Ea censes ut habeat tantas ancillas. Intelligo scilicet unde tristaris. 254 / 13 Quid turbe est scilicet ancillarum venientium cum Antiphila. Capient scilicet ancillas i ; aliter illas ii . 255 / 14 Sene n(ostro) scilicet Chremete. 256 / 15 Eccos Cliniam et Clitiphonem. {Volebam scilicet quos} i O Iuppiter cum absente quasi cum praesente loquitur. Ubi nam est fides scilicet postquam Antiphila me relinquens aliorum bonis locuples facta est. 257 / 16 Dum ego p· p· i scilicet dum patris monita contempsi. 108v Patria c(areo) alienus sum. Demens stultans. Interea loci interim; adverbium. 258 / 17 Collocupletasti idest divitem fecisti aliorum bonis. Locuples dicitur qui in multis locis possessiones habet, idest villas. 259 / 18 Propter quam idest Antiphilam. Infamia s(um) idest diffamatus sum. Minus scilicet quam debuissem. 260 / 19 Cuius idest patris. Pudet idest verecundiam habeo, quare non crediderim ei. Harum idest meretricum. 261 / 20 Dolet scilicet me patrem meum, ut recederem ab ea. Ab hac Antiphila. Expellere removere. 262 / 21 Quod tamen idest expellam me ab ea. Cum gratum idest antequam patris iram paterer. Nolui scilicet ut me removerem. 263 / 22 Hic idest Clinia. 264 / 23 Atque idest quam. Accipis quia speras te esse contaminatum, et es{t} i integer. 265 / 24 Eadem Animus idest amor. Idem idest similis. Hac i fuit idest sicut. 266 / 25 Ex ipsa re scilicet quam vidi in domo. Coniecturam idest ex<i>stimationem i . 267 / 26 Quid est idest unde coniecturam cepisti. 268 / 27 Falso adverbium est. 269 / 28 Primum scilicet dicam. Huius idest amicae tuae. Rerum idest causarum. 270 / 29 Ante hac idest ante hoc tempus. Non fuit scilicet eius mater, sed i nutrix. 271 / 30 Ea idest anus. Obiit obviavit. Ipsa scilicet tua amica. Altere idest sociarum. 272 / 31 Narrat idest Bachidi. 273 / 32 Mane idest expecta. Ennarrem i idest ut. 274 / 33 Post idest deinceps. Istuc veniam scilicet quod tu vis dicam. Prospera i scilicet narrando. 275 / 34 Ventum pervenimus. Ad 246 i ancillarum Deufert. ii mene scr. nullus codex Umpf. 248 i lectio noverit deest in Umpf. 252 i illi M. illam Schorsch. 254 i scr. a n c i l l a s M. ii aliter illas add. M 2 . 356 i {Volebam scilicet quos} Schorsch. 257 i D D M. i.q. propter male interpretatus. 264 i es Schorsch. 265 i hac scr. nullus codex Umpf. 266 i existimationem Schorsch. 270 i scilicet M. sed Schorsch. 273 i Ennarrem M. i.q. Enarrem. 274 i Prospera M. i.q. Propera. 258 Conlocupletasti] divitem fecisti Eugr. Locupletes] locorum multorum domini Fest. p. 106,3. Locuples quasi locis plenus et possessionum plurimarum possessor Isid. 10,155. Locuplens] multa loca possidens Gloss. IV 110,27. <?page no="130"?> 122 ) Pulsat i fores idest frequenter pulsat. 276 / 35 Prodit idest exit. Haec idest anus. 277 / 36 Hic se coniecit idest Dromo vi{m} i intravit. Consequor scilicet illum. 278 / 37 Obdit p(essulum) opponit. <Ordo est> i : obdit pessulum, redit ad lanam, ubi interventum est mulieri de inproviso. 279 / 38 Alibi idest ex hoc {sciri potuit} i , quod ilico, ut Dromo ad hostium venit, ipsa obdit pessulum, ne forte malignus introisset, sciri potuit, Clinia ii , fuisse t<u>am iii iam amata<m> iv . 280 / 39 Exigerit i idest duxerit Antiphila. 281 / 40 Inproviso idest subito; scilicet et hinc sciri potuit. Interventum significatum. Mulieri Antiphilae. 282 / 41 Nam ea res dedit scilicet quia intervenimus eas occupatas. Existimandi perpendendi. Copia i idest facultatem. 283 / 42 ! " scilicet illius scire. Vite consuetudinem <ordo est> i : offendimus ipsam texentem telam studiose mediocriter vestitam veste lugubri. Hinc sciri potuit, ó Clinia, quo studio exegerit vitam suam te absente, haud ii nusquam alibi. Nam ea iii 5 maxime ingenium cuiusque ut sit. Eius iv anuis v et cetera. 284 / 43 Quae scilicet consuetudo. Ingenium idest sapientiam. Declarat probat. 285 / 44 Studiose cum nimio labore. Offendimus idest invenimus. i 286 / 45 Veste lugubri sordida; luctuosa, scilicet propter mortem. 287 / 46 Ex i anuis pro ‘anus’. Opinor ut suspicatus sum. Ita ii erat mortua scilicet ita erat {s}tristis iii . 288 / 47 Tum ornatam scilicet illam repperimus. Ornantur non amatoribus placentes. 289 / 48 Nulla scilicet invenio. Mala re esse expolitam scilicet invenimus i ; idest habens maxillam illius tinctam, decoloratam. Muliebri re ii idest nullo fuco nec tinctura muliebri. 290 / 49 Passus i scilicet ei erat. Prolixus idest non ligatus mitris. i 291 / 50 Neglegenter idest incuriose. Pax idest tantummodo; nihil amplius et hoc recte; „pax” interiectio vel adverbium est comicum proprie significans ‘bene’ vel ‘tantummodo’, qua cessare praecipimus. 292 / 51 Conicias idest inmittas. Anus scilicet illius; quae aperuit hostium. 293 / 52 Subtemen nebat idest fila deducebat; filabat quod in tex<t>um i mitteret, idest tragmam, panoclas ii quas dicunt, eo quod a pectine subter cedatur; „subtemen” quasi sub stagmine, stamen a{d} iii stando. Preter eam iv scilicet anum. 294 / 53 Erat scilicet cum illa. Texebat una scilicet cum Antiphila. 295 / 54 Neglecta idest non curata. Inmunda i(lluvie) scilicet ipsa; idest sordida turpitudine. 296 / 55 Ut hic d(icit) i scilicet Sirus. 297 / 56 Scin tu hanc scilicet ancillulam. Sordidatam i 298 / 57 Dominicam i Antiphilam. Noxiam idest culpam. 299 / 58 Internuntii 275 i Pulsat M. i.q. Pultat. 277 i vi Br. Schl. 278 i <ordo est> Schl. 279 i {sciri potuit} Schorsch. ii scr. Clinia] M. iii tuam Schorsch. iv amatam Schorsch. 280 i Exierit M 1 . Exigerit corr. M 2 . i.q. Exegerit. exegerit ad 283 Vite consuetudinem M. 282 i Copia M. i.q. Copiam. 283 i ordo est Schorsch. ii haud M. i.q. aut. iii scr. tum M. ea Schl. iv scr. Eius M. v annus M. ut sit eius animus Schl. anuis Schorsch. 286 i in margine N lugubris] sordida M. 287 i Ex M. i.q. Eius. Eius ad 283 Vite consuetudinem] M. ii ita deest in Umpf. iii {s}tristis Schorsch. 289 i invenientes M. invenimus Schorsch. ii ordo muliebri re deest in Umpf. 290 i post Passus rasura i vel ii litterarum M. 291 i in margine Not pax interiectio vel adverbium M. 293 i textum Schl. ii fanoclas M. panuclas Schl. iii a Br. Schl. iv lectio praeter eam deest in Umpf. 296 i hic dicit deest in Umpf. 297 i scr. sordidatam M. 298 i Dominicam M. i.q. Dominam. 293 Stamen dictum, quia rectum stat. Isid. orig. 19,29,7. <?page no="131"?> 123 300 / 59 Nam disciplina scilicet usus est illarum. Hisdem scilicet muneribus. Munerarier i 109r idest ornari. 301 / 60 Ancillas p(rimum) scilicet deinde dominas. Quae affectant idest praeparant. Viam idest ingressum. 302 / 61 Perge o(bsecro) scilicet Sire, narrando. Gratiam idest gaudium. 303 / 62 In re i idest in opere. Inducere ii inmittere in me. Quid ait scilicet Antiphila. Ubi me idest quando. 304 / 63 Redisse scilicet de militatu. 305 / 64 Telam scilicet quam texebat. 309 / 68 Ita timui idest quia timebam antea, ut alicuius frugitura esset coniugio. Nihil esse scilicet ex hoc quod hic dicit de illa. 310 / 69 Vicissim Syre idest per vices; idest sicut dixisti de illius amica dic et quae illa altera <est> i , de qua dixisti, quia dixerat ei quod non esset mater illius Dic quae illa est hoc respicit quod superius [Haut. 271/ 272] dixit Syrus: „ipsa” Antiphila „in itinere alterae dum narra{re}t ii , forte audivi”. 312 / 71 Quo ego interrogat. Illam scilicet ducam. 313 / 72 Heus tu scilicet Clitipho. 314 / 73 Periculo scilicet magno. Facinus m(agnum) idest factum; idest opus aliquid i . 315 / 74 In mea vita idest in periculo vitae meae. Tu tibi laudem idest ut; dum in domo patris mei tua astutia habuero amicam, inde habeas laudes. idest pergis ad querendum. Scelus exclamatio. 316 / 75 Ubi paululum i scilicet si; idest apud patrem meum. Modo idest tantummodo. Quid idest aliquid. Fugerit idest tua astutia. 317 / 76 Quid illo f(acias) scilicet de periculo. At enim scilicet volo dicere. Quid enim scilicet vis dicere. 318 / 77 Ita res est apud te et patrem tuum. Haec nunc quasi cum scilicet res erat antea Menedemi cum filio suo Clinia de uxore. Ambages idest perplexiones. Malum i exclamatio. 319 / 78 Hic dicit scilicet Clitipho. Mitte ista idest ambages quas loqueris. Ad rem idest ad narrationem. 320 / 79 Enim vero idest certe; loquitur ad Cliniam Syrus. Reticere nequeo idest non possum silere, ó Clinia, quia multum est malus et iniustus Clitipho. Multis m(odis) scilicet quam. Iniurius idest iniustus. 321 / 80 Clitipho est scilicet erga me. Ferri idest sustineri a nobis. Audiundum a vobis. 322 / 81 Quid est idest quare taces. Vis potiri idest frui illa. Quod des illi scilicet meretrici. Vis i effici scilicet a me. 323 / 82 Tuum esse in p(otiundo) p(ericulum) {idest impetrare aurum et argentum} i in fruendo illa. Haud scilicet yronice. 324 / 83 Siquidem idest certe. Quod non potest scilicet habere; vel nec consequi. 325 / 84 Aut haec scilicet pericula. Cum illis scilicet periculis. Aut illa scilicet bona. {quae} i 326 / 85 Utram idest unum e duobus elige quod maius vis. 327 / 86 Etsi scilicet certe. Hoc consilium scilicet ut apud patrem tuum sit Bachis. Quod cepi idest dixi. Et tutum scio scilicet ut in domo patris moretur. 328 / 87 Apud patrem scilicet ut sit. Tua amica scilicet o Clitipho. Copia idest facile; possibilitas. 329 / 88 Quod illi scilicet Bachidi. <Argentum> es pollicitus idest quod promisisti. Eadem hac quia dixi copia<m> i esse <illam> ii manere posse apud patrem. Via idest ratio. 330 / 89 Ut efficerem <idest impetrare aurum et argentum>; idest ut {effice} tua<m> i 300 i Munerier M 1 . Munerarier corr. M 2 . 303 i In re M. i.q. inire male interpretatus. ii inducere deest in Umpf. fortasse inducere, inmittere in me glossa ad inire. 310 i est Schorsch. ii Narrat ad 272 M. narrat Schl. 314 i aliquid M. i.q. aliquod. Aliquod Br. 316 i si om. nullus codex Umpf. 318 i ordo ambages malum deest in Umpf. 322 i vis deest in Umpf. 323 i Potiundo] fruendo illa Br. 325 i {quae} Schorsch. 329 i copiam Schorsch. ii illam Schorsch. 330 i ut tuam Br. <?page no="132"?> 124 amicam hab{r}eres ii vel argentum tibi procurarem. Orando idest deprecando nimium. Iam surdas iii aures r(eddideras) m(ihi) idest tot vicibus deprecatus es, ut inde surdus factus sim. 331 / 90 Quid aliud t(ibi) v(is) scilicet ut faciam. Siquidem scilicet istud volo. Siquidem idest certe. Experiundo idest temptando. Hoc i scies scilicet a{d} ii me. 332 / 91 Age age scilicet ó Syre. Cedo idest dic. 333 / 92 Tuam amicam scilicet Bachidem. Huius idest Clinae. Amicam scilicet esse i . Pulchre yronice. Cedo idest dic. Faciet sua scilicet de. 334 / 93 An ea idest mea Bachis. Dicetur scilicet ad se esse. Huius idest Cliniae. Si una haec idest Antiphila. Dedecori est idest verecundiae illi. 335 / 94 Deducetur scilicet Bachis. 336 / 95 Vera causa est idest vera dicam. 337 / 96 Firmi idest firmitatis. Accipere hunc m(ihi) e(xpediat) idest ut ad patrem meum deducatur. Metum ut pro pavore patris deducatur mea Bachis. 338 / 97 Habeo illud derisorie; scilicet consilium. Istuc pro ‘istud’. Ambo idest tu et Clinia. 339 / 98 Istiusmodi o(bsecro) idest tale deprecor consilium quod sit sine periculo. Repperi idest excogita. 340 / 99 Ibo obviam scilicet meretricibus. Hinc idest de isto loco ubi sum. Ut revortantur scilicet et non veniant huc. 342 / 101 Otiose idest obscure; secure. 343 / 102 Quid ago nunc 109v fuerint. Quod boni est i scilicet hoc agas quod boni est. 343/ 344 Dic m(odo) v(erum) scilicet quid vis agere. 344 / 103 Age modo scilicet quod vis. Nequicquam i idest frustra. Voles scilicet quod tu vis; idest tarde ac frustra coepisti ii hoc velle quod dicis modo, ut sine periculo habeas amicam, <quoniam> iii , quandocumque pater sciet, <non permittitur, ut fruaris illa> iv . 345 / 104 Datur f(ruare) {permittitur ut fruaris illa} a Syro. Licet scilicet ut nunc concumbas cum illa. Nescias pro ‘nescis’. i 347 / 106 Eius scilicet tuae amicae. Sit potestas scilicet frui amore cupito. Posthac idest deinceps. Quam ii tibi scilicet sit potestas. 346 / 105 Perge semper me infestando. Porro longe. Istuc ago scilicet quod cogito; idest quod habeo inventum peragam, ut faciam illas i reverti. 348 / 107 Hercle qui iam pergis. Syre Syre cepit recedere Syrus inde et obviam illis ire, ut diceret quod reverterentur domum. Heus scilicet noli abire. 349 / 108 Cum caluit i secum loquitur; scilicet ad libidinem. 350 / 109 Tibi placere scilicet quod cogito et quod volo. 351 / 110 Et famam idest laudem nominis mei. 352 / 111 Nequid a(ccusandus) ex hac re quam vis. 353 / 112 Ridiculum idest ista res digna est risu, cum callide hoc tractem. 354 / 113 Quasi istic ita loqueris in hoc facto. 355 / 114 Hic idest in hac re. 356 / 115 Verba scilicet patris tui. Huic idest mihi; <quasi digito tetigit se> i . Homini v(erbera) {quasi digito tetigit se} scilicet quia debentur tibi verba, mihi verbera. i 357 / 116 Neutiquam idest nequaquam. ii haberes Schorsch. iii ordo iam surdas deest in Umpf. 331 i hoc deest in Umpf. ii a Schorsch. 333 i esse om. nullus codex Umpf. 343 i est deest in Umpf. 344 i Nequicquam M. i.q. Nequiquam. ii petisti M. coepisti Br. Schl. F. iii quoniam Schl. iv non permittitur, ut illa fruaris Schl. 347 i ordo. ii Quam M. i.q. numquam male interpretatus. 346 i illum M. illas Schorsch. 349 i Cum caluit M. i.q. Concaluit. 356 i Huic] quasi digito tetigit se Br. Huic homini] mihi; quasi digito tetigit se Schl. 357 i in margine N neutiquam M. 337 Nihil satis firmum video quam ob rem accipere hunc mihi expediat metum] nullam rationem video firmitatis in consilio Eugr. <?page no="133"?> 125 Neglectui idest ut providentiam neglegenter praevideam. 358 / 117 Sed istum idest Cliniam. Suam scilicet tuam amicam. 359 / 118 Facturum m(e) idest dicam meam esse amicam. 360 / 119 Ut sit necesse scilicet me hoc facere propter amicitiam i . Merito te amo idest familiaritas facit, qua{e} ii nos iii a pueritia cognati iv sumus v . 361 / 120 Verum scilicet videndum est. Illa scilicet mea amica. Titubet scilicet de me; propter illam tua Antiphila. 362 / 121 Qui tam f(acile) idest quomodo. Potueris i scilicet o Sire. 363 / 122 Illi scilicet Bachidi; <ut dicat se esse Cliniae> i . Quae solet {ut dicat se esse clinia} quando domui illius accessisti, sic tam propere eam expulisti, quae alios spernere solebat. Quos idest aliquos. 364 / 123 In tempore idest oportune. Rerum omnium scilicet ut oportune quis veniat; qui aliquid vult impetrare, necesse est, ut veniat ad tempus oportunum. Ad eam veni i idest quando oportunitas et serenitas ac letitia cum illa erat, ego adveni. 365 / 124 Miserum idest amore deceptum. Offendi idest inveni. Ibi idest apud domum illius. 366 / 125 Eius noctem o(rantem) idest ut eius noctem; idest ut una nocte frueretur eius cupitis amplexibus. Haec scilicet Bachis. Arte idest astutia. Tractabat idest deludebat. 367 / 126 Animum cupidum idest accensum. Inopia idest cruciatione amoris. 368 / 127 Eademque scilicet Bachis. Ut esset apud te idest ob hoc faciebat. Gratissima idest multum acceptabilis et multum dignissima, dum alios repelleret et te solum duceret. 369 / 128 Heus tu scilicet o Clitipho. <Vide sis> nequid scilicet in temet ipso. Inprudens ruas idest ne imprudenter agas; ut incipias cum illa iocari in praesentia patris. 370 / 129 Ad has res idest ad amores considerandos i . Perspicax idest suspiciosus; argutus; praevidens. 371 / 130 Inpotens idest incontinens in amore. 372 / 131 Inversa verba idest lasciva, scilicet tua novi. Eversas idest supinas; dissolutas; huc illucque revortentes i . i 373 / 132 Gemitus screatus t(ussis) genitivi sunt. Screare vero est spuere et flegma purgare. 374 / 133 Laudabis ita prudenter agam. Vide sis scilicet apud te. Tutemet idest tu ipse. 375 / 134 Quam cito idest multum. ! idest prosecutae; nos. 376 / 135 Cur retines scilicet me. Haec scilicet Bachis. Non est tua scilicet sed Cliniae. 377 / 136 Apud patrem scilicet quamdiu erit. Nihilo magis idest sine dubio non erit tua. 378 / 137 Sine scilicet ut sit mea interim. Queso paulisper stuprare eam volebat. Veto idest prohibeo te. 379 / 138 Saltem salutare scilicet illam permitte me. Abeas recedas. Si sapis homo. Eo pergo. 380 / 139 Quid istic quid iste olim aget. Manebit stabit. O hominem f(elicem) scilicet Cliniam cui licet frui amore. Scaena II,4 BACHIS, ANTIPHILA, CLINIA, SYRUS 360 i post amicitiam i verbum in rasura M. ii qua Schorsch. iii nostram M. nos Schorsch. iv cognata M. cognati Schorsch. v est M. sumus Schorsch. 362 i scr. potueris M. 363 i Illi] ut se dicat Cliniae Br. 364 i ordo rerum omnium ad eam veni deest in Umpf 369 i Vide sis] in temetipso Br. 370 i consiaerandos M 1 . considerandos corr. M 2 . 372 i revertentes M 1 . revortentes corr. M 2 . 373 i in margine No quid est screare M. 364 In tempore] oportune Bemb. 370 Quam sit perspicax] quam sit suspiciosus Eugr. 373 Screare vero est spuere Non. p. 257,2. Screare] expuere Gloss. V 647,51. <?page no="134"?> 126 110r Bachis, amica Clitiphonis, Antiphilam, amicam Clinae, laudabat et ista similiter illam, dum irent. 381 / 1 Te o. Mea scilicet amica. Et scilicet esse. Fortunatam scilicet te. Iudico deffinio in animo meo te esse fortunatam. 382 / 2 Id cum studuisti idest cum hoc adimplesti. <Isti> forme ut m(ores) c(onsimiles) f(orent) tuae pulchritudini; <quia> fidem i servasti Clinae. 383 / 3 Ita me dii a(ment) iuramentum. Quisque aliquis. 384 / 4 Nam mihi quale ingenium h(aberes) idest qualiter velles vivere cum uno viro et non cum multis. Fuit indicio idest insignum; quando allocuta es mihi i in via, fuit locutio tua insignum et inostensio{ne} ii , ut bonum haberes ingenium. 385 / 5 Et cum egomet mecum i scilicet fuit mihi oratio tua {in} ii indicio. Vitam tuam idest castitatem tuam, quae contenta es uno viro. Considero scilicet et cum considero. 386 / 6 <Omnium> adeo vitam. Vostrarum scilicet matronarum. 387 / 7 Esse istius modi idest tam bonas ut dico. Et nos non esse quia multis amatoribus assensum praebemus. 388 / 8 Bonas esse v(obis) idest pudicas, quae vultis placere uni viro et non multis. Non sinunt scilicet amatores, scilicet bonas esse. Quibus cum res est i idest cum nobis; idest cum quibus est ipsa res. Rem 389 / 9 Forma idest pulchritudine. Inpulsi n(ostra) idest comprehensi; illi nostri amatores. Colunt diligunt; venerantur. 390 / 10 Haec scilicet forma. Ubi inmutata est idest statim ut veterascit. Illi suum animum scilicet nostri amatores. Alio c(onferunt) idest ad alias. 391 / 11 Nisi prospectu i idest aliquo. Prospectio in futurum, ut aliquid habeatur. Desertae <vivimus> ii idest inopes; derelictae; post amissam formam. 392 / 12 Etate i agere idest vita ducere. 393 / 13 Cuius scilicet viri. Mos maxime est {ut} i mores illius viri similes sint mulieris, ut sicut vos uno ita ille una sit contentus. Consimilis scilicet fieri. Hi scilicet viri. Ad vos applicant idest veniunt ad vos viri et volunt vos habere in coniugium. 394 / 14 Hoc beneficio i quia et vos vultis uni viro iungere et viri solummodo propriis uxoribus. Devincimini idest colligamini amore; <scilicet vir ex amore mulieris, mulier ex amore viri> ii . 395 / 15 {Ut numquam u(lla) a(mori) v(estro) i(ncidere) p(ossit) c(alamitas) scilicet vir ex amore mulieris mulier ex amore viri} Calamitas miseria. 396 / 16 Nescio alias scilicet quales sint. Fecisse idest voluisse. 397 / 17 Ex illius scilicet mei amici. Commodo idest ex prosperitate et utilitate mei {a mei} i amici. Vah subsannantis adverbium. 398 / 18 Erga i mea seccum loquitur Clinia. In patriam facis quia nec pro patre nec pro fratre repedavi, sed pro te absente. 399 / 19 Quos cepi idest sustinui. 400 / 20 Preter quam t(ui) c(arendum) idest pro ‘quod te non habebam’ hoc dixit: omnes labores quos cepi fuerunt mihi satis leves excepto illo labore quia carebam praesentia tua. Vix suffere i scilicet amorem illius. 401 / 21 Occine idest numquid hoc; dico. Non licere pro ‘licebit’. Meo 382 i formam M. quia fidem Br. 384 i mihi M. i.q. me. ii inostensio Schorsch. 385 i nunc om. nullus codex Umpf. ii {in} Schorsch. 388 i ordo non sinunt quibuscum res est deest in Umpf. 391 i lectio prospectu deest in Umpf., sed glossae convenit. ii Vivimus] per amissam formam Br. Desertae vivimus] post amissam formam F. 392 i lectio aetate deest in Umpf., sed glossae convenit. Aetatem] vitam Br. 393 i {ut} Schorsch. 394 i scr. hoc beneficio M. iii scilicet vir ex amore mulieris, mulier ex amore viri Schorsch. 397 i {a mei} Schorsch. 398 i Erga M. i.q. Ergo. 400 i suffere M. i.q. suffero. <?page no="135"?> 127 modo idest meo usu. Ingenio idest usu. 402 / 22 Immo ut idest sicut. Duras scilicet contumelias. Dabit scilicet tibi. 403 / 23 Quis nam hic a(dulescens) de Clinia loquitur. Nam in eundo superiora loquebantur ad invicem. Dum vidit procul Cliniam, dixit. Adulescens est scilicet ó Antiphila. Retine me ó(bsecro) scilicet o Bachis. Ipsa Antiphila, ut vidit Cliniam, pro nimio gaudio cadebat. 404 / 24 Disperii m(isera) idest valde perii pro amore illius. 405 / 25 Quem vides scilicet ipse i est. 406 / 26 Anime mi scilicet ó Antiphila. Expectate idest desiderate. Ut vales idest quomodo vales. 407 / 27 Teneo tenete i scilicet amore pristino. 409 / 29 Expectat senex idest †ceti† Chremes ad cenam. Scaena III,1 CHREMES, MENEDEMUS Chremes sero suscepit Bachidem et Antiphilam cum multitudine ancillarum, in quibus magnam expensam adtribuit tam vini quam etiam cibariorum, unde dicebat, dum aurora 110v incipiebat lucem dare diei: iam lucescit, quare cesso pulsare hostium Menedemi et innotescere, quia filius eius a militia repedatus est. 410 / 1 Lucessit hoc iam secum hoc loquitur. 411 / 2 Vicini scilicet Menedemi. Ut sciat scilicet ipse; idest ut pater de illo sciat. {ego scio quia filius non vult ut pater sciat eum redisse} 412 / 3 Et si pro ‘etiam’; <ego scio quia filius non vult ut pater sciat eum redisse> i . 413 / 4 Hunc scilicet Menedemum. 414 / 5 Eius scilicet filii. Habitu idest recessu. Celem scilicet quare celabo. 415 / 6 Ex indicio idest ex manifestatione, quam ego manifestabo patri. 416 / 7 Haud faciam scilicet quod dico; idest {an} i non. <Quod> ii quantum. 417 / 8 Filium meum Clitiphonem. Amico Equali idest coetaneo i . 420 / 11 Aut ego secum ista loqu<itur dol>endo i . Ingenio egregie idest in Deo nature; idest in dispositione genii. 424 / / 15 Egritudo scilicet mea i . 425 / 16 Magis scilicet tanto. Tanto magis d(esidero) scilicet videre illum. 426 / 17 Ipsum scilicet Menedemum. Foras egressum v(ideo) prosequitur Chremes suam rationem. 428 / 19 Cuius scilicet nuntii. 431/ 432 Clinia m(eus) v(enit) nimio perfusus gaudio hoc aiebat. 434 / 25 Propter peccatum idest culpam; quia te reliquid. Tum hoc idest deinde. 436 / 27 Non tu ei dixti i ut essem idest quomodo me af<flig>erem ii . Chreme scilicet non dixti ei. 437 / 28 Quia pessume scilicet ideo non dixi ei. Istuc idest istud. Consulis idest provides. In te atque in illum c(onsulis) idest in te male provides; quia viliorem te non dedas i in illum; quia audacior erit ad aliquid agendum. 438 / 29 Si te scilicet in hoc. Tam leni scilicet erga illum. Et victo animo idest superato dolore illius. 439 / 30 Non possum scilicet me durum ostendere. 440 / 31 Vehemens idest crudelis; fortis. In utramque p(artem) idest ad iram et ad misericordiam. 441 / 32 Largitate idest lenitate. Parsimonia idest 405 i ipsa M. ipse Schorsch. 407 i Teneo tenete M. i.q. Teneone te. 412 i ego scio quia filius non vult ut pater sciat eum redisse Schorsch. 416 i Haud] non Br. ii Quod Schorsch. 417 i coequatineo M. coaetaneo Br. 420 i istud dolendo Br. loquitur dolendo Schl. 424 i tua M. mea Schorsch. 436 i dixisti M 1 . dixti corr. M 2 . lectio dixti deest in Umpf. ii affligerem Br. Schl. 437 i dedit M. dedas Schorsch. 416 Quod potero] ... aut quant[um p(otero)] Bemb. <?page no="136"?> 128 parcitate nimia. 442 / 33 In eandem f(raudem) idest in unam culpam. Ex hac re idest largitate. Ex illa idest ex parsimonia; „ex hac re” idest mansuetudine, „ex illa” idest ex crudelitate. 443 / 34 Paterere pro ‘patereris’. Filium scilicet tuum. 444 / 35 Comeare idest transire illum. idest parvo sumptu. 445 / 36 Tum erat contenta idest quando primitus cepit transire ad illam meretricem. C , N dampnum incurres ideoque fortasse filium iterum amittes. Cuique rant i scilicet Grata omnia 446 / 37 Proterruisti idest expulisti filium. Hinc idest a muliere vel a patria. Ingratis pro ‘ingrate’; idest invite propter inopiam. 447 / 38 Postilla idest aut post excessionem filii aut post illas facultates quas filius ei dabat i . In i vulgo idest per multos amatores. 448 / 39 Sine magno intertrimento idest dampno tuo; vel sine magno sumptu. 449 / 40 Haberi scilicet a filio tuo. Quidvis idest quidlibet. Ut tu scias scilicet ó Menedeme. 450 / 41 Quam idest quantum; vel quibus ornamentis. Ad pernicies i idest ad dispendium et dampnum. I· et ii scilicet dicam hoc. 451 / 42 Primum a(ncillas) i prima vice. i 452 / 43 Satrapes idest quilibet <dux> ii . Satrapes allophilorum lingua dux dicitur. Si siet scilicet dic. 453 / 44 Amator eius. Num 111r quam s(ufferre) e(ius) s(umptus) q(ueat) scilicet in tantum ornamentis instructa <est> i , ut expensas <sufferre non> ii poterit. 454 / 45 Nedum t(u) p(ossis) idest non solum tu i . Esne ii ea intus scilicet mulier in domo tua. Sit rogas iii scilicet si intus iv . 455 / 46 Sensi 456 / 47 Quod si Actum s i iet idest comple{c}tum ii est. Quasi diceret: in paupertatem deductus ero. i 457 / 48 Ut alia idest alias expensas. Omittam scilicet narrando. Pitissando idest frequenter bibendo. 458 / 49 Quod i v(ini) idest quantum. Dicens scilicet filius meus. Asperum idest malum; {Pater} ii scilicet ut deneges vinum. 459 / 50 Hoc est aliud l(enius) scilicet ut tribuas melius. Sodes v(ide) scilicet Menedeme. 460 / 51 Relevi idest aperui. Omnis serias scilicet ancillas meas; „serias” idest studiosas. Habui i in laborem. 461 / 52 Omnis scilicet servos. Sollicitos idest occupatos in servitio illarum. Una nox scilicet fuit. 462 / 53 Quid te <futurum> idest ad quam paupertatem {Futurum idest} i perventurum. 463 / 54 Ut me tuarum idest sicut ego misericordiam habeo de tuis infelicitatibus. Miseritum idest misertum. 464 / 55 †Mine scilicet dat<iv>us i est† Faciet scilicet filius meus. Quod libet idest quod ei placet. 465 / 56 Sumat idest Pati idest sustinere me eum. 466 / 57 Modo idest tantummodo. 467 / 58 Sic facere illud i Permagni 405 i rant M. i.q. erant. 447 i dabit M. dabat Schorsch. ii in deest in Umpf. 450 i pernicies M. i.q. perniciem. ii I· et M. i.q. Siet. 451 i iam om. nullus codex Umpf. 452 i in margine trapes M. i.q. satrapes. ii dux Br. 453 i est Schorsch. ii sufferre non Schorsch. 454 i ut M. tu Schorsch. ii Esne M. i.q. Estne. iii signum interrogationis. iv signum interrogationis. 456 i scr. s atramento crasso M. fortasse s in rasura. cf. ad 450 I et. ii completum Schorsch. 457 i in margine No PEC M. i.q. fortasse Pitissando. 458 i lectio quod deest in Umpf. ii {Pater} Schorsch. 460 i scr. habui M. et ordo. 462 i {Futurum idest} Schorsch. 464 i dativus Jakobi. 467 i scr. Sic facere illud M. 460 Relevi dolia omnia] ... „relevi” quod est aperui Eugr. <?page no="137"?> 129 idest permaxime. Referre ii idest prodesse. 468 / 59 Ut ne scientem sentiat t(e) idest ita te inde contine, quasi non tu des ei nec aliquid scias ex his, sed quasi furtim accipiet. 469 / 60 Quidvis i scilicet facere. Potius scilicet illud facere. Quam quod cogitas ii videlicet per te ipsum dare quod velit. 470 / 61 Quemvis i idest quemlibet. Ut des scilicet filio quod det meretrici. Sinas idest sine. 471 / 62 Technis idest fraudibus. Etsi idest etiam. Subsensi idest intellexi. 472 / 63 Illos idest filium et servum. Ibi esse idest mea causa, ut te fallant. Id scilicet et. Clanculum idest ocultae. 473 / 64 Syrus idest servus noster. Cum illo idest cum Dromone. Consusurrat idest consilia ducit oculta. Conferunt i idest intermisceant. 474 / 65 Adulescentes idest filius meus et tuus. Perdere idest expendere. 475 / 66 Hoc pacto idest hac ratione; ut per alios des. Satius idest melius. Illo scilicet pacto. {quomodo i tu cogitas ut per temetipsum illides} 476 / 67 Pecunia idest non propter pecuniam hoc dico nec propter damnum Agit i scilicet quod dico. Sed illud scilicet ob hoc dico. <Quomodo tu cogitas; ut per temetipsum illudes> ii . 477 / 68 Minimo periclo cum; dedecore tuo. Id demus idest illam pecuniam. Adulescentulo scilicet filio tuo. 479 / 70 Prius scilicet videlicet. Proditurum idest traditurum. 480 / 71 Omnem proditurum. Amittas filium utpote iam fecisti. 481 / 72 Quantam idest quam magnam i . Nequitiam scilicet perpetrandam. Patefeceris idest aperies filio tuo. 482 / 73 Tibi autem scilicet quantam patefeceris fenestram. Vivere scilicet propter dispendium meretricum. 483 / 74 Licentia scilicet per <licentiam> i deteriores. 484 / 75 Quod cum i cumque themesis ii . Volet adimplere. 485 / 76 Putavit idest cogitavit. Quod petet idest quod voluerit facere. 486 / 77 Rem idest substantiam tuam. Illum scilicet filium tuum. Non poteris i sustinere substantiam tuam perire et filium, quia, dum rem tuam tribuit meretricibus, se ipsum dat et substantiam tuam. 487 / 78 Dare deest ‘si’. Denegaris scilicet quod voluerit. Ibit ad illum servum tuum, qui tibi est secretalis. 488 / 79 Qui servus. 489 / 80 Abiturum recessurum i . Minitabit ii scilicet filius tuus. 490 / 81 Videre pro ‘videris’. Ut res est ut loqueris. 491 / 82 Non vidi idest non 111v sum expertus. 492 / 83 Id quero in animo volvo. Qui quomodo. 493 / 84 Cedo d(extram) idest permitto tibi amicitiam meam. 494 / 85 Paratus sum scilicet ad amicitiam dandam tuamque accipiendam. 495 / 86 Quod idest eo quod. Illos idest Dromonem, servum meum, et Sirum tuum Cliniamque et Clitiphonem. 496 / 87 Facere scilicet volo te. 497 / 88 Operam d(abo) scilicet ut te decipiant. i 509 / 100 Syrus est scilicet meus servus. Adprehendendus scilicet a me. Mihi idest a me. 510 / 101 A me n(escio) q(uis) e(xit) idest a domo mea. Concede h(inc) d(omum) idest transi, ii referre scr. nullus codex Umpf., sed et Br. et Schl. 469 i signum interrogationis. ii signum interrogationis. 470 i signum interrogationis. 473 i glossa lectioni conferant convenit. 475 i scr. quomodo M. 476 i Agit M. i.q. Agitur. ii illides M. illudes Schorsch. 481 i magnum M. magnam Schorsch. 483 i licentiam Br. 484 i cum M. i.q. cui. ii themesis M. i.q. tmesis. 486 i scr. Non poteris M. 489 i scr. Recessurum] M. ii Minabit. M. i.q. Minabitur. 509 i ordo. eundem ordinem versuum habent omnes codices Umpf. et Br. 473 Illo] Dromone Bemb. 509 Prehendendus] de[est] ‘ad’ Bemb. <?page no="138"?> 130 scilicet in tuam. 511 / 102 Congruere idest convenire per amicitiam. <Sentiant> i scilicet servi et filii. 498 / 89 Paulum idest modicum. Hoc negotii idest ad hoc peragendum quod dicis. Mihi obstat scilicet quod dicam in sequentibus. Simus et Crito propria nomina sunt. 499 / 90 Ambigunt idest dubitant. De ffinibus scilicet possessionis sue. 500 / 91 Arbitrum idest iudicem inter se. Ut dixeram pro ‘ut dixi’. 501 / 92 Non posse idest non posse me illuc pergere <et> i videre confinia terre sue. 502 / 93 Continuo idest postquam hoc dixero eis. scilicet ut facias. Dii v(ostram) f(idem) secum loquitur. 503 / 94 Conparatam idest assimulatam; consociatam. Esse scilicet constat. Hominum naturam o(mnium) propter Chremetem dicebat hoc, quia stulte a<d>monebat i eum de filio suo. 504 / 95 Aliena idest alienas res. Ut melius videant idest ut melius iudicent aliena quam sua. 504/ 505 Et iudicent q(uam) s(ua) pro ‘suas’. Et hoc dicit: dum qui tristis nimium habetur, alius eius facilius causam videre potest quam ipse. 505 / 96 An eo f(it) idest ea ratione. 505/ 506 Aud i gaudio s(umus) p(erpediti) n(imio) a(ut) e(gritudine) idest per vices sumus nimio gaudio perpediti, per vices nimia tristitia; propter hoc solent ii alii diiudicare nostra facta melius quam nos, quia animus aut gaudio titubatur aut egritudine demergitur. 506 / 97 Perpediti i {i} ii idest occupati. Aut egritudine idest nimia tristitia, scilicet sumus perpediti. 507 / 98 Hic scilicet Chremes. Mihi idest mei; ad opus. Quanto plus idest quantum plus sapit de me et quantum proficit mihi suum consilium plus quam meum. i 508 / 99 Dissolvi idest separavi a S{s}imone i et Clitiphone. Otiusus o(peram) idest ex illorum parte absolutus. Ut tibi d(arem) idest ut iuvarem, ó Menedeme. Scaena III,2 SYRUS, CHREMES 512 / 1 Circumcursa idest discurre laborans, qualiter argentum impetres, ó Clitipho. 512/ 513 Inveniendum est tamen argentum scilicet quod des Bachidi. 513 / 2 In sene i idest contra Chremetem. 514 / 3 Fefellit idest decipit animus meus. Hosce idest servos. Id struere scilicet ut me fallant vel Menedemum. 515 / 4 Servus idest Dromo. Tardiusculus scilicet ad excogitandum aliquid. 516 / 5 Huic nostro scilicet Siro. Provincia idest providentia. 517 / 6 Quis hic loquitur audiens Sirus loqui dominum suum timens, ne forte ipse audiret quod dixerat, videlicet „intendenda est in senem fallacia”, dicebat. " scilicet dominus meus que dixi. 518 / 7 Quid tu i(stic) scilicet agis. Te demiror idest valde miror. 519 / 8 Tam mane scilicet potuisse surgere. Nihil nimis idest non nimis bibi; vel non surrexi mane. 520 / 9 Nihil narras {s} i scilicet vis narrare aliquid. Visa vero est scilicet in te. Quod dici solet scilicet de homine sene. 521 / 10 idest renovaris sicut aquila. Eia idest quare me deludis adulando calliditatibus tuis. Commoda idest apta. 522 / 11 Faceta idest pulchra. scilicet Bachis. Visa est mihi sicut tu 511 i Sentiant Schorsch. 499 i ffinibus M. i.q. finibus. 501 i et Schorsch. 503 i admonebat Schorsch. 505/ 506 i Aud M. i.q. Aut. ii volent M. solent Schl. 506 i Perpeti M 1 . Perpediti corr. M 2 . ii {i} Schorsch. 507 i signum interrogationis. 508 i Simone Schorsch. 513 i sene M. i.q. senem. cf. ad 517 Quis hic loquitur]. 520 i {s} Schorsch. <?page no="139"?> 131 dicis. 523 / 12 Forma scilicet cum. Luculenta idest splendida. 524 / 13 Ita scilicet est pulchra. Non ut olim scilicet ut erat; idest pulchrior{em} i numquam olim esset. Sed uti nunc {pro valde} ut. <Sane pro ‘valde’> ii . Non ut olim iii idest non ut antea erat, sed multo amplius pulchrior{em} iv . 525 / 14 Clinia hanc s(i) d(eperit 4 1 Q R i . 526 / 15 Habet scilicet ipse Crinia i . Avidum idest cupidum. Aridum idest avarum. 527 / 16 Hunc idest nostrum. 112r Atque i idest certe. Is scilicet Menedemus. 528 / 17 Labundet i pro ‘abundaverit’. Profugit i(nopia) scilicet et in aliam provinciam. 529 / 18 Scis esse f(actum) u(t) d(ico) quia iam semel fugatus est. 530 / 19 Hominem p(istrino) d(ignum) scilicet dico esse te. Nam antiqui quos cruciatibus dare volebant i in pistrino ii mittebant et molere faciebant, unde et Samson huic operi datus est [iud. 16, 21]. 530/ 531 Istum servulum d(ico) a(dulescentis) yronice. Vidit ex adverso venientem alium servum Syrum et dixit dissimulate; non dico de te, sed i de isto alieno. 531 / 20 Dico adulescentis dissimulavit se. Sire secum loquitur. Timui m(ale) scilicet venire. 532 / 21 Qui idest quomodo. Passus est i(d) f(ieri) scilicet ut patrem suum desereret. Quid faceret scilicet nisi desereret. Rogas scilicet cur non faceret. 533 / 22 Aliquid consilii; scilicet si fuisset fidelis patri suo. Repperiret aliquam fallaciam. Fingeret f(allacias) qualiter deciperet patrem suum. 534 / 23 Adulescenti Amice quod d(aret 4 Bachidi. 535 / 24 Hunc scilicet si hoc fecisset. Difficile i idest durum. Invitum s(ervaret) idest invite aliquid dandum ii , scilicet sibi. {ne propter eius recessum ad tantam miseriam deveniret} 536 / 25 Garris idest inaniter loqueris. # (acta) Q R i . Ab illo idest a Clinia. 537 / 26 Eho scilicet domine. (audas) scilicet ut. Queros i f(allunt) scilicet suos. Fallunt In loco idest oportune aliquando. 538 / 27 Quippe qui scilicet filius. 539 / 28 Id remedium idest tolleratio lenis: filium durum, durum patrem. Egritudinum idest tribulationum. 540 / 29 Iam huic mansisset 541 / 30 An <si> i . Serio ii idest in veritate. Dicat n(escio) scilicet {si} dominus meus. 542 / 31 Addit idest auget. Animum idest audaciam. Quo idest ut. Libeat m(agis) scilicet fallere eum. 543 / 32 Quid expectat idest praestolatur Clinia hic. An dum scilicet expectat. 544 / 33 Illius sumptus idest inmensas expensas. Non querat i scilicet pater. 545 / 34 Nonne ad senem idest contra Menedemum. Aliquam f(abricam) idest aliquid figmentum. Fingitur i scilicet ipse Clinia. Storidus ii idest insipiens; non scit hoc facere. 546 / 35 At te ad(iutare) quia ipse storidus i est. 547 / 36 Facere p(ossum) iuvare eum. Si iu(bes) scilicet tu. 548 / 37 Id fieri 524 i pulchrior Schorsch. ii Sane] valde Schl. iii ordo. iv pulchrior Schorsch. 525 i pulchra est Schorsch. 526 i crinia M. i.q. clinia. 527 i Atque M. i.q. atqui male interpretatus. 528 i Labundet M. i.q. Habundet. 530 i post volebant scr. inpistrino mariebant in rasura M. ii pistrino M. i.q. pistrinum. 530/ 531 i scilicet M. sed Schorsch. 535 i Difficile M. i.q. Difficilem. ii dando M. 536 i ne propter eius recessum ad tantam miseriam deveniret Schorsch. 537 i Queros M. i.q. Qui eros. 541 i si Schorsch. ii scr. An serio M. 544 i querat M. i.q. queat. 545 i Fingitur M. i.q. Fingit. ii Stolidus M 1 . Storidus corr. M 2 . i.q. Stolidus. 546 i storidus M. i.q. stolidus. 523 Luculenta] a luce splendida Bemb. 537 In loco] oportune Bemb. <?page no="140"?> 132 s(oleat) idest quemadmodum senes decipiantur. Calleo idest astutus sum; vel prudenter scio. 549 / 38 Hercle m(elior) scilicet es; quanto melius sapis. Mentiri scilicet tibi. 550 / 39 Fac ergo idest falle Menedemum. Tu idest ó Chreme. Facito d(um) e(adem) idest clementer filio tuo indulge. Haec scilicet que mihi hortaris. Memineris idest recorderis. 552 / 41 Ut sicut. Humana scilicet ingenia. Ut f(aciat) idest videlicet. Filius scilicet ut te velit decipere. 553 / 42 Non usus idest necessitas; vel opus; ut decipiat vel talia faciat. Ego quoque non esse opus. 554 / 43 Ea i idest ea ratione. Senserim scilicet molliri; extemptare. 555 / 44 Siquid n(equid) scilicet modo; mox tamen poterit. 556 / 45 Et ne ego scilicet timeo. Usus opus. Magnifice idest honorifice. 557 / 46 De isto i idest de ista ratione. 558 / 47 Nunc scilicet tu. Istuc agae idest falle Menedemum. 559 / 48 Numquam scilicet secum loquitur. Commodius idest convenientius; utilius. Loqui scilicet quam modo. 560 / 49 Credere i idest credere potui. Inpunius idest indampnabilius. 561 / 50 Dicere i scilicet quam modo. Scaena III,3 CHREMES, CLITIPHO, SYRUS 1 / 562 / 1 Quid istuc idest quid facis. scilicet est. Itane fieri oportet scilicet ut cum amica alterius ioceris. 563 / 2 Huic scilicet Bachidi i . 564 / 3 Inserere idest inmittere. (es) quia iam cognovit pater Bachidem amicam esse filii sui. Oculis scilicet meis vidi. 565 / 4 Adeo idest certe. Illi Abstineas m(anum) scilicet ab amica illius. 566 / 5 Istec Contumelia idest non religio. 567 / 6 Hominem videlicet. Recipere ad te idest ad {te} i 112v convivium. Subigitare idest sollicitare; vel decipere. 568 / 7 Vel eri scilicet quare non cogitas. In vino q(uam) scilicet in bibendo i . Fact(um) scilicet secum loquitur. Quam molestus scilicet fuisti heri. 569 / 8 Ut idest valde. Metui quod i f(uturum) d(enique) videlicet ne Clinia irasceretur, quia tetigisti eius amicam. 570 / 9 Animum advortunt <graviter> i idest gravi ii animo cognoscunt. Quem iii non censeas 571 / 10 Apud hunc scilicet Cliniam. Istius scilicet mulieris. Facturum p(ater) scilicet quicquam. 572 / 11 Esto concessivum adverbium. Certe scilicet si iocari cupis. Concedas aliquo idest transire debes in aliquam partem. Ore <idest praesentia amicorum> i . Aliquantis ii {idest praesentia amicorum} perquantulumcumque iii . 573 / 12 Multa scilicet mala. Ea prohibet scilicet qualia tu facis; vel quae aliquis i . quia in praesentia amicorum nullus debet amicam alterius <tangere> ii . 574 / 13 Coniecturam idest experimentum. 576 / 15 Apud alium scilicet amicum. Dignitas scilicet sua; 554 i lectio ea deest in Umpf. 557 i lectio isto deest in Umpf. 560 i Credere M. i.q. Crederem. 561 i lectio dicere deest in Umpf. 563 i bachidis M 1 . bachidi corr. M 2 . 567 i Ad te] ad convivium Br. 568 i ad bibendum M. in bibendo Schorsch. 569 i lectio quod deest in Umpf. 570 i Animum advertunt graviter] gravi animo respiciunt Br. Animum advertunt graviter] gravi animo cognoscunt Schl. ii gratuito M. gravi Br. Schl. ii Quem M. i.q. Que. 572 i idest praesentia amicorum Schorsch. ii ordo ore aliquantisper deest in Umpf. aliquantis M. i.q. aliquantisper male interpretatus. iii scr. Perquantulumcumque] M. 573 i alicui M. aliquis Schorsch. 573 i tangere Schorsch. <?page no="141"?> 133 bonitas sua, quam in semetipso possidet, prohibet me, qui sum facinorosus, ne dicam ei mea mala. Apud alium scilicet amicum. Factis i scilicet mei. Piget 577 / 16 Ineptus idest stultus. Illum scilicet Cliniam. 578 / 17 Nostrum idest mihi et tibi. Ut cumque idest semper; vel qualiter. Ubicumque idest in omni loco. 579 / 18 Quid istic iste hic. scilicet ut putet i te ineptum, dum eius contingis amicam. 580 / 19 Frugi utilis; vel parci. Temperantis idest temperati i . Functus scilicet ut sis. Officium idest ut fungaris officium. 581 / 20 Recte sane scilicet dico. Pudet me scilicet quod iste egit in convivio. Iniuria idest iniustitia est quia pudet te. Quin idest quin etiam. 582 / 21 Mihi scilicet quod ille se ita continet. Hercle scilicet amplius loqui. 583 / 22 Ad illos idest ad Cliniam et ad Bachidem. Una idest simul. Accedendi simul ibimus. 584 / 23 Actum est deest ‘si’. Hic prius scilicet Clitipho. Se idest si. Indicarit scilicet amare{m} i Bachidem. Effero idest callide abstraham a patre. 585 / 24 Hunc Cli<ti>phonem i . Ambulatum ii scilicet ibo. 586 / 25 Illis 1 587 / 26 Locus scilicet ita loqueris. 588 / 27 Istorsum idest in ista parte i . 589 / 28 Extrudis idest repellis. 590 / 29 Posthac idest post hoc tempus. Comprimito scilicet a mea percussione. 591 / 30 Porro credis f(acturum) idest in processu temporis. 592 / 31 Opis idest auxilii. Servas pro ‘servaveris’. Castigas pro ‘castigaveris’. Mones pro ‘monueris’. 593 / 32 Ere idest domine. Adservandus <est> idest corrigendus est; idest quid putas eum facturum, si vixerit, si illum non correxeris i ; quantum di tibi concesserint, quia ii tantum nefas nunc agit. 594 / 33 Si sapies i scilicet modo adtentius servabis illum. Obtemperat scilicet qui eius debeo baiulus esse et monitor. 595 / 34 Quid tu repetitio sermonis; scilicet de fraude mea et Menedemi. Hec i idest ecce. Illo scilicet erili ii <filio> iii . Tecum scilicet locutus fui. 596 / 35 Placeat scilicet nobis. De fallacia quia debeo circumvenire Menedemo i . 597 / 36 Est scilicet inventa a me fallacia. Nuper <quandam> i scilicet fallaciam. Frugi es utilis. Cedo idest dic. Quid idest scilicet quod invenisti. 598 / 37 Dicam verum scilicet qualiter <e>venit i ; idest ut una fraus ex alia fraude inventa est. 599 / 38 meretrix scilicet Bachis, quam amat filius tuus i . Si scias idest si scire poteris. 600 / 39 Inceptet scilicet illa. Fuit ecce adinvenit fraudem, quomodo decipiat i senem. 601 / 40 Huic scilicet anui i . scilicet Bachis. 602 / 41 Ea scilicet anus. Reliquid scilicet ei. Filiam adule· s· t· l· i subintellege: suam Antiphilam. i 603 / 42 Ea relicta scilicet Antiphila. Huic scilicet Bachidi. Arraboni est idest pro illo argento. {idest} ii 113r Arra est quod redditur accepto pretio, arrabo quod tenetur, 576 i Factis M. i.q. Facti. 579 i putat M. putet Br. 580 i temparati M 1 . temperati corr. M 2 . 584 i amare Br. 585 i Clitiphonem Br. ii Ambulatum M. i.q. deambulatum male interpretatus. et ordo. 588 i ista parte M. i.q. istam partem. 593 i correxerit M 1 . correxeris corr. M 2 . ii quid M. quia Schorsch. 594 i lectio sapies deest in Umpf., sed glossae convenit. 595 i Hec M. i.q. ecquid male interpretatus. ii erilio M 1 . erili corr. M 2 . iii filio Schorsch. 596 i menedemi M. Menedemo Schorsch. 597 i Quandam] fallaciam Br. 598 i evenit Schorsch. 599 i menedemi M. tuus Br. 600 i decipat M 1 . decipiat corr. M 2 . 601 i anus M. anui Br. 602 i adule· s· t· l· M. i.q. adulescentulam male interpretatus. 603 i in margine No arra M. ii {idest} Schorsch. 603 Arra vero est, quae primum pro re bonae fidei contractu empta, ex parte datur et postea completur Isid. orig. 5,25,20. <?page no="142"?> 134 dum lucrum excressit iii ; pro arrabone{que} iv <vel> v vadimonio. 604 / 43 Hanc idest Antiphilam. Ea scilicet Bachis. Ad uxorem tuam scilicet ingressa. 605 / 44 Clinia filius i Menedemi. Orat scilicet Bachidem. Uti pro ‘ut’. Illam scilicet Antiphilam. {Illi ii t(amen) scilicet ad opus bachidis} 606 / 45 Post daturum post acceptam Antiphilam. Nummum pro ‘numorum’. Poscit scilicet Clinia a patre suo; <ad opus Bachidis> i . Poscet q(uidem) vel poscit; a patre mille nummum. 607 / 46 Ne i idem ii scilicet quod poscit. Sic putavi scilicet quod dubium esset. Quid nunc f(acere) c(ogitas) scilicet tu ex hac ratione. 608 / 47 Dicam hanc scilicet Antiphilam. Ex Caria scilicet provincia. 609 / 48 Si redimat scilicet a Bachide. Esse scilicet ei. 610 / 49 Quid ita scilicet loqueris. Pro Menedemo idest vice Menedemi. 611 / 50 Non est opus scilicet ut emam ego Menedemus. 612 / 51 Qui idest quomodo. Miror scilicet si hoc non. 613 / 52 Fores scilicet domus nostrae. Graviter c(repuerunt) f(ores) tunc egrediebatur Sostrata, uxor Chremetis. Scaena IV,1 CHREMES, SOSTRATA, SYRUS, NUTRIX <Antiphila intrante in balneum anulum eius accepit Sostrata, uxor Chremetis, et R 614 / 1 Fallit scilicet in cogitando. Hic profecto est i {scilicet antiphila intrante in balneum anulum eius accepit sostrata 5 T 615 / 2 Is scilicet dico. Exposita est idest comendata ad nutriendum. Gnata scilicet mea. Quid vult Chremes audivit loquentem Sostratam eratque cum eo Sirus. Haec oratio 2 616 / 3 Quid est ad nutricem suam dicit. Isne t(ibi) v(idetur) 617 / 4 At scilicet vide. Contemplata sis scilicet anulum ipsum <esse> i . Satis scilicet esse scio. 618 / 5 Atque illa scilicet Antiphila. Si iam laverit idest lavata fuit. 619 / 6 Virum scilicet meum. Interea idest dum tu introibis. Operibor idest expectabo. Te scilciet ó Chreme. Vult i Sostrata. 620 / 7 Tristis est scilicet ó Sostrata. Non temere idest non ab re. Quid scet i pro ‘quid sit’. 621 / 8 Ne ista scilicet mea uxor. Magno iam c(onatu) idest cum magna inceptione; argumentatione i . Nugas idest ineptias. Dixerit scilicet videndum est. 623 / 10 Adversum edictum t(uum) idest contra praeceptum tuum. 624 / 11 {Facere esse a(usam) ut non credam te aliquid agere contra praeceptum meum} Vis me istuc t(ibi) e(t) s(i) i(ncredibile) e(st) c(redere) idest vis tu, si aliquam causam mihi dixeris incredibilem, ut ego credam. i <ut non credam te aliquid agere contra praeceptum meum> ii . 625 / 12 Credo scilicet quia nihil fecisti contra edictum meum. Nescio quod i secum loquitur. Peccati idest culpe. purgatio scilicet qua Sostrata se excusat. 626 / 13 Gravidam idest pregnantem. 627 / 14 Tolli idest nutriri. 628 / 15 Sustulisti idest nutristi. Sic est f(actum) idest iii excressit M. i.q. excrescit. iv arrabone Schl. v vel Schl. 605 i filia M. filius Br. ii scr. illi M. 606 i Poscit] ad opus Bacchidis Br. 607 i Ne M. i.q. dubiumne male interpretatus. ii idem M. i.q. idest male interpretatus. 614 i scr. hic profecto est M. 617 i esse Br. 619 i scr. vult M. 620 i scet M. i.q. siet. 621 i armentatione M 1 . argumentatione corr. M 2 . 624 i signum interrogationis. ii ut non credam te aliquid agere contra praeceptum meum Schorsch. 625 i lectio quod deest in Umpf. 628 i dispensio M. dispendio Schorsch. <?page no="143"?> 135 nutristi eam. Dampno a(uctus) est idest dispendio i aliquo. 629 / 16 Hic a(nus) C(orintia) idest in nostra civitate. Aud inpura idest non mala, sed fidelis. Ei scilicet anui. Dedi i filiam. 630 / 17 Exponendam idest nutriendam. Tantamne scilicet credidi. In animo scilicet meo. Insintiam i idest ignorantiam de hoc; scilicet ut ne a<d>verterem ii de nutrienda filia. 631 / 18 Perii quia nutrivi filiam. At rogitas scilicet quod fecisti. 632 / 19 Insciens idest ignorans. Id quidem e(go) scilicet quia insipiens fecisti. 633 / 20 Inscientem idest stultam. Ac facere omnia 634 / 21 Tot peccata idest multa. In hac re o(stendis) scilicet quia contra edictum meum fecisti. 635 / 22 Interemptam o(portuit) scilicet esse filiam. 636 / 23 Non simulare m(ortem) scilicet illius. Re ipsa idest reservatione. " (are) scilicet non oportuit. 637 / 24 Ait i id o(mitto) quia simulasti illam interemptam. Animus m(aternus) scilicet te provocavit. Sino idest indulgeo. 638 / 25 Quam bene yronice; idest multum. Abs te prospectum est scilicet quia non interfecisti eam. Quid voluisti scilicet de illa tunc agere, quando reservasti. Prospectum i idest provisum. Cogita scilicet modo, quid ex ipsa facias. 639 / 26 Prodita idest comendata. 640 / 27 Questum f(aceret) scilicet tibi meretricando filia tua. Vel uti veniret p(alam) scilicet ad notitiam amatorum i . 641 / 28 Credo id c(ogitasti) scilicet ut quereres questum per illam. Satis est idest sufficiat tibi. 642 / 29 Cum illis scilicet maritis. Agas idest actura es. 643 / 30 Melius p(eius) scilicet et qui nesciunt. Prosit scilicet an. Obsit scilicet an. 113v Nihil vident idest prospiciunt. Nisi quod lubet idest quod in voluntate habent. 644 / 31 Vincor scilicet tuis verbis. 645 / 32 Gnatu i idest etate. Innocentior ii idest clementior; scilicet tanto esto. 647 / 34 Istuc f(actum) i(gnoscam) scilicet quod pepercisti filie. 648 / 35 Facilitas multa idest mansuetudo; quia multa facis que non auderes facere, nisi lenitatem in animo sensisses meo. Sed istuc scilicet quod fecisti. 649 / 36 Hoc occeptum scilicet loqui; a te. Ut stulte et miserae o(mnes) s(umus) idest multum sumus misere amatori deserviunt i . 650 / 37 $ % Exponendam idest nutriendam. Do illi scilicet anui. De digito scilicet meo. 651 / 38 Exponeret idest tolleret. 652 / 39 Si moreretur scilicet infantula. Ne expers p(artis) e(sset) scilicet ipsa vetula. 653 / 40 Recte scilicet fecisti. Illam scilicet vetulam. Hic is est a(nulus) i quem dedi{t} ii 654 / 41 Unde habes scilicet istum anulum. Adulescentulam scilicet illa detulit hunc. 655 / 42 Narrat i scilicet Antiphila. Ea lavatum scilicet Antiphila. 656 / 43 Non advorti p(rimum) scilicet quod ipse esset anulus. Aspexi scilicet eum. 657 / 44 Suspicare pro ‘suspicaris’. 658 / 45 De illa scilicet adulescentula. Nescio scilicet unde eum habet; vel que sit. Ex ipsa scilicet Antiphila. Unde hunc scilicet anulum. 659 / 46 Interii secum loquitur. Plus spei Video quam volo idest nolo videre hoc quod video, ut filia domini mei inveniatur Antiphila; nam statim astutia mea 629 i scr. dedi M. 630 i Insintiam M. inter n et t i littera in rasura. i.q. Inscientiam. ii adverterem Schorsch. 637 i Ait M. i.q. At. 638 i ordo. 640 i amatorem M. amatorum Br. 645 i Gnatu M. i.q. Natu. ii Innoscentior M. i.q. Ignocentior. 649 i deserviuunt M 1 . deserviunt corr. M 2 . 653 i scr. hic is est a(nulus) M. ii dedi Schorsch. 655 i scr. Narrat M. <?page no="144"?> 136 manifesta erit, ut i hoc inventum fuerit. 660 / 47 Nostra est idest filia domini est. Vidit ne i illa scilicet vetula. Dederas hunc anulum. 661 / 48 Olim fecisse scilicet de infantula. Id quod iusseram idest nutrire se dixit illam. 662 / 49 Mulieris idest Cedo idest dic. ita vocata est primum, postea Antiphila. 663 / 50 Ipsa est secum loquitur. Illa scilicet Antiphila. Et ego perii propter meas calliditates quas in dominum i inieci. 664 / 51 Intro hac idest in hanc partem. Ut idest qualiter. Quam timui idest quantum timui. 665 / 52 Ne nunc a(nimo) i(ta) e(sses) d(uro) propter filiam quam <non> i sustulisti. Ut olim scilicet fuisti. In tollenda scilicet filia. 666 / 53 Si res non sinit „res” idest {i} animus; idest non licet hominem esse durum, si ipsa res, idest duritia, non sinat, et i lenem, si ipsa lenitas non sinat. 667 / 54 Ut cupiam scilicet habere. Olim nihil m(inus) scilicet cupiebam quam filiam habere. Scaena IV,2 SYRUS 668 / 1 Nisi me animus f(allit) secum loquitur. Infortunium idest infelicitas. 669 / 2 In angustum Oppido idest valde. Coguntur idest constringuntur. & i idest meae fraudes, ut non multum sit a me infortunium. 670 / 3 Video idest provideo i . Amicam hanc idest Bachidem. Gnati scilicet sui. Senex scilicet Chremes. 671 / 4 Sperem pro ‘sperarem’. Aut posse p(ostulem) scilicet postulando possim fallere. Me fallere scilicet Chremetem; vel Menedemum. 672 / 5 Triumpho idest gaudeo. Me latere t(ecto) scilicet ex secreto. Et i abscedere scilicet a domo domini. 673 / 6 Crucior idest angustior in animo. Bolum pro ‘dolum’; „b(olum)” pro ‘d(olum)’ <idest fraudem quam habebam excogitatam, qualiter possem a sene auferre X minas> i . {Tantum mihi esse ereptum idest fraudem quam habebam excogitatam qualiter possem a sene auferre X minas} 674 / 7 Comminiscar idest excogitabo. Ratio idest fraus. De integro idest a capite. Ineunda idest inchoanda. 675 / 8 Quin idest ut non. Querendo i(nvestigari) p(ossiet) idest nulla res est tam difficilis ad investigandum, ut non possit perduci ad effectum, si bene fuerit investigata. 676 / 9 Si hoc idest hanc fraudem. Sic incipiam scilicet ut cogito. Nihil est scilicet quod cogito. Quid si sic t(antundem) e(gero) cogitavit aliam fraudem. 677 / 10 At sic opinor volvit cogitationes. Non potest scilicet ita fieri. Immo optimum i esse ii scilicet quod cogito; iterum cogitavit aptam fraudem. Optumam habeo scilicet causam inventam. 678 / 11 Hercle opinor scilicet ut. Argumentum tamen idest fraudem per quod i evadere potero et quod ii prius 659 i in M. ut Schl. 660 i Vidit ne M. i.q. Vivitne. 663 i domino M. dominum Schorsch. 665 i non Schorsch. 666 i sinan net M. sinat et Schorsch. 668 i ordo coguntur meae copiae deest in Umpf. 670 i prodeo M 1 . provideo corr. M 2 . 672 i et deest in Umpf. 673 i Bolum] pro ‘dolum’; b pro d idest fraudem Br. Bolum] idest fraudem, quam habui excogitatam, qualiter possem auferre a sene X minas Schl. 677 i lectio optimum deest in Umpf. ii esse M. i.q. est. 678 i quod M. i.q. quam. ii quod M. i.q. quam. 669 Ita hac re in angustum oppido meae nunc coguntur copiae] ... significat autem ‘oppido’ valde Eugr. 670 Nisi aliquid <video] nisi aliquid> prospicio Eugr. 673 Bolum tantum] per figuram <antithesin> pro ‘dolum’ Eugr & <?page no="145"?> 137 cogitabam habere contra senem et per quod iii auferam argentum a sene vel per quod iv eripiar a domino meo, ne propter fraudem ab eo 114r aliquid patiar mali. Scaena IV,3 CLINIA, SYRUS <Ut cognovit Clinia, filius Menedemi, Antiphilam, amicam suam, filiam esse 2 erat>. 679/ 680 Nulla mihi res p(osthac) p(otest) i(am) i(ntervenire) t(anta) q(uae) m(ihi) a· e· i {ut cognovit clinia filius menedemi antiphilam amicam suam libera erat} 679 / 1 Posthac idest post hoc tempus. 680 / 2 Egritudinem idest tristitiam. Oborta idest innata. 681 / 3 Dedo idest tradam. Patri scilicet meo, Menedemo. Frugalior idest parcior i . 682 / 4 Nihil me fefellit scilicet animus de Antiphila, quod filia sit Chremetis. Cognita est scilicet filia esse Chremetis. Quantum audio huius v(erba 4 683 / 5 Ex sentia i idest ex desiderio. Optigisse letor alloquitur Cliniam. 684 / 6 O mi Sire congaudendo i „mi Sire” ii eum vocat. Audistin o(bsecro) scilicet Antiphilam filiam esse Chremetis. Quid ni idest nisi, scilicet audirem. Qui usque una afuerim iii idest cum Sostrata et Chremete, dum de anulo loquerentur. 685 / 7 ! i scilicet ut mihi. 686 / 8 Meapte causa idest mea ipsius causa. 687 / 9 Quam illius idest Antiphile. Quovis dignam idest aliquo; scilicet videlicet quia filia est Chremetis. 688 / 10 Ita credo scilicet quia non solum modo letaris propter te, sed propter amicam. Age idest fac quod dicam. Da te mihi vicissim idest temetipsum tribue nobis <per> vicissitudinem, ut sicut nos tui causa laboravimus, ut eam haberes, ita et tu nostri causa laborare necesses in hoc quod dicam. 689 / 11 Nam amici scilicet Clitiphonis. Res est v(idenda) idest coniunctio Bachidis. 690 / 12 De amica scilicet Bachide. Nunc senex scilicet cognoscat. O Iuppiter Clinia semper sua gaudia intermiscebat, unde Sirus tristabatur. Quiesce nimium té exhilarando. 691 / 13 Antiphila m(ea) n(ubet) m(ihi) gaudeo, quia uxor mea erit. Nubet mihi hoc proprium ut uxores nubant viris et viri ducant uxores. Sicine idest numquid sic. Me interloquere pro ‘interloqueris’; scilicet ut non permittas me loqui ea 692 / 14 Quid faciam mi Sire i scilicet nisi intermisceam sermones. Fer me idest porta meam letitiam. Fero h(ercle) v(ero) scilicet tuam letitiam. 693 / 15 Deorum vitam a(pti) quia secundum cogitatum venit. Sumus ego et i Antiphila. Operam scilicet loquendi. Frustra sumo ii scilicet quia non me audis. 694 / 16 Hoc non ages idest non iuvabis i me; vel non audies, si ita perseveraveris. Agam iii quod M. i.q. quam. iv quod M. i.q. quam. 679/ 680 i a· e· M. i.q. aegritudinem male interpretatus. 681 i pacior M 1 . parcior corr. M 2 . 683 i sentia M. i.q. sententia. 684 i scr. con_gaudendo i littera in rasura M. ii miserum M. mi Sire Schorsch. iii afuerim M. i.q. adfuerim. 685 i scr M. 692 i scr. quid faciam mi sire M. 693 i et add. M 2 . ii ordo operam frustra sumo deest in Umpf. 694 i adiuvabit M. adiuvabis Schl. 680 Nulla mihi res posthac potest iam intervenire tanta quae mihi aegritudinem afferat] aegritudinem dixit pro ‘aegrimonia’, idest ‘tristitia’ vel ‘infirmitate’ Eugr & 681 Dedo nunc me patri ut frugalior sim quam vult] frugalitatem idest parcitatem Eugr & <?page no="146"?> 138 idest audiam; vel adiuvabo. 695 / 17 Amici tui i scilicet Clitiphonis. 696 / 18 Abis scilicet ad domum tuam. 697 / 19 Noster scilicet erus, Chremes. Hanc scilicet Bachidem. Resciscet ilico esse amicam i {esse} idest <esse> ii contrarium quam ducere Bachidem et dicere meam amicam esse. 698 / 20 Si abduxeris scilicet Bachidem tecum. Itidem idest similiter. 699 / 21 Istoc idest ista ratione. 700 / 22 Nam quo o(re) a(ppellabo) p(atrem) scilicet de nuptiis, si istam duxero ad patrem et dixero meam amicam esse. Patrem scilicet meum. Tenes quid d(icam) idest intellegis. Quid ni scilicet facerem, nisi intellegerem. 701 / 23 Quam causam a(dferam) idest dicam patri meo. Quin idest certe; vel quin potius. 702 / 24 Iubeo scilicet ut dicas patri, Menedemo. 703 / 25 Illam scilicet Antiphilam. Hanc scilicet Bachidem. Esse Cliniae i scilicet amicam. 704 / 26 Oppido idest valde. Imperas scilicet mihi. Factum i f(acilem) idest ad faciendum. 705 / 27 Et scilicet idest certe. Patrem scilicet meum. Ut celet illam rem de Bachide pater meus. 706 / 28 Senem v(estrum) idest Chremetem. Immo scilicet volo. Narret scilicet pater tuus Chremeti. Ordine idest per ordinem. 707 / 29 Illum scilicet Clitiphonem. Prodis p(lane) i idest decipis et tradis. 708 / 30 Nam qui idest quomodo. Ille scilicet Clitipho. Poterit esse in tuto scilicet si pater meus hoc prodiderit. 709 / 31 Huic e(quidem) c(onsilio) p(almam) d(o) scilicet qualiter in tuto siet Clitipho, si dixerit pater tuus seni. Palmam idest victoriam. Hic idest in hac re; qualiter in tuto sit Clitipho. Effero idest extollo. 710 / 32 Vim calliditatem. Habeam habeo. 711 / 33 Eos a(mbos) scilicet senes. Narret idest narraverit. 712 / 34 Vester scilicet Menedemus. Nostro scilicet Chremeti. 114v Istam Bachidem. Gnati sui Clitiphonis. Credat Chremes. 713 / 35 Istoc pacto in hoc conscilio sicuti dicam. Eripis aufers. 714 / 36 Hanc Bachidem. Credet Chremes. Comittet scilicet mihi. Filiam dando. 715 / 37 Me de me. Parvi curas una pars „parvi curo, parvi curas”; et est „parvi pendis”. Illi Clitiphoni. Consulas consulere incipias in futurum. 716 / 38 Malum exclamando. Id hanc fraudem. Simulier i scilicet ideo. i 717 / 39 Dies scilicet dissimulationis; uno die hoc dissimulabo, ut argentum possim a Chremete eripere. Pax comicum adverbium pro ‘tantummodo’. Nihil amplius scilicet nisi uno die. 718 / 40 Tantum uno die faciam. Quid tum scilicet faciam. Pater meus. Rescivuerit i scilicet quod ego mentiar. 719 / 41 Quid scilicet fiet. Si redeo ironice. Ad illos qui a(iunt) ad illud proverbium. Quid scilicet erit. Celum ruat scilicet quod fieri non potest; et est argumentum ab inpossibili. 720 / 42 Quasi non ea scilicet ita loqueris. 721 / 43 Ut te exsolvas scilicet ab hac suspicione. Rem facias p(alam) quia tua i non est amica. 722 / 44 Traducatur B(achis) idest expellatur hinc et introducatur in domum patris mei. Ipsa exit scilicet Bachis. 695 i ordo amici tui deest in Umpf. 697 i ordo noster hanc resciscet ilico esse amicam deest in Umpf. ii esse Schorsch. 701 i scr. quam causam a(dferam) M. 703 i cliniae M. i.q. clitiphonis. 704 i Factum M. i.q. Factu. 707 i ordo prodis plane deest in Umpf. 716 i Simulier M. i.q. Simularier. 717 i in margine N pax M. 718 i Rescivuerit M. i.q. Resciverit. 721 i tua add. M 2 . 709 Huic equidem consilio palmam do] in hoc consilio maximam victoriam et gloriam mihi concedo ... Eugr. 719 Qui aiunt quid si nun caelum ruat] ... ut sit argumentum ab impossibili Eugr & <?page no="147"?> 139 Scaena IV,4 BACHIS, DROMO, CLINIA, SYRUS, PHRIGIA <Adhuc dum esset Bachis in domo Chremetis indignans quod Syrus ei mentitus esse<t> i dicebat secum>. 723 / 1 Satis pol pro(terve) m(e) {adhuc dum esset bachis in domo chremetis indignans quod syrus ei mentitus esse dicebat secum} Siri promissa idest decem minas argenti. 724 / 2 Decem m(inas) scilicet propter. Si is scilicet Syrus. 725 / 3 Me deceperit i non dando minas. Ut veniam scilicet a<d> ii Clitiphonem. Frustra veniaet quia non pergam ad illum. 726 / 4 Cum venturam d(ixero) scilicet me. Et constituero scilicet tempus quando veniam. 727 / 5 Renuntiarit scilicet me forte venturam. Cum spe scilicet dubia; sperans me venturam ad se. 728 / 6 Decipiam scilicet eos. Syrus qui internuntius fuerit. Tergo idest de dorso suo. Pendet idest solvet. 729 / 7 idest docte. Tibi o Syre; yronice. Hanc scilicet Bachidem. 730 / 8 Faciet scilicet quod minatur. Nisi caveo idest praevidero. Dormiunt idest non curant de hoc quod mihi promiserunt. Ego pol istos c(ommovebo) ad hoc reddendum quod mihi polliciti sunt. Commovebo meis calliditatibus. 731 / 9 Audistin m(odo) ficte hoc dicebat, ut audiret Sirus. Homo iste venit ad me. 732 / 10 Charini scilicet villam demonstravit. <Audivi> i ipsa sibi respondet. Fundo idest agro. 733 / 11 Apud eum fundu<m> i ; vel Carinum. Miles qui me vult abere ii . Dionisia a(gitat) idest festa liberi patris celebrat. 734 / 12 Inceptat scilicet loqui. Dic scilicet militi. Oppido idest valde. Adservari idest expectari illum. 735 / 13 Verum pro ‘sed’. Aliquo pacto scilicet dic illi. Verba idest mentiri. His idest Clitiphoni et Syro. Et venturam scilicet postea me ad ipsum. 736 / 14 Mane m(ane) idest expetta i , ne mittas Frigiam ad militem. Istanc idest Phrigiam. 737 / 15 Iube m(aneat) scilicet ut. Abi scilicet o Frigia. Quin idest certe. Argentum scilicet quod tibi promisi. Quin idest certe. 738 / 16 Iam dabitur scilicet tibi. Ego hic maneo i scilicet paratum est argentum. Num ego idest numquid exactio ulla fit tibi a me. Insto scilicet ut tu des mihi argentum. Quasi diceret: num ego compello, ut des mihi. Sodes idest Bachis. 739 / 17 Ad Menedemum idest ad domum Menedemi. Tua pompa 740 / 18 Eo i idest illuc. Scelus exclamando. Cudo idest praeparo. 741 / 19 Dignam irascendo. Me putas q(uam) idest quasi diceret: ita me deludis, quasi ego digna sim his delusionibus. Non est temere scilicet quod tibi dico. 742 / 20 Hic idest in domo domini mei. Res 115r mihi est idest argentum in domo domini tui, ut eum des mihi; vel in domo Menedemi. Minime scilicet est argentum in domo nostra vel Menedemi. Tuum t(ibi) r(eddo) scilicet argentum. 743 / 21 Eatur scilicet a me in domum Menedemi. Hac idest in hanc partem. Dromo servus Clitiphonis i . Syrus idest ego. Quidem ii rei idest quare me vis. 744 / 22 Traduce huc idest in domum Menedemi. 745 / 23 Quam ob rem scilicet traducentur. (uc) a(ttulerunt) vestimenta et aurum. 746 / 24 Sumptum idest expensam. Senes i noster Chremes. Levatum Scaena IV,4 i esset Br. Schl. F. 725 i scr. me deceperit M. ii ad Br. 732 i Audivi Schorsch. 733 i fundum Br. ii abere M. i.q. abire. 736 i expetta M. i.q. expecta. 738 i ordo. 740 i scr. eo M. 743 i M. Clitiphonis Schorsch. ii Quidem M. i.q. Quid est. 746 i Senes M. i.q. Senex. 746 Sperabit sumptum sibi senex levatum esse harunc abitu] „sumptum” idest expensam Eugr. <?page no="148"?> 140 idest allevatum. Harunc pro ‘harum’. Abitu idest recessu. 747 / 25 Ne haud i idest nequaquam; „ne haud” pro ‘numquam’ hic positum est. Scit hoc paululum quod iste morabuntur in domo Menedemi. Quantum ei d(amnum) a(dportet) quia revertentur cras ad domum eius. 748 / 26 Tu nescis idest nescire te simulabis. Id quod scis idest quod tibi nunc dixi. Si sapies idest si sapienter agis. Mutum dices scilicet me, ita silebo. Scaena IV,5 CHREMES, SYRUS 749 / 1 Ita me dii a(ment) secum loquitur sic; „ita me dii ament i “ ii sicut doleo de Menedemo, qui tantum dampnum sentiet propter Bachidem et pedissequas eius. Ut idest sicut. 750 / 2 Miseret me idest miseret me vicem illius. Tantum mali i idest Bachidem cum comitatu suo. 751 / 3 Illancine m(ulierem) scilicet Bachidem. Cum illam i f(amilia) scilicet tanta poterit. 752 / 4 Etsi idest etiamsi bene scio. Hosce a(liquot) d(ies) idest per hos aliquot dies. Non sentiet idest pro nihilo ducet, scilicet dampnum. 754 / 6 Ubi videbit scilicet Menedemus. 755 / 7 Nec fieri scilicet videbit. Modum idest mensuram, scilicet sumptuum. 757 / 9 Eccum scilicet video. Cesso secum loquitur Syrus. Hunc adoriri idest agredi dominum; cum insidiis. 758 / 10 Quid est scilicet quod queris; vel scilicet factum de fraude. Exoptabam d(ari) scilicet obviam. 759 / 11 Videre pro ‘videris’ mihi. Egisse iam n(escio) q(uid) c(um) s(ene) scilicet Menedemo; de fraude quam tibi dixi. 760 / 12 Quod dudum i scilicet tu mihi dixeras. Factum reddidi idest decepi eum. 761 / 13 Pati idest sufferre. 762 / 14 Quin idest ut non. Demulceam idest osculando te. 763 / 15 Pro ista re idest pro hac fraude. Ac lubens idest etiam libenter. 764 / 16 Scite Mihi in mentem v(enerit) scilicet ut illum fallerem; amplius me amares. 765 / 17 Gloriare pro ‘gloriaris’. Evenisse scilicet quod volebas. Ex sententia idest ex voluntate tua. 766 / 18 Hércle vero scilicet glorior. Verum d(ico) scilicet sed. Dic quod i est scilicet inventum. 767 / 19 Tui scilicet filii. Esse amicam hanc B(achidem) ecce fraudes quas habuit cum domino suo pro eius filio. 769 / 21 Adduxisse scilicet eam ad domum patris sui. Ne id i perscentisceres ii scilicet quod filii tui amica esset. 770 / 22 Probe scilicet dixit. Dic sodes scilicet quod tibi videtur. Nimium inquam scilicet bene fecit i . Sic satis scilicet bene fecit. 772 / 24 Sese ipsae Clinia. Tuam vidisse idest cognovisse. Filiam Antiphilam. 773 / 25 Eius sibi <complacitam> scilicet esse. Aspexerit pro ‘aspexit’. 774 / 26 Hanc se scilicet et dicit. Modon que i(nventa) est scilicet illam amat. 775 / 27 Poscis i scilicet a te. Quam ob rem istuc scilicet videbit. 776 / 28 Nihil intellego scilicet cur poscat. 777 / 29 Fortas i scilicet non intellego. Ei 778 / 30 Aurum atque v(estem) scilicet postulat. Qui idest quomodo; cupit uxorem. Comparet scilicet filiam meam, quasi non esset. 779 / 31 Id ipsum scilicet dico. Illi nec do idest 747 i ordo ne haud deest in Umpf. 749 i lectio ament deest in Umpf. ii scr. Ita me dii ament M. 750 i ordo tantum mali deest in Umpf. 751 i illam M. i.q. illa. 760 i scr. quod dudum M. 766 i lectio quod habet deest in Umpf. 769 i tu om. nullus codex Umpf. ii scr. perscentis_ceret i littera in rasura M 1 . perscentisceres corr. M 2 . 770 i scr. fe_cit i littera in rasura M. 775 i Poscis M. i.q. Posci. 777 i Fortas M. i.q. fortasse male interpretatus. <?page no="149"?> 141 Clinie. Despondeo idest promitto. 780 / 32 Homini scilicet fugitivo dabo filiam meam. 782 / 34 Verum idest sed. Ut simulares scilicet te daturum illam. Non mea est s(imulatio) idest nolo simulationem facere. 783 / 35 Istaec tua idest consilia. Misceto idest conturba. Ne me admisceas scilicet in eis; ne forte aliquid patiar mali. 784 / 36 Egon cui daturus non sim scilicet 115v iubes; idest numquid dicis tu: et ego ei despondeam filiam meam, cui non sim daturus i . Despondeam idest promittam. 785 / 37 Credebam scilicet ita posse fieri. Scite poterat f(ieri) scilicet ut simularetur quatinus illi eam dares. 786 / 38 Tanto idest multo. 786/ 787 Iusseras eo cepi scilicet ut aliquam fallaciam insererem cum Menedemo et filio eius. 787 / 39 Eo idest ideo. Cepi hanc fraudem. 788 / 40 Equi idest causa equitatis. 789 / 41 Ut fiat idest ut decipias Menedemum et argentum invenias. Alia via idest ratione; idest per aliam fraudem fac hoc quam per filiam. 790 / 42 Aliud scilicet consilium. 791 / 43 Quod ista d(ebet) scilicet Antiphila, filia tua. Debet Bachidi quoniam i anus dederat Antiphilam Bachidi pro decem dragmis quas ei debebat. 792 / 44 Id nunc fraudelenter i per hoc a domino suo argentum volebat extorquere, ut illud posset dari Bachidi, nam ei promiserat. Illi Bachidi. 793 / 45 Confugies scilicet ut non facias. Quid mea scilicet interest; aut quid ad me pertinet. Datum est illud argentum. {antiphilam bachidi pro decem dragmis quas ei debebat} i 794 / 46 Num iussi scilicet ita agere. Num illa Bachis. Pignerare i pro pignore habere. 795 / 47 Verum veraciter. Illud scilicet proverbium. 796 / 48 Digunt i vulgi. Ius summum potestas maxima. Sepe summa malitia est plerumque qui maxime ii veridicus iii est incidit in culpam et tu maxime culpaberis, si iniustitiam agere volueris contra Bachidem. 797 / 49 Haud faciam idest non reddam argentum. Aliis scilicet hominibus. Tibi non licet scilicet malefacere, quia verum et purum te credunt iudicem. 798 / 50 In lauta idest in pura. Bene acta p(arte) p(utant) idest inter puros homines te computant. 799 / 51 Iam ad eam idest ad Bachidem. Defferam scilicet argentum. Filium scilicet tuum. 800 / 52 Iube p(otius) scilicet ut deferat. Quam ob rem scilicet iubebo, ut filius defferat i argentum. In hunc scilicet Clitiphonem. 801 / 53 Translata scilicet a Clinia. Amoris scilicet Bachidis. Quid tum scilicet faciendum est. Quia videbitur scilicet si ille detulerit argentum. 802 / 54 Veri simile id esse scilicet ut eius sit amica. Illi d(abit) idest Bachidi. 803 / 55 Ego quod volo idest fraudem. 804 / 56 Ipse adeo a(dest) idest filius tuus Clitipho praesens est. Abi scilicet o Chremes. Scaena IV,6 CLITIPITO, SYRUS Dum praeciperet Chremes Clitiphoni, ut ferret argentum Bachidi, iuxta quod Sirus dedit conscilium, tristabatur Clitipho ignorans i causa sua hoc agere Syrum. 805 / 1 Nulla est loquitur ad Syrum; nulla res tam facilis est ad faciendum, si eam aliquis fecerit invitus, ut non dura videatur. Res ad agendum. Quin ut non. 784 i signum interrogationis. 791 i scr. Debet] bachidi. Quoniam] M. 792 i fraudelenter M. i.q. fraudulenter. 793 i Datum est] scilicet illud argentum Br. 794 i Pignerare M. i.q. oppignerare male interpretatus. 796 i Digunt M. i.q. Dicunt. ii maximus M. maxime Schorsch. iii viridicus M. veridicus F. Br. 800 i deferat M 1 . defferat corr. M 2 . Scaena IV,6 i timens M. ignorans Br. Schl. <?page no="150"?> 142 806 / 2 Deambulatio transititio ad Bachidem. 807 / 3 Non laboriosa ordo i : vel {me} ii hec deambulatio non laboriosa, quam dedit me ad iii lang<u>orem iv . Dedit idest impulit. 808 / 4 Ne denuo scilicet metuo. 809 / 5 Aliquo e· t· d· i h(inc) idest in aliquam partem. 810 / 6 Quantum est scilicet posse est i illis. 811 / 7 Invento scilicet conscilio. Incoepto i scilicet tuo. Perduint idest cum tua fraudulentia perdant. 812 / 8 Comminiscere pro ‘ris’ i ; idest excogitas, conficis. 813/ 9 Excarnifices idest crucies. I tu h(inc) q(uo) scilicet in malam partem. 814 / 10 Quam idest multum. Pene idest prope. Perdidit pro(tervitas) nisi me providerem. 815 / 11 Vellem h(ercle) f(actum) idest te perditum. Meritus scilicet es. Quomodo idest multum. 817 / 13 Daturus scilicet tibi; „quod daturus iam fui” idest quod promisi ipse Bachidi ex tua parte, quoniam, si id mihi ante expulsionem dixisses, non tibi darem argentum. 818 / 14 Tibi vis dicam i si me talia dicentem non vis audire. 820 / 16 Iam non sum iratus scilicet tibi ob hoc. 822 / 18 Es pro ‘sis’. 823 / 19 Unde id i scilicet habes. 824 / 20 Ludis deludis. Experibere idest probabis ita esse. 825 / 21 Ne pro ‘nonne’. Homo sum scilicet si ita est. Deamo te idest valde amo te. 827 / 23 Qua causa id f(iat) scilicet ut tu 116r fortunatus sis. Obsecundato in loco idest obediens esto mihi modo vel oportuno tempore, ut hoc quod tibi dixero facias. 828 / 24 Loquiton i p(aucula) scilicet cum illo, ne in verbo capiaris. Scaena IV,7 CHREMES, SYRUS, CLITIPHO 829 / 1 Eccum me tacite dixit Sirus Clitiphoni ut dixisset patri suo. Inque idest dic. Eccum h(ic) t(ibi) idest ecce illum hic tibi apud me. 830 / 2 Dixtin i scilicet ó Sire. 831 / 3 Cape scilicet ó Clitipho. Deffer {s} i scilicet Bachidi. Vel ii idest exortantis est. 832 / 4 Quin accipis idest cur non. Cedo idest consentio. 833 / 5 Tu hic scilicet ó Chremes. Operibere pro ‘operiberis’; idest expectabis. 834 / 6 Illic idest apud Bachidem. 835 / 7 Minas q(uidem) i(am) d(ecem) h(abet) a f(ilia) i secum loquitur Chremes recedentibus illis. 836 / 8 Ornamentis idest ad ornamenta. Es i nunc datas ii yronice; quasi non ad ornamenta, sed pro receptione. Duco idest iudico. 837 / 9 Hasce scilicet decem minas. Ornamentis idest ad ornamenta datas. ! desponderit eam. 838 / 10 (alenta 4 Adposcent idest expettant i . Talenta d(otis) a(dposcent) d(uo) idest pro dotalicio dabo duo talenta. 839 / 11 Ac prava fiunt 5 multo adquisivi dolore. Moribus scilicet meis. 840 / 12 Mihi irascendo. Relictis r(ebus) scilicet meis. 841 / 13 Labore idest pro ‘laborarem’. Inventa scilicet ipsa bona a me. 807 i scr. ORDO M. ii {me} Schorsch. iii meo M. me ad Schorsch. iv languorem Schorsch. 809 i e· t· d· M. i.q. extrudar male interpretatus. 810 i in M. est Br. 811 i Inccoepto M 1 . Incoepto corr. M 2 . 812 i glossator comminisceris intellegi vult. 818 i signum interrogationis. 823 i signum interrogationis. 828 i Loquiton M. i.q. Loquitor. 830 i signum interrogationis. 831 i {s} Schorsch. ii scr. L cum compendio sicut abb. vel M. i.q. Ei male interpretatus. 835 i me om. nullus codex Umpf. 836 i Es M. i.q. Esse. ii ordo datas duco deest in Umpf. 838 i expettant M. i.q. expectant. 825 Deamo] valde amo Eugr. <?page no="151"?> 143 Scaena IV,8 MENEDEMUS, CHREMES Audiens i Menedemus ii quod filius eius Clinia non amasset Bachidem, quam ficte dicebat se amare propter Clitiphonem, filium Chremetis, et videns argentum perferri a Clitiphone Bachidi congratulabatur et congaudebat. 842 / 1 Omnium scilicet hominum. Fortunatissimum idest beatissimum. 844 / 3 Resipisse scilicet a stultitia et ab amore meretricio et ad amorem legitimum converti. Ut errat secum loquitur Chremes; idest valde errat Menedemus in hoc quia sperat dare me filio suo filiam meam, ut resipiscat ab amore meretricali. 845 / 4 Serva quod i in te ii f(ilium) e(t) m(e) e(t) f(amiliam) idest quantum ad te pertinet; dando ei filiam tuam, ne filius meus iterum iii me relinquens eat militatum. 846 / 5 Cedo idest dic. Quid vis f(aciam) scilicet ut. 847 / 6 Quid tum i scilicet vis dicere, quia inveni. Hanc idest filiam tuam. Vult Clinia idest filius meus. 848 / 7 i quid hominis es modus locutionis; scilicet quia palam ita loqueris quasi res ii veritatem iii habeat. 850 / 9 Ut ea via idest caute et per fallaciam i . 851a Erravi yronice et derisorie. {Sic res a(cta) est ecce nunc quasi fraudes manifestat siri} i Quanta d(e) s(pe) c(ecidi) ii quia putabam quod filius meus filiam tuam vellet habere. 852 / 11 idest Bachis. Clitiphonis idest filii mei; quasi fraudulenter loquitur ad Menedemum. 853 / 12 Et tu credis o(mnia) scilicet ut Bachis sit amica filii mei. 854 / 13 Et illum a(iunt) Cliniam, filium tuum. Velle u(xorem) scilicet habere. Ut cum desponderim scilicet ei filiam meam. Ecce i nunc quasi fraudes manifestat Siri. 855 / 14 Des scilicet illi. Qui idest quomodo. 856 / 15 Profecto idest certe quod dicis. Amice Id dabitur i scilicet a me; 857 / 16 Daturum scilicet te esse constat. Frustra sum gavisus i m(iser) scilicet de reditu filii, si mea bona in eius nuptiis expendam. 858 / 17 Quidvis idest quidlibet i dispendii. Malo idest magis volo pati. Quam hunc a(mittere) scilicet filium. 859 / 18 Renuntiem scilicet filio meo. Responsum de filia tua. 860 / 19 Ne sentiat me sensisse scilicet dure ferre suam expensam. 861 / 20 Nimium illi i indulges idest nimium es clemens. 862 / 21 Perpetuo idest continuo. Perfice hoc m(ihi) p(erpetuo) C(hremes) scilicet 116v ut filius meus habeat i filiam tuam. 863 / 22 Dic convenisse scilicet simul nos locutus esse. 864 / 23 Quid deinde scilicet faciam. Omnia 865 / 24 Generum p(lacere) scilicet dic me i . 865/ 866 Postremo etiam s(i) v(oles) d(esponsam) nam ista Chremes finctis loquitur verbis. 866 / 25 Desponsam idest desponsatam. 867 / 26 Ocius te scilicet age. Ut poscat scilicet filius. Et tu id scilicet age. 868 / 27 Quam pro ‘quanto’. Ocissime scilicet cupit. Ut des scilicet munera. Cupio scilicet hoc agere. Ne tu scilicet timeo ne forte. Scaena IV,8 i scr. Audiens] M. ii post menedemus lacuna iii litterarum M. 845 i ante quod lacuna iii litterarum. ii est om. nullus codex Umpf iii ante iterum lacuna iii litterarum M. 847 i post tum lacuna et litterae palimpsesti visae sunt. 848 i scr % Z i littera in rasura M. ii rei M. res Schorsch. iii veritas M. veritatem Schorsch. 850 i scr. fallaci_am i littera in rasura M. 851a i {Sic res a(cta) est ecce nunc quasi fraudes manifestat Siri} Schorsch. ii quanta de spe cf. Haut. 250. 854 i ante ecce lacuna iii litterarum M. et scr. Ecce M. 856 i ordo amicae id dabitur deest in Umpf. 857 i igitur om. nullus codex Umpf. 858 i ante quidlibet lacuna iii litterarum M. 861 i Menedeme om. nullus codex Umpf. 862 i habet M 1 . habeat corr. M 2 . 865 i me M. i.q. mihi. <?page no="152"?> 144 Propediem idest proximo tempore. 869 / 28 Ut idest sicut. Istam rem v(ideo) scilicet perturbatam esse. Istius ob(saturabere) pro ‘obsaturaberis’; scilicet filii adventu. 870 / 29 idest quocumque res eveniant. Dabis scilicet filio tuo. 871 / 30 Quod i postulent scilicet filius ac filia mea. 872 / 31 Sane volo scilicet te de nuptiis et de argento. Scaena V,1 MENEDEMUS, CHREMES Separatus Menedemus a Chremete loquitur secum ita: „ego me non tam a(stutum) n(eque) i(ta) p(erspicacem) e(sse) i(d) c(erto)” i . 874 / 1 Certo <scio> scilicet sicut mihi expediebat. 876 / 3 Hoc mihi p(raestat) scilicet consilium quod mihi deest. Quidvis idest quidlibet. 877 / 4 In stultum idest contra stultum. Caudex idest truncus arboris. Stipes idest immobilis. Asinus idest brutus. Plumbeus idest ponderosus. Elogia in stultum i 878 / 5 In illum idest in Chremetem. Nihil i scilicet tale. Potest scilicet repperiri. Stultitia pro ‘prudentia’. scilicet elogia. 879 / 6 Gratulando idest gaudendo. Obtundere idest hebetare. 880 / 7 Gnatam idest Antiphilam. Ex tuo ingenio idest ex tuo sensu. Iudicas idest censes et consideras. 881 / 8 Ut nihil credas i(ntellegere) n(isi) s(i) i(dem) d(ictum) s(it) c(enties) idest ut sicut tu inaudibilis es ita et illi sint. Dictum sit c(enties) sicuti tibi dici solet. 882 / 9 Sed interim idest dum tu imploras deos. Illic idest in domo Menedemi. Gnatus noster. Cessat idest moratur. Cum Siro i nam Sirus cum Clitiphone perrexerat in domum Menedemi cum munere. 883 / 10 Cessare idest morari. Menedeme a(dvenis) scilicet bene. i 884 / 11 Clinie scilicet filio tuo. Nuntiastin scilicet ex nuptiis. Omnia scilicet nuntiavi. 886 / 13 In mentem scilicet meam. i 887 / 14 Vultus quoque h(ominum) f(ingit) pantominus ii poterat dici. Pantomimnus iii imitator omnium vultu<u>m iv . Fingit imitando. Scelus exclamando. 888 / 15 Quod se idest eo quod. Letum id dicis quia fingit vultum hominum. Id idest propter oc risi. 889 / 16 Venit in mentem scilicet quia non de re vera postulavit filius meus. Veterator idest inpostor; iocando. Putes pro ‘putabis’. 889/ 890 Magis si magis n(oris) p(utes) i(ta) r(em) e(sse) idest si plus quam scias inveteratorem eum pro certo dicere posses. 890 / 17 Ita rem esse idest inpostorem i illum esse. Aintu ii scilicet ita esse. Mane idest expecta. 891 / 18 Quid perdideris i partem dando eis ex tu{e}a ii re. Desponsam pro ‘desponsatam’. Filio scilicet tuo. 892 / 19 Iniecisse verba idest mentitum esse. Dromonem scilicet scio. 893 / 20 Sponse idest filie meae. 894 / 21 Non scilicet est mentitus qui 871 i lectio quod deest in Umpf. Scaena V,1 i scr D D D D D D D M. 877 i scr. Elogia in stultum] M. 878 i scr. Nihil M. 882 i scr. cum siro M. 884 i in margine N M. i.q. fortasse cessare. 887 i in margine No M. i.q. fortasse pantomimus. ii pantominus M. i.q. pantomimus. iii pantomimnus M. i.q. pantomimus. iv vultuum Schl. 890 i inposterem M 1 . inpostorem corr. M 2 . ii signum interrogationis. 891 i signum interrogationis. ii tua Schorsch. 877 Caudex] idest truncus arboris Eugr & <?page no="153"?> 145 ita dixit. Neque ipse n(atus) i scilicet petiit ista. Nihil prorsus C(hremes) scilicet petiit. 895 / 22 Magis unum scilicet petiit. Instrare pro ‘instabat’. 896 / 23 Quid Syrus m(eus) scilicet fecit. Ne is scilicet Syrus. Quicquam scilicet tibi persuasit. 897 / 24 Quam ob rem i scilicet nil tibi persuasit Syrus. Sed te miror scilicet hoc ignorare. 898 / 25 Tuus scilicet servus. Finxit idest docuit. Filium scilicet meum. 899 / 26 Suboleat idest manifestetur. Amicam hanc scilicet Antiphilam. 900 / 27 Mitto promitto i ; scilicet verba placationis. Osculari atque amplexari scilicet quod facio ipse qua{n}dam ii ex parte; et consilio manifestat Menedemus Antiphilam, filiam Chremetis, amicam esse filii sui. Id nihil puto scilicet ut des filio meo filiam tuam; ficte loquitur. 901 / 28 Vah quid est quod dicis „vah” i . 117r Audi modo scilicet quid filius tuus fecerit. 902 / 29 In ultimis edibus i idest post domum. 903 / 30 Huc est idest ad illud conclave. Intro latus idest portatus. Stratus est scilicet ipse lectus. 904 / 31 Quid postquam hoc est f(actum) idest postquam lectus intro latus est et vestimentis ornatus. Dictum a(c) f(actum) scilicet est sicut dicam. Huc abiit C(litipho) scilicet in illud conclavi i . 906 / 33 Operuere idest clauserunt. 907 / 34 Clinia filius tuus. Quid scilicet faceret. Ni una scilicet qui. Mecum simul scilicet ibi erat; idest qualiter posset aliter esse, quia ipse mecum erat, nisi videretur. 908 / 35 Filii scilicet mei. 909 / 36 Quam ob rem scilicet peristi. Decem dierum m(ihi) v(ix) est f(amilia) idest vix per decem dies potero meam sustentare familiam, postquam Bachis venerit cum comitatu suo. 910 / 37 Quod i idest quia. Ille tuus filius Clitipho. Operam eum visitando. Amico dat suo idest Clinie; hoc ideo agit, ut simuletur eius amica esse pro filio meo. 911 / 38 Immo scilicet timeo. i scilicet Si dat scilicet sine ut agat. Dat scilicet operam, ut filium meum adiuvet. 912 / 39 Quem i scilicet hominum. Communi idest amicabili. 913 / 40 Qui pro ‘ut’. Patiatur scilicet corrumpi. 914 / 41 Há há hé irridet Chremetem Menedemus. Quidni {scilicet ideo hoc faciunt} idest quid aliter facerem. Quo idest ut; <scilicet ideo hoc faciunt> i . Verba facilius d(entur) m(ihi) ut celent eam amicam esse filii mei. Dentur pro ‘darentur’. 915 / 42 Derides scilicet me. Merito mihi n(unc) suscenseo i idest merito ipse poterant esse, non credidi. 916 / 43 Quot res d(edere) idest multa indicia. Perscentiscere i idest percognoscere; scilicet amorem illorum. 917 / 44 Ni essem latus i idest stultus. " scilicet de amore filii. 918 / 45 Ta ne i idest non ne. Ferent scilicet filius meus et Syrus. 919 / 46 Nam iam scilicet ulciscar me de illis. Cohibes idest taces. Non te respicis idest tuam senectutem; vel si filius viveret, i . 920 / 47 Satis sum 894 i natus scr. nullus codex Umpf. 897 i scr. Quam ob rem M. 900 i scr. pro | mitto M. ii quadam Schl. 901 i signum interrogationis. 902 i ordo ultimis aedibus deest in Umpf. 904 i conclavi M. i.q. conclave. 911 i scr % M. 912 i Quem M. i.q. quemquam male interpretatus. 914 i scilicet ideo hoc faciunt Schorsch. 915 i ego om. nullus codex Umpf. 916 i Perseentiscere M 1 . Perscentiscere corr. M 2 . i.q. Persentiscere. 917 i latus M. i.q. lapis. 918 i Tane M. i.q. At ne. 919 i signum interrogationis. <?page no="154"?> 146 scilicet in filio. 921 / 48 Tene i(stuc) l(oqui) scilicet decet i . 922 / 49 Flagitium scilicet est. i Aliis consilium d(are) sicut fecisti mihi. 923 / 50 Foris sapere idest ad opus extraneorum. 924 / 51 Id scilicet fac. Quod me fecisse a(iebas) p(arum) scilicet quando aiebas non esse me bonum patrem. 925 / 52 Fac te esse i scilicet ut. Patrem sentiat ii non tirannum. 927 / 54 Nequam scilicet et fac. Aliam idest aliquam. Copiam idest auxilium. i 928 / 55 Immo habeat idest pergat. Multo ii scilicet ut. Malo idest magis volo. Quovis gentium idest ad quaslibet gentes. 929 / 56 Quam hic idest in hac civitate. Per flagitium idest per stultitiam suam meretricando. Patrem scilicet me. 930 / 57 Nam si illi pergam s(uppeditare) s(umptibus 4 Suppeditare idest subministrare. 931 / 58 Illec idest ista. Ad rastros r(es) r(edit) sicut tibi rediit res filii tui. 932 / 59 Quot i scilicet o Chremes. Incommoda idest dispendia. In hac rem ii capies idest si filium tuum a te removeris. 933 / 60 Difficilem idest durum. Ostendis te scilicet in hac re{m} i . Et ignosces scilicet ei. Tamen ii licet sis durus. 934 / 61 Post idest postquam fueris ita durus. Id erit ingratum scilicet quod ignosces; idest nullam gratiam exinde habebis apud filium tuum. Ut lubet scilicet fac. 935 / 62 Quid hoc pro ‘de hoc’; scilicet erit. Ut illa i filia tua. Nostro filio meo. Nisi quid idest aliquid. 936 / 63 Quid i malis idest magis velis; idest nisi ut alteri velis magis dare filiam tuam quam filio meo. Affines idest parentes. 937 / 64 Quid dotis dicam t(e) d(ixisse) f(ilio) idest quid dicam, quantum vis dare filio meo pro filia tua. Nam antiquitus sicut dotabat maritus uxorem 117v ita et uxor virum. Filio scilicet meo. 938 / 65 Quid o(bticuisti) obticuit Chremes. Dotis indignando; idest quid dabo ego dotis pro filia mea: nonne tibi satis est in filia i . 939 / 66 Nequid vereare idest nihil timeas. Si minus idest si parva est dos. Nihil nos d(os) n(ovet) i Q R 940 / 67 Duo talenta scilicet dotis. Pro re nostra idest pro possibilitate. 941 / 68 Dictu idest ad dicendum. Et rem idest substantiam. 942 / 69 Dixisse illi scilicet filio tuo; ut hoc audiens filius meus recedat ab amore Bachidis. Quam rem a(gis) idest quare ortaris, ut hoc dicam. 943 / 70 Id scilicet cur ego feci. E mirari i idest valde mirari. Et illum scilicet filium meum. Rogitato idest interroga ii . 944 / 71 Quam ob rem i(d) f(aciam) ut audiens terreatur. 945 / 72 Egone scilicet cur faciam i . Ut illius scilicet filii mei. 946 / 73 Diffluit idest vagatur. Redigam scilicet illuc. Quo se vertat n(esciat 4 947 / 74 Mite pro dimitte. In hac re scilicet quam volo facere. 948 / 75 Itane vis dicam filio tuo i . Age hortantis est. Accersat scilicet filius. Paret idest praeparet se. 949 / 76 Hic scilicet filius tuus. Dictis idest verbis. Confutabitur idest castigabitur filius meus. 950 / 77 Sed 921 i signum interrogationis. 922 i est om. nullus codex Umpf. 925 i ordo fac te esse deest in Umpf. ii ordo patrem sentiat deest in Umpf. 928 i in margine No qu g et su M. i.q. quovis gentium et suppeditare. i.q. 930 M. ii multo deest in Umpf., habet Br. 932 i lectio quot habet deest in Umpf. habet Br. ii rem M. i.q. re. 933 i rem Schorsch. ii scr. tamen M. 936 i lectio quid deest in Umpf. 938 i signum interrogationis. 939 i D M. i.q D 943 i scr. E mirari et post E i littera in rasura M. i.q. Emirari. ii interrogo M. interroga Br. 945 i signum interrogationis. 948 i meo M 1 . tuo corr. M 2 . 929 Quam hic per flagitium ad inopiam redigat patrem] ... nam si illi ego sumptus subministravero ... Eugr. <?page no="155"?> 147 Syrum scilicet flagellabo. Quid eum idest ut quid eum, scilicet flagellabis. Exornatum d(abo) idest carentem ornatu. 951 / 78 Depexum idest laceratum. Usque idest semper. Dum vivat idest dum vixerit. 952 / 79 Ac delectamento p(utat) perficiens in me delectationem suam. 953 / 80 Non ita me dii ament iuramentum est. # " · u· i m(ulieri) scilicet si domina sua esset. 954 / 81 # scilicet tantas delusiones. Scaena V,2 CLITIPHO, MENEDEMUS, CHREMES, SYRUS {Syrus} 954 / 1 Ita ne idest numquid accidit. Ut pater i scilicet meus. 955 / 2 Eiecerit idest removerit ab amore suo. Animum p(atris) idest paternum. 956 / 3 Ob facinus scilicet me deiecit. Admisi pro ‘comisi’. Miser ut amoveret paternum animum. 957 / 4 Vulgo f(aciunt) idest passim vulgares homines ita agunt ut ille. Hoc gravius idest ira{m} i patris. Scio tibi m(ulto) ii scilicet quam alicui. 958 / 5 Minus egre i scilicet quam tu ipse. 959 / 6 Nec rationem c(apio) scilicet cur doleam. Nisi quod scilicet ideo. 960 / 7 Hic patrem scilicet meum. Adstare idest advenire. Quid me incausas i C(litipho) scilicet apud Menedemum. 961 / 8 Huius scilicet rei. Quicquid ego h(uius) f(eci) i dando ) Tibi scilicet o Clitipho. 962 / 9 Animo omisso idest dissoluto; lascivo. Et suavia i ii meretricum. In praesentia in praesenti arum. 963 / 10 Prima i idest praecipua; optima. Consulere idest praevidere; futura cogitare. 964 / 11 Rationem idest consilium. Neque tu egeris idest ad inopi{ni}am i pervenires. ' scilicet bona nostra. Posses perdere idest delere cum meretricibus. 965 / 12 Ubi cuicui d(ecuit) idest cuicumque. Quasi diceret: etsi alicui oportebat verba detractionis mihi dare, te non decebat. Per te mihi d(are) scilicet verba derisoria. 966 / 13 Ad proximos idest ad Menedemum et filium eius. Credidi scilicet bona nostra. 967 / 14 Ibi idest apud proximos. idest auxilium; refugium i . 968 / 15 {Victus v(estitus) idest melius est ut tu possideas bona nostra quam bachis} Quo idest ubi. Ei idest vae. 969 / 16 Satius idest nonne melius. scilicet nostra bona sub aliorum tutela. <Bachidem idest melius est, ut tu possideas bona nostra quam Bachis> i . 970 / 17 Disperii idest valde perii. Scelestus scilicet ego. Quantas turbas idest commotiones. Concivi idest commovi. Insciens scilicet quid mihi eveniret. 971 / 18 Quid si i vivere ii scilicet bene. 972 / 19 Scies pro ‘scieri{eri}s’ i . Displicebit scilicet te. Vita scilicet tua; ut non velis amplius vivere ii . Istoc idest morte. Tum istoc u(titor) idest tunc morere. 973 / 20 Licetne scilicet me pauca loqui. Tuto idest secure. 973/ 974 (ravitas) q(uaeve) a(mentia 4 et tam magna amentia, ut hoc quod ego comisi retorqueatur in filium. 974 / 21 953 i D D M. i.q. viduae male interpretatus. 954 i scr. Ut pater M. 957 i ira Br. ii ordo hoc gravius scio tibi multo deest in Umpf. 958 i scr. Minus egre M. 960 i incausas M. i.q. incusas. 961 i scr. Quicquid ego h(uius) f(eci) M. 962 i scr. Et suavia M. ii amoris M. i.q. amores. 963 i scr. Prima M. 964 i inopiam Schl. ii ut om. nullus codex Umpf. 967 i scr. Refugium] M. 969 i Bachidem idest melius est, ut tu possideas bona nostra quam Bachis Schorsch. 971 i si M. i.q. sit. ii vevere M 1 . vivere corr. M 2 . 972 i scr. scieri eris M. ii vevere M 1 . vivere corr. M 2 . <?page no="156"?> 148 Obesse idest nocere. Huic idest 118r filio tuo. Ilicet pro ‘ilico’. 975 / 22 Ne te admisce scilicet rogo; in nostris locutionibus. Nec tu aram t(ibi) {scilicet paraveris} ad quam confugias. 976 / 23 Neque precatorem p(araris) scilicet qui te excuset contra me, quia non est necesse. <Pararis scilicet paraveris> i . Suscenseo praeiudico. 977 / 24 Ne i huic scilicet filio meo. Est equum scilicet suscensere. Quod facio m(ihi) scilicet ego; idest quod reprehendo me; idest si me ipse ego reprehendo, non est vos equum suscensere; vel me ipsum reprehendo, non te nec filium. 978 / 25 Abiit idest recessit pater tuus. Rogasse vellem idest vellem eum interrogare. Quid scilicet velles interrogare. 979 / 26 Ita nos scilicet servos suos. Abalienavit Tibi pro ‘a te’. Iam esse idest pervenisse. Ad sororem scilicet tuam Antiphilam. 980 / 27 Adeon rem idest in tantum infortunium. Redisse scilicet putas. Fame idest cum egestate. 981 / 28 scilicet spes est postea. Nos esurituros scilicet 982 / 29 Irrides in re t(anta) quod pater meus egit dando bona nostra. Conscilio i scilicet tuo. Adiuvas scilicet quid agam. 983 / 30 Et ibi nunc sum scilicet ut te adiuvem consilio. Et usque idest semper. 984 / 31 Quantum ego i(ntellegere) p(ossum) scilicet tantum laboro. Quid scilicet laboras. Non aberit scilicet consilium a te. 985 / 32 Quid id e(rgo) scilicet erit. Sic est idest tale est consilium quod cogito. Non esse horum te idest filium; Chremetis et Sostrate. Arbitror quia tam perverse te audio tractari. Quid istuc i scilicet quod loqueris. 986 / 33 Ego dicam scilicet consilium. Quod mihi in mentem idest quid in mentem venit. Tu diiudica si bonum est, scilicet dum dixero. 987 / 34 Dum istis idest patri et matri. Fuisti solus scilicet filius. Dum nulla alia scilicet fuit. Delectatio scilicet filiorum; idest antequam reperirent Antiphilam filiam esse suam. 988 / 35 Indulgebant scilicet tibi quicquid faceres. Tibi dabant Nunc filia scilicet eorum est Antiphila. 889 / 36 Postquam vera idest in veritate. 990 / 37 Est veri simile scilicet quod dicis. Ob peccatum idest propter tuam culpam. 991 / 38 Aliud expecta i consilium quod tibi dicam. 992 / 39 Adiutrices scilicet et solent esse. Iniuria idest ira. 993 / 40 Id non fit in matre tua; idest non est adiutrix tui in adversitatibus tuis. 994 / 41 Suspicionem istam utrum sis filius eorum, necne. Profer palam ut dicas te non esse filium i eorum. 995 / 42 Si non est v(erum) ut non sis filius eorum. 996 / 43 Aut cibis i si negaverint te esse filium eorum. Cuius sis scilicet filius. Sed ii recte secum loquitur Sirus. Hoc mihi consilium quod dixi. 997a Adulescens scilicet Clitipho. Quam idest quantum. Spe scilicet recordationis. Situs idest positus. 998 / 45 Tam idest tantum. In lege i conficiet suas idest conciliabit ii in suam concordiam. 999 / 46 Haud scio idest nescio. Ac Sire i scilicet si duxerit. Nil ii % scilicet referat ab hoc mihi. 1000 / 47 Quid hoc a(utem) i quare crepuit hostium. Senes ii e(xit) scilicet Chremes. Fugio conspectum illius. Quod factum est idest faciendum; quod ego fugiam. 1001 / 48 Ilico scilicet ut vidit. 1002 / 49 976 i Pararis scilicet paraveris Schorsch. 977 i Ne M. i.q. Nec. 982 i Conscilio M. i.q. Consilio. 985 i scr. Quid istuc M. 991 i lectio exspecta deest in Umpf. 994 i filius M. filium Schorsch. 996 i cibis M. i.q. scibis. ii sed deest in Umpf. 998 i lege M. i.q. leges. ii conciliavit M 1 . conciliabit corr. M 2 . 999 i sire M. i.q. siro. ii nil scr. nullus codex Umpf., sed F. 1000 i post a(utem) i vel ii litterae in rasura M. i.q. fortasse est. ii Senes M. i.q. Senex. <?page no="157"?> 149 (aro) scilicet reconciliationis erga Chremetem. Seni nostro fidei n(ihil) a(beo) idest nihil credo illi, ut non mihi malum inferat, sicut superius dixit. Scaena V,3 SOSTRATA, CHREMES Sostrata, uxor Chremetis, videns filium suum Clitiphonem tristari ob animum patris contra se commotum dicebat Chremeti, viro suo. 1003 / 1 Profecto idest certe i . Tu homo meus; videlicet vir. 1005 / 3 Tam ineptum <quicquam> idest stultum quod facis de eo consilium. Tibi venire in mentem m(i) p(otuerit) i scilicet ut filio eiecto omnem tuam substantiam alteri dares. 1006 / 4 Pergin m(ulier) scilicet amplius loqui. 1007 / 5 Quin idest ut non. In ea re scilicet quam volui facere. Advorsatrix idest contraria. 1008 / 6 Rogitem scilicet te. Quid est quod peccem idest quam culpam habeam, quia hoc facio. Quam ob rem i(d) f(aciam) i scilicet contra filium. Nescias idest respondebis te nescire. 1009 / 7 In qua re idest 118v in redargutione filii. Restas idest resistis. Nescio scilicet in quo resisto i tibi, quia nescio, quare hoc facis contra filium. 1010 / 8 Scis potius scilicet quam nescias. Quam quidem r(edeat) idest antequam licet tu loquaris. Ad integrum idest ad perfectum. Eadem oratio proferres scis, qualiter tu mihi resisteres. 1012 / 10 Non postulo scilicet ut taceas. Iam loquere scilicet quantum vis. Nihilo minus idest nihil minus. 1013 / 11 Facies scilicet tu quod dicis. Verum idest nihil minus faciam. Ex ea re scilicet quam contra filium facis. 1014 / 12 Subditum idest servum esse. 1015 / 13 Inquam idest dixi. Confitere tuum non esse idest confitere illum tuum filium non esse. Istuc ut tu loqueris quod non sit noster filius. <Inimicis> i idest ipsi denegent proprios filios non esse suos. 1016 / 14 Qui sit pro ‘est’. 1017 / 15 Quid metuis i <scilicet times> ii ; scilicet dicere quod non sit filius tuus iii . Convincas esse i(llum) t(uum) {scilicet times} hoc ideo dicas, ut <non> iv dicas filium non esse tuum. 1018 / 16 Quod filia idest eo quod. Est inventa scilicet abicietur filius. Non scilicet ideo abicietur filius, quia filia inventa est. 1019 / 17 Id idest propter hoc. 1019/ 1020 Quod est consimilis m(oribus) c(onvinces) f(acile) e(x) t(e) n(atum) idest licet velim, ut pro filia eiciatur filius quasi non sit noster, tui mores tamen, in quibus tibi consimilis est, probabunt tuum esse filium et ob hoc convinces esse tuum, licet negare volueris. 1020 / 18 Convinces f(acile) contumeliose increpat eam. Tui similis est scilicet in moribus. 1021 / 19 Nihil vitii est r(elictum) idest nihil vitii habet. Quin idest ut non. Itidem idest similiter. 1022 / 20 Talem idest moribus amarum. Nulla scilicet mulier. 1023 / 21 Sed <ipse> i scilicet Clitipho. Severus idest tristis. Rem scilicet quam volo agere. Videas pro ‘videris’. Censeas idest iudices, scilicet quid mali sit. Scaena V,4 CLITIPHO, SOSTRATA, CHREMES 1003 i certo M. certe Br. 1005 i vir om. nullus codex Umpf. 1008 i glossator faciam legit, ut videtur. 1009 i resistat M. resisto Br. 1015 i Inimicis Schorsch. 1017 i scr. quid metuis] M. ii scilicet times Schorsch. iii tuis M. iv non Schorsch. 1023 i Ipse] Clitipho Br. <?page no="158"?> 150 Clitipho servans consilium Siri exorat matrem suam Sostratam quatenus dicat, qui sunt eius parentes. 1024 / 1 Cum pro ‘quo’. Voluptati idest delectationi. 1025 / 2 Dictus f(ilius) t(uus) scilicet aut fuerim. Voluntate scilicet non natura. 1026 / 3 Eius ut memineris scilicet temporis, quando dicebam i tuus filius. Miserescat mei 1027 / 4 Quod idest propter quod. Parentes m(eos) idest patrem et matrem. 1029 / 6 Aligenum i esse te scilicet a nobis. Sum scilicet alienus. Occine q(uaesisti) o(bsecro) idest numquid propter hoc interrogasti, ut diceres te non esse nostrum filium. 1030 / 7 Huic idest patri. Ut idest sicut. Hoc natus scilicet patre. 1031 / 8 Posthac idest deinceps. Istuc verbum scilicet ut dubites te filium esse nostrum. 1032 / 9 Si me metuis scilicet o Clitipho. Mores c(ave) scilicet quos habes. 1033 / 10 Quos scilicet mores. Gerro scilicet es; idest ineptus. <Gerro nominatur insulsus. Gerra enim dicitur piscis nullius saporis i non aptus cibis ii . Aliqui dicunt gerra machinamentum bellicum, quo quondam iii usi sunt Romani ad expugnandos muros, sed nil proficere potuerunt iv . Hinc v Clitiphonem vi inefficacem et stultum vocat> vii . Iners idest inutilis; piger. Fraus scilicet in domo mea. Helluo idest glutto; vorax. {gerro nominatur insulsus gerra enim dicitur non aptus cibus aliqui dicunt gerra machinamentum bellicum quo quendam usi sunt romani ad expugnandos muros sed nil proficere posse hinc clitiphonem inefficacem et stultum vocat †sim†} 1034 / 11 Ganeo idest luxuriosus. Damnosus idest dispendia inferens. Crede scilicet modo esse nostrum filium. Et nostrum te esse c(redito) scilicet in 1036 / 13 Natus item idest similiter ut aiunt Minervam esse, scilicet natam. Ex Iove Minervam dicunt natam ex Iove, videlicet ex cerebro i , et Ea causa idest propter eam causam. 1037 / 14 Flagitiis tuis idest propter flagitia tua. 1038 / 15 Dii istec pro(hibeant) ut propter eius 119r flagitia tu ad miseriam deducaris. Nescio ego idest nescio utrum i prohibeant. En· ita· r· ii idest conabor, ne afligar. 1039 / 16 Queris scilicet o Clitipho. Quod abest scilicet a te. ' scilicet patri. 1040 / 17 Obsequare idest obtemperes. Ut serves idest quomodo serves. Labore idest per laborem. Inverit i pater tuus, scilicet meretricem. 1041 / 18 Non mihi scilicet decuerat te. Pudet scilicet me tibi. 1042 / 19 Hac praesente scilicet matre tua. At i pro ‘sed’. 1043 / 20 Pinguit i ut per fallacias ante oculos meos adduceres ii 1026 i dicebat M. dicebam Schorsch. 1029 i Aligenum M. i.q. Alienum. 1033 i piscis nullius saporis Br. Schl. F. ii cibus M. cibis Br. Schl. F. iii quendam M. quondam Br. Schl. F. iv posse M. potuerunt Br. Schl. F. v scr. Hinc] M. vi clitipho M. Clitiphonem Schorsch. vii Gerro nominatur insulsus. Gerra enim dicitur piscis nullius saporisi non aptus cibis. Aliqui dicunt gerra machinamentum bellicum, quo quondam usi sunt Romani ad expugnandos muros, sed nil proficere potuerunt. Hinc Clitiphonem inefficacem et stultum vocat Schorsch. 1036 i scr. ce_rebro i littera in rasura M. 1038 i utum M 1 . utrum corr. M 2 . ii En· ita· r· M. i.q. enitar male interpretatus. 1040 i Inverit M. i.q. Invenerit. 1042 i lectio at deest in Umpf., habet Br. 1043 i Pinguit M. i.q. Piguit. ii adduceres M 1 . adduceres etiam M 2 . 1033 Gerro iners] levis. ‘Gerras’ pisces dicunt nullius vel saporis vel momenti ad cibos. tractum hoc autem est a Syracusanis, qui omnia machinamenta, quae a Marcello adversus civitatem fiebant, <ut> magno impetu eam deiceret, eadem ‘gerras’ appellabant Eugr. <?page no="159"?> 151 meretricem. Totus displiceo m(ihi) idest multum hoc quod feci{t} iii displicet mihi. 1044 / 21 Ad placandum scilicet patrem. Scaena V,5 MENEDEMUS, CHREMES, SOSTRATA, CLITIPHO Menedemus alloquitur Chremetem, ut acceleret nuptias sive ut ignoscat filio suo Clitiphoni. 1045 / 1 Enim vero Chremes n(imis) g(raviter) c(ruciat) secum loquitur Menedemus. Enim v(ero) i idest certe. Adulescentulum scilicet filium suum. 1046 / 2 Inhumane idest crudeliter. Exeo idest pergo. 1047 / 3 Accersi evocari. 1048 / 4 Filiam scilicet meam. Et quod d(otis) idest quantum. Firmas i scilicet duo talenta. 1049 / 5 Ne facias idest ne crucies filium. 1050 / 6 Egone mea bona scilicet vultis. Sciens idest qui prudens {qui} i sum. 1051 / 7 At i id nos non s(inemus) idest si volueris tu, ut tua dona des Bachidi ii , nos non sinemus iii . Me vivum v(is) scilicet habere. 1052 / 8 Ignosce scilicet quod peccavi. Age C(hremes) idest indulge. Ne tam obfirma pro ‘obfirmes’; scilicet i te contra filium tuum. 1053 / 9 Quid istic scilicet est quod agitis. Non licere scilicet mihi. Ut ceperam idest cogitaveram. Pertendere idest adimplere. 1054 / 10 Facis ut te decet quia dimittis quod peccavit in te filius i . Adeo idest certe. Faciam idest ignoscam. 1055 / 11 Hunc equum c(enseo) scilicet facere. 1056 / 12 Ut ducas scilicet volo. Pater scilicet non possum. Nihil audio i scilicet ab eo quod impero. Ad me recipio idest in mea providentia illum accipio, ut faciat quod vis. 1057 / 13 Audio ipsum scilicet loqui ut velit facere. An dubitas C(litipho) scilicet hoc dicere quod vult pater. 1058 / 14 Utrum vult scilicet faciat an non. incipias idest nuptias; scilicet o filii. 1059 / 15 ( i ignores scilicet quid Q R 1060 / 16 Puellam lepidam idest honeste forme. 1061 / 17 Filiam scilicet videlicet. Nostri scilicet vicini. 1062 / 18 Cesiam „cesia” lenticulosa vel oculis i fellineis atque viridibus. Sparso ore idest magno. Adunco m(aso) ii idest curvo. 1063 / 19 Animum scilicet illius. Ibi esse scilicet intentum. Aliam scilicet uxorem. 1064 / 20 Quid est hic i scilicet est quod dicis. Ducenda est scilicet mihi uxor. Modum idest voluntatem. 1065 / 21 Laudo scilicet te. Archonidis f(iliam) is erat pater Bachidis; „Archonidis filiam” scilicet habeo mihi inventam. 1066 / 22 Quid scilicet restat. P. TERENTII AFRI EXPLICIT HEUTONTIMORUMENOS 1043 i feci Schorsch. 1045 i scr. enim vero M. 1048 i signum interrogationis. 1050 i {qui} Schorsch. 1051 i lectio at deest in Umpf., habet Br. ii bachis M. Bachidi Schorsch. iii sivemus M. sinemus Schorsch. 1052 i post scilicet i littera in rasura M. 1054 i scr. Facis] ut te decet. Quia dimittis] quod peccavit in te filius M. 1056 i scr. Nihil audio M. 1059 i N M. i.q. Dumque. 1062 i oculos M 1 . oculis corr. M 2 . ii m M. i.q. n. 1064 i lectio est hic deest in Umpf. 1062 Caesiam] ... vel caesuras, idest rugas habentem, aut lenticulosam Eugr & <?page no="160"?> 152 Phormio 136rArgumentum <ARGUMENTUM> i 1 Aberat perrexerat; scilicet in Cilicia. 2 Athenis scilicet <in> i civitate. Filio scilicet suo. 3 Clam abat i ignorante ea uxore quam habebat Athenis. Lemni apud Lemnum. 4 Athenis scilicet et abebat. Et scilicet habebat. Unice singulariter. 5 Mater 5 6 Virgo filia Chremetis. Sola scilicet remanet. Aberat Chremes scilicet a civitate; quia perrexerat in Lemnum causa negotiandi. 7 Funus Procurat virgo; prout potuit. Ibi e(am) v(isam) ad sepulturam. Antipho filius Demiphonis. 8 Amaret scilicet illam. Opera p(arasiti) adiutorio. <Parasiti> i uxorem scilicet Phormionis. 9 Pater scilicet eius, Demipho. Chremes patruus. Fremere pro ‘fremebant’. 10 Parasito Formioni. Illam sola. 12 A patruo Chremete. Prologus PROLOGUS 1 Poeta vetus i maledicus; detractor. Poetam Terrentium. 2 A studio scilicet scribendi. Hominem Terentium. In otium ut relicto studio carminum otiosus maneat. 3 Maledictis detractionibus. Me i scribat ne scribere audeat Terentius. 4 Qui poeta vetus. Dictitat frequenter reprehendit. Antehac hactenus. Fabulas novus poeta fecit. 5 Levi contemptibili. 6 Quia scilicet ideo dicit hoc. Insanum ferocem. Scripsit scilicet novus poeta, idest ego. 7 Fugere fugientem. Sectari insequi. 8 Eam cervam. Orare scilicet persecutorem. 9 Intellegeret scilicet maledicus poeta; <idest quomodo ipse in populo celebris non propter sé, sed propter suum recitatorem extiterit> i . Stetit scilicet in scena ad recitandum. 10 Actoris recitatoris. Magis stetisse scilicet se. <Opera> i novo ii labore vel honore. {idest quomodo ipse in populo celebris non propter sé sed propter suum recitatorem extiterat} 11 Lederet scilicet novum poetam detrahendo illi. 11a Magis <scilicet quam placent> i . Placerent detractori poete. Fecisset novus poeta. {Fabulas scilicet quam placent} 12 Siquis est scilicet inimicus. Cogitet scilicet quod ego dicam. 13 Placessisset i provocasset novum. 14 Novus poeta, Terentius. 15 Quem scilicet prologum. 16 His i scilicet maledicus. Responsum scilicet a me. In medio idest in publico vel <in> ii indifferenti, quoniam poete boni iii indifferenter ducuntur iv , utrum laudentur an vituperentur. 17 Palmam victoriam. Musicam habebit laudem. 18 Ille scilicet vetus. Ad i <famem ad> ii otium carminis; ut nihil Argumentum i argumentum non adsignificat M. 2 i in Schorsch. 3 i abat M. i.q. abebat. 8 i Parasiti] Phormionis Br. C. Prologus 1 i scr. Poeta vetus M. 3 i Me M. i.q. Ne. 8 i Parasiti] Phormionis C. 9 i Quod si intellegeret] idest quomodo in populo ipse celebris non propter se, sed propter suum recitatorem extiterit Br. 10 i Opera] novo labore vel honore Br. ii nolo M. novo Br. 11a i scilicet quam placent Schorsch. 13 i Placessisset M. i.q. Lacessisset. 16 i His M. i.q. Is. ii in Br. iii scr. Quoniam poete boni] M. iv dicuntur Br. F. 18 i scr. Ad M. <?page no="161"?> 153 agerem. Hunc scilicet novum poetam. Ab studio scilicet compositionis. 19 Hic scilicet novus; in prologis. Respondere scilicet malis. Lacessere convicia impendere. 20 Benedictis bonis verbis prolatis. Certasset maledicus. Audisset bene de mea parte. 21 Quod maledictum. Ab ipso scilicet maledico. Sibi scilicet novo. Relatum scilicet a novo. 22 De illo scilicet maledico. 23 Peccandi quia semper maledicit i . 24 Adtendite ó populi Romani. 25 Epydica Zomenon i quam Apollodorus scripsit. 27 Primas praecipuas. Partes 28 Res istius fabule. Maxime quia principio i Formio introducitur. 29 Volumtas i v(estra) idest ut eum audiatis. 30 Operam scilicet audiendi. Adeste pro ‘adestote’. 31 Ne simili ne {s}similiter i impediamur in ista sicut in Ecira. Atque qua{m} ii . 32 Tumultum scilicet ludorum. Noster grex multitudo populi. Motus loco scilicet a; ab intentione auditus. 33 Actoris recitatoris Calliopii. Virtus potestas. Locum scilicet recitandi; quem perdidimus, quando gladiatores introducti sunt. 34 Equanimitas scilicet vestra; idest 136v benivolentia. Scaena I,1 DAVUS, GETA Q N = percutiendum, quod minutatim sibi ipse Geta congregaverat et cogebatur tunc i expendere in nuptiis filii, domini sui>. 35 / 1 Popularis Geta populo gratus. S quod minutatim sibi ipse geta congregaverat et cogebatur tunc expendere in nuptiis filii domini sui} 36 / 2 Erat scilicet ser<vo Getae> i . Ei = 37 / 3 <Reliquum idest reliqua pars> i . Pauxillulum {idest reliquam partem} modicum numorum. 38 / 4 Conficerem conflarem. Confeci conflavi. Adfero scilicet nummos. 39 / 5 Filium scilicet Demifonis. Eius domini sui. 40 / 6 Ei scilicet filio. Conraditur coadunatur, ut possit expendere in dotem. 41 / 7 Comparatum collatum; assimulatum. 43 / 9 Ille idest Geta. Unciatim minuatim; paulatim. Dede mense i suo idest de <e>o ii quod sibi dememdo iii minuerat parce iv vivendo. 44 / 10 Defraudans deminuens. Genium voluptatem. Conparsit m(iser) idest vix parcendo sibi congregavit. 45 / 11 Id idest hoc quod ille adunavit. Illa uxor domini sui. Haud existumans idest non recogitans, cum quanto i 5 46 / 12 Partum scilicet sit; ab ipso. 47 / 13 Ferietur dampnabitur. {nam modo feritur uno munere dando argentum} 48 / 14 Alio scilicet munere; <nam modo feritur uno munere dando ii Ad famem] ad otium Br. Schl. C. 23 i maledicus M. maledicit Br. Schl. 25 i Epydica Zomenon M. i.q. Epydicazomenon. 28 i praecipue M. principio Schorsch. 29 i Voluntas M 1 . Volumtas corr. M 2 . 31 i similiter Schorsch. ii qua Br. 36 i post ser lacuna iii vel iv litterarum. servo Getae Deufert. 37 i Reliquum idest reliqua pars Schorsch. 43 i Dede mense M. i.q. De demenso. ii eo Br. Schl. iii dememdo M. i.q. demendo. iv scr. Parce M. 45 i quando M 1 . quanTo corr. M 2 . i.q. quanto. 35 Popularis] populo amatus est Don. 36 Erat ei de ratiuncula] opportuna diminutio in re servili Don. 44 Suum defraudans genium] ... est autem „genius” deus voluptatis Eugr & 45 Haud existimans] vel intellegens vel recogitans ac reputans Don. 47 Ferietur alio munere] ex consuetudine „ferietur”, nam et ‘plagam’ damnum et sumptum ‘sanguinem nostrum’ dicimus Don. <?page no="162"?> 154 argentum> i . Erit celebrabitur. 49 / 15 Initiabunt initia pueri facient i ; idest ubi consecrabunt illum diis. Hoc scilicet argentum Gete. Mater pueri. 50 / 16 Puer qui nascetur. Mittundi scilicet istud argentum. Videon Geta i pergebat enim ad eum, ut reciperet argentum. Scaena I,2 GETA, DAVUS Egrediens Geta a domo, ut iret ad Davum rufum argentum reposcere, dicebat suis. Sed ecce ipse Davus adest. 51 / 1 Presto est scilicet ille rufus. 52 / 2 Conabar scilicet ire. Accipe scilicet argentum. 53 / 3 Lectum e(st) scilicet e i . Conveniet probatum <est> ii . Numerus quantum debui pondere quo eum ponderasti; ponderatur et numerus non fallit. 54 / 4 Amo te scilicet ideo quia conflasti argentum sicuti rogavi. 55 / 5 Mores scilicet perversi. Adéo idest ad id; ad hoc malum. 56 / 6 Siquis quid idest aliquid; comendatum sibi. Reddit scilicet ad integrum. Abenda idest referenda. Gratia scilicet inde. 58 / 8 Quid istuc scilicet pericli. 59 / 9 Modo idest tantum; scilicet dicam i . Ut tacere p(ossis) scilicet quod tibi dico. Abi sis iocose dictum. Insciens stultus. 60 / 10 Cuius idest meam. Fidem in pecunia quam ad integrum tibi reddidi. Perspexeris i idest vidisti. 61 / 11 Ubi quid m(ihi) l(ucri) idest in verbis. 62 / 12 Te fallere idest decipere devulgando quid <d>ixeris i . Tibi dico idest adtribuo; <scilicet oscultabo> ii . 63 / 13 Senis n(ostri) idest Demiphonis. {Fratrem m(aiorem) c(hremem) scilicet oscultabo i } 64 / 14 Quidni etiam nosco illum. Eius g(natum) P(haedriam) scilicet cognoscis i . 65 / 15 Senibus idest Chremeti{s} i et Demiphoni{s} ii . 66 / 16 Illi scilicet Chremeti. Ut esset scilicet iter. Nostro scilicet Demiphoni. 67 / 17 Ad hospitem idest amicum. Is scilicet ille ospes. Senem scilicet Demiphonem. 68 / 18 Pellexit idest suasit; vel decepit. Modo idest tantum<m>odo i . Non montes a(uri) p(ollicens) scilicet cetera promittens. 69 / 19 Cui tanta e(rat) r(es) scilicet ut tanta promitteret. Super erat idest habundabat illi. 70 / 20 Sic est scilicet ut plura promittunt i quam dent. O regem m(e) e(sse) o(portuit 4 plura promittunt quam dent. 71 / 21 Filiis scilicet suis. 72 / 22 Provinciam idest providentiam. 73 / 23 Usum scilicet per. Venit scilicet malum. Hoc scio solitus <sum> i multa mala sustinere. 74 / 24 Relinqui me deo scilicet a. Irato meo i hac vice quando curam puerorum suscepi. 75 / 25 Cepi adversari voluptati illorum. 76 / 26 Seni fidelis scilicet custodiendo filium eius. Scapulas p(erdidi) scilicet 48 i nam modo feritur uno munere dando argentum Deufert. 49 i scr. faci ent M 1 . facient corr. M 2 . 50 i Geta M. i.q. Getam. 53 i glossator electum intellegi vult. ii est Schorsch. 59 i sciam M. dicam Schorsch. 60 i Perpexeris M 1 . Perspexeris corr. M 2 . 62 i dixeris Schorsch. ii Operam tibi dico] attribuo, idest auscultabo Schl. Dico] idest auscultabo C. 63 i oscultabo M. i.q. auscultabo. 64 i signum interrogationis. 65 i Chremeti Deufert. ii Demiphoni Deufert. 68 i Modo] tantummodo C. 70 i promittunt M. promittant Deufert. 73 i sum Schorsch. 74 i scr. irato meo M. 49 Ubi initiabunt] legitur apud Varronem ‘initiari’ pueros Eduliae et Poticae et Cubae, dis edendi et potandi et cubandi, ubi primum a lacte et a cunis transierint Don. 66 Evenit senibus ambobus simul iter] non ‘evenit iter’, sed ‘evenit ut iter esset’. Don. 68 Pellexit] decepit, fefellit Eugr. 72 Provinciam cepisti] idest providentiam Eugr & <?page no="163"?> 155 vapulando, quia ipsi adulescentes me flagellabant. 77 / 27 Namque inscitia est idest stultum est, ut contra illorum verbera, que tibi adhibent i , tu ii increpationem opponas iii , ut iterum flagelleris. 78 / 28 Calces scilicet opponere. 79 / 29 Obsequi scilicet et. Scisti uti foro idest negotio; idest bene scisti i rem tuam providere, videlicet te ipsum dando te ipsum. 80 / 30 Noster scilicet filius, Antipho. Quicquam p(rimo) scilicet cepit. Hic Phedria scilicet filius Chremetis. 81 / 31 Continuo scilicet ut pater illius perrexit. 137r Nactus est idest invenit. 82 / 32 Perdite idest luxuriose; inmoderate. 83 / 33 Ea scilicet puella. Inpurissimo idest inverecundissimo. 84 / 34 Quid daretur scilicet meretricibus. <Quicquam sed modo cogor dare aliquid meretricibus> i . Id curarant idest demiserant. Patres ii idest Chremes et Demipho iii . {sed modo cogor dare aliquid meretricibus} 85 / 35 Restabat scilicet mihi. Pascere voluptatibus et ludis delectari illorum puerorum. 86 / 36 Sectari idest prosequi. 87 / 37 Nos ego et Antipho. Operam dabamus consentiebamus illi. 88 / 38 In quo idest amore. 89 / 39 Tonstrina locus ipse. Hic in illo loco. 90 / 40 Eam citharistriam. Operiri expectare i . Dum donec. Domum scilicet nostram. 91 / 41 Illic in illa tonstrina. 92 / 42 Mirarier mirabamus. 93 / 43 Inquid adulescens. Ac sicut. 94 / 44 Onus scilicet esse. 95 / 45 Vicinie i <in> ii civitati iii . 96 / 46 <Matrem> lamentari mortuam ea enim erat mulier Chremetis quam Lemnum habebat et veniens Athenas ibi mortua est. Cuius funus filia enim observabat cum una annicula. 97 / 47 Ea virgo. Ex adverso scilicet funeris. Illi puelle. 99 / 49 Miseritum est pro ‘misertum est’; scilicet illi a me. 100 / 50 Virgo 101 / 51 Commorat commoverat dolore. Omnes nos qui ibi affuimus. Antipho scilicet ait; subintellege: filius Demiphonis. Hinc ex parte Antiphonis loquitur Geta. 102 / 52 Alius scilicet ex iuvenibus; scilicet respondit. 103 / 53 Duc nos praecede. Pervenimus i scilicet ad eam. 104 / 54 Pulchra scilicet erat. Et quo magis diceres scilicet eam pulchram esse; vel admirareris. 106 / 56 Ipsa orrida inlota; plorans mortuam. 107 / 57 scilicet erant illi. Vestitus scilicet illius. Ut ni vis boni bonitatis; idest virtus pulchritudinis. 108 / 58 Ipsa scilicet in. quod dixi. Formam illius. Extinguerent obfuscarent; extinguere poterant. 109 / 59 Ille Phedria. Fidicinam i lenonis. 110 / 60 Satis scita inquit satis puella formosa est. Noster scilicet Antipho. Iam interruptio. 111 / 61 Scin quam scilicet cepit amare. <Quo evadat> i vide scilicet res; idest quem effectum habeat res amoris, vide. 112 / 62 Postridie idest postera die. Ad anum ad nutricem ipsius puelle. Recta p(ergit) scilicet via. Obsecrat Antipho. 113 / 63 Eius puelle. Faciat <copiam> ut sibi coniungat illam puellam. Illa anus. Negat scilicet facturam. 114 / 64 Neque scilicet et negat. Eum Antiphonem. 77 i adhibenc M 1 . adhibent corr. M 2 . ii cui M. tu Br. iii oppones M. opponas Br. 79 i fecisti M. scis Br. scisti C. 84 i Quicquam sed modo cogor dare aliquid meretricibus Schorsch. ii scr. patres M. iii demiphi M. Demipho Br. 90 i expectari M. expectare Schl. 95 i scr. Vicinie M. ii in Schorsch. iii civitati M. i.q. civitate. 103 i lectio pervenimus deest in Umpf. 109 i scr. fidicinam M. 111 i Quo evadat] quo tendat res Br. Evadat] idest quo tendat res C. 76 Seni fidelis dum sum scapulas perdidi] dum seni fidem praesto, ut monitor perseverarem, vapulando scapulas perdidi Eugr. 101 Commorat omnes nos] pro ‘commoverat’ Don. Commorat] commoverat Eugr. 111 Scin <quam>] ‘amare coepit’ subauditur Don. <?page no="164"?> 156 Facere scilicet ut eam violet. Ait scilicet anus. Illam scilicet puellam. 115 / 65 Bonis scilicet parentibus. Prognatam i idest progenitam. 116 / 66 Lege legitime. Id licere facere idest habere illam. Negat scilicet dare copiam, ut illam violet. 117 / 67 Noster scilicet Antipho. Ageret scilicet ex hac re. Nescire pro ‘bat’ i . 118 / 68 Patrem scilicet Demiphonem. 120 / 70 Ignobilem i . 122 / 72 Quid fiet scilicet interrogas. 123 / 73 Homo confidens audacissimus. Qui illum dii omnes perdunt idest secundum quod fecit. 124 / 74 Is Formio. Dedit Antiphoni. 125 / 75 Lex est verba Phormionis. ) (ui 4 virgines. Genere cognatione. Proxumi ipsis. 126 / 76 Eis scilicet viris. Illos scilicet viros. Lex iubet ut propinqui orbas ducant. 127 / 77 Cognatum d(icam) Scribam scilicet eam; idest dabo legem. Dicam scilicet etiam aliud. 129 / 79 Veniemus ego et tu. Pater illius puelle. 130 / 80 Qui quomodo. Cognata t(ibi) scilicet propinqua in genere. 131 / 81 Confingam excogitabo. Quod erit i mihi bonum hoc quod confingam. 132 / 82 Horum dicam. Nihil refelles contradices; in praesentia iudicum. Vincam scilicet scilicet te quasi legibus. 133 / 83 Pater tuus, Demipho. Aderit veniet. responsiones contra eum i ; vel contentiones. Quid mea ii quod ad me amplius pertinet. 134 / 84 Illa puella. Audaciam scilicet narras Formionis. 135 / 85 Persuasit Phormio. Homini Antiphoni; ut duceret. Ventum est scilicet ad iudicium. Vincimur a lege; ego et Antipho. 136 / 86 Duxit illam. Hoc q(uod) a(udis) scilicet narro. 137 / 87 Futurum est scilicet qui hoc consensisti. 138 / 88 Quod sive bonum sive malum. Foris i fortuna. Placet scilicet quod dicis. 137v 139 / 89 Istuc quod dicis. Viri scilicet fortis. Officium ut ferat quicquid fortuna adtulerit. In me omnis in meis artibus. 140 / 90 Ad precatorem ad excusatorem. Abeam i pergam. Mihi pro me; ad meam utilitatem. 141 / 91 Sic oret idest sic dicat; domino meo. Hunc Getam, dum praesens sum. 142 / 92 Quicquam scilicet tibi placet inferre ei. Precor scilicet cum defuerit i . 143 / 93 Addit dicet i . Vel etiam. Occidito scilicet si volueris. 144 / 94 Quid scilicet agit. Pedagogus scilicet Phedria; qui minabatur a te. Pedagogus est non solum qui minat, sed etiam qui minatur sub custodia. Cytharistriam scilicet possidebat. 145 / 95 Quid rei gerit idest quantus est in possessione. Sic tenuit i per parvum. 146 / 96 Quod det fortasse scilicet lenoni a quo vult habere illam citharistriam. Nihil scilicet habet. Nisi spem meram puram; idest promittit; nil aliud dat. 147 / 97 Pater eius scilicet Chremes. 148 / 98 Quo <ad> idest quo usque. Expectatis vestrum Demiphonem. Non certum s(cio) scilicet adventum. 149 / 99 Ab eo Demiphone. 150 / 100 Et ad portitores idest ad custodes portus. 115 i scr. Prognatam M. 117 i glossator nesciebat intellegi vult. 120 i signum interrogationis. 131 i erut M 1 . erit corr. M 2 . 133 i cum M. eum Schorsch. ii signum interrogationis. 138 i Foris M. i.q. Fors. 140 i Abeam M. i.q. Adeam. 142 i defuero M. defuerit Br. C. 143 i dicet M. i.q. dicit. 145 i tenuit M. i.q. tenuiter male interpretatus. 117 Quid ageret nescire] pro ‘nesciebat’ Don. 130 Qui cognata tibi sit] „qui” quomodo et qua ratione Don. 140 Qui mihi sic oret] „mihi oret” idest pro me oret Don. 150 Ad portitores] ad eos, qui in portu sunt Don. Et ad portitores esse delatam] ad eos scilicet, qui in portu sunt Eugr. <?page no="165"?> 157 Letam i idest allatam. Hanc petam scilicet epistulam; a portitore scilicet; scilicet ut sciam adventum illius. 151 / 101 Ut scilicet volo. 152 / 102 Nemon scilicet ex vobis. Huc scilicet ad me. Prodit exit. Cape scilicet hoc argentum. Da hoc Dorcio Scaena I,3 PHEDRIA, ANTIPHO Antipho, filius Demifonis, alloquitur Phedriam, filium patrui sui, dicens se in magno metu esse, quotienscumque patris adventum reducebat sibi <ad memoriam> i . 153 / 1 Rem scilicet meam. Redisse scilicet contigit. Consultum consilium. 154 / 2 Patrem scilicet mihi nominat. In mentem scilicet meam. 155 / 3 Incogitans sine consilio. Eum e(xpectarem) patrem meum. Ut par f(uit) ut deceret; cum amore spectarem illum, non timore. 156 / 4 Qui tam audacis videlicet ducendo uxorem i indotatam {Facinoris mihi conscius sis} ii sine voluntate patris. 157 / 5 Ne Formioni id scilicet ut illam ducerem. Suadere scilicet mihi. 158 / 6 Eo inpulisset ad illud, ut illam ducerem. Quod mihi p(rincipium) e(st) m(ali) quia illam duxi. 159 / 7 Essem scilicet illa. Aliquot dies scilicet si illam <non> {ad}duxissem i . 160 / 8 At non cotidiana iura i timor et sollicitudo patris. Audio interruptio. 161 / 9 Adimat tollat. Consuetudinem scilicet habitandi cum illa. 162 / 10 Defit non habent. Super est scilicet quod ames. 162/ 163 Dolet amore abundas Antipho idest nimium habes quod ames, ideo tristaris. 164 / 12 Certo pro certo. amore plena. Optandaque est ut semper cum amore vivas. 165 / 13 <Tamdiu> quod amo frui scilicet quamdiu vixero. 166 / 14 Depecisci depasci; devastari. Morte cupio quia non licet mihi frui. Tu conicito estima. 167 / 15 <Quid> ego scilicet doloris. Inopia scilicet amoris. Nunc capiam scilicet qui non habeam quod amem. Et quid tu scilicet capias gaudii. Ex ista copia scilicet qui habes quod ames. 168 / 16 Ut ne scilicet et conicito. Addam dicam. Quod quia. Sumptu scilicet tuo. Nactus est i idest invenisti. 169 / 17 Quod quia. Sine mala fama palam sine meretricio cultu. 170 / 18 Beatus scilicet es. Desit scilicet tibi. Animus videlicet. Istec f(erat) metum patris. 171 / 19 Cum eo <lenone> i idest cum tali tam duro, cuius amicam amo. Quocum idest cum quo. Tum sentias idest sentire poteris; scilicet quantus dolor sit amoris. 172 / 20 Ingenio scilicet tali. Nostri scilicet incepti. 173 / 21 Contra idest plus <quam ego> i . Videre pro ‘ris’ ii . Fortunatus in tuo amore. {quam ego} 174 / 22 Intro i est ex toto. Consulendi faciendi. 175 / 23 Retinere videlicet utrum velis. 176 / 24 Iussit i amittendi quia constrictus sum legibus. Nec retinendi copia scilicet pro severitate patris. 177 / 25 Sed quid est hoc i videon ego Getam currentem huc advenire ii conversus vidit Getam venientem, qui nuntiabat dominum suum iam venisse ad portum. 150 i Letam M. i.q. Latam. Scaena I,3 i ad memoriam F. Jakobi. 156 i signum interrogationis. ii {Facinoris mihi conscius sis} Schorsch. 159 i non duxissem Br. 160 i iura M. i.q. cura. 168 i est deest in Umpf. 171 i Cum eo lenone] cum tali tam duro cuius amicam amo C. 173 i quam ego Schorsch. ii glossator videris intellegi vult. 174 i Intro M. i.q. integro male interpretatus. 176 i Iussit M. i.q. Ius sit male interpretatus. 177 i signum interrogationis. ii signum interrogationis. <?page no="166"?> 158 Scaena I,4 GETA, PHEDRIA, ANTIPHO Veniens Geta de portu vidit venientem Demifonem, dominum suum, et loquitur secum in eundo. 179 / 1 Nullus es Geta n(isi) i(am) a(liquod) secum loquitur de se; idest nihil vales. Mihi vel tibi. 180 / 2 Tanta te inpendent m(ala) imminent tibi. 181 / 3 scilicet mala. Uti quomodo. Me inde extraham ex illis malis. 182 / 4 Non potest celari scilicet dominum nostrum Demiphonem. Audacia scilicet quin sciat quod filius eius uxorem duxit. i 182a Providenter ii provideantur. Erum dominum meum Antiphonem. Pessum dabunt praecipitabunt. 183 / 6 Ille scilicet Geta. 184 / 7 Tum prosequitur suam narrationem. Temporis mihi punctum brevissimum spatium. Ad hanc rem ad consilium repperiendum. 138r Mali est scilicet quod iste loquitur secum. 185 / 8 Quod prosequitur Geta quod loquebatur. Cum audierit scilicet meus erus; quod factum habemus. Remedium scilicet mea locutione. 186 / 9 Loquar scilicet ad eum. Incendam scilicet illum ad iram. Taceam idest si tacuero. Instigem instigabo. Purgem me i si purgare me voluero. Latere ii lavem proverbium illorum qui, dum se volunt expurgare, in culpam incidunt, sicut later quo amplius lavatur et fricatur, eo amplius emittit sordes. 187 / 10 Cum mihi propter me. Excruciat a(nimi) timens, ne a patre illi aliquod eveniat impedimentum. 188 / 11 Eius Antiphonis. Ei propter eum. Is Antipho. Nunc me retinet scilicet ut non fugiam suo amore. Eo Antipho. 189 / 12 Recte scilicet mea causa. Vidissem providissem. Et senis esse multus iracundia i pro nihilo deputassem. 190 / 13 Aliquid convasissem idest rapuissem; de domo eius. Hinc ex hoc loco. <Conicerem> protinus in pedes idest fugerem. 191 / 14 Hic Geta. 192 / 15 Reperiam scilicet ut nuntiem ei quod pater suus venit. 193 / 16 Hoc in. 194 / 17 Sanus es pro ‘esto’; idest noli timere. Ibi plurimum <est> i sepissime ibi moratur. Revocemus h(ominem 4 ) 196 / 18 Satis pro imperio idest satis faciam tuo imperio. Es idest stabo. Ipse est scilicet Antipho. Obviam scilicet esse mihi. 197 / 19 Cedo dic. Portas nuntias. Expedi enarra. 198 / 20 Apud portum scilicet vidi patrem. 199 / 21 Quid a(gam) o Geta. Huius Antiphonis. Vidisse m(e) scilicet dico. Patruum tuum o Phedria. 200 / 22 Exitio periculo. 201 / 23 Quod si ero i idest ad illud. Distrahar separer. 202 / 24 Nulla est scilicet postmodum. Ergo ista eccum i ita sint Antipho cum nulla est tibi vita optanda, si uxor tua separatur a te. 203 / 25 Fortes prudentes; vigiles. 204 / 26 Apud me scilicet prae timore. Ut sis scilicet apud te. 205 / 27 scilicet pro suo adventu. 206 / 28 Commeruisse culpam scilicet pro qua timidus sis. Inmutarier scilicet ut tristis non sim. 207 / 29 Faciundum foret scilicet 182a i hic versus est Andr. 208. ii Providenter M. i.q. Providentur. 186 i signum interrogationis. ii Latere M. i.q. Laterem. 189 i esse multus iracundia M. i.q. essem ultus iracundiam. 194 i Plurimum est] saepissime moratur Br. 201 i ero M. i.q. eo. 202 i ista eccum M. i.q. istaec cum male interpretatus. 184 Punctum] angustissimum spatium Don. 186 Don. non intellegis te laterem lavare Sen. contr. 10 praef. 11. sicut si qui laterem lavat Ambr. virg. 3,4,19. immo laterem lavas Hieron. adv. Pelag. 1,24. cf. Otto 1890, 187. 189 Recte ego mihi vidissem] et „recte vidissem” ‘providissem’ Don. <?page no="167"?> 159 quando vultum tuum non potes cohibere, ut non appareas tristis. 208 / 30 Cum <hoc> scilicet quod minus est. Non possum scilicet tolerare. Illud m(inus) p(ossem) scilicet i <ali>quid ii maius ferre. Phedria i licet iii ire licet. 209 / 31 Quid quare. Ego scilicet ibo. 210 / 32 Quid si adsimulabo ostendit se modice letum; Satin est i <sic ii . Garris iii > scilicet {si} iv non est satis. Vultum scilicet meum. 211 / 33 Satin sic est i si me ita contineam. Non scilicet est satis. Quid si sic ii cepit hilarem vultum ostendere. 212 / 34 Istuc vultum erga patrem. Verbum scilicet patris. Verbo scilicet tuo. Par dignum. Ut respondeas sicuti te interrogat ita ei responde. {subintellege quia protelabit i me verbis suis si digne non respondero ei} 213 / 35 Suis sevi(dicis 4 Dictis verbis. Protemlet i confodiat vel distrahat. <Scio subintellege: quia protelabit me verbis suis, si digne non respondero ei> ii . 214 / 36 Vico i dic; dum ipse pater interrogaverit te, cur duxisti uxorem, responde. Actum scilicet a parentibus; <dices te coactum lege, ut acciperes illam> ii . Iudicio legislatorum. Tenes scilicet illam. {dices te coactum iii lege ut acciperes illam} 215 / 37 Ipsus est scilicet pater. 216 / 38 Non possum <adesse> i in praesentia illius. 217 / 39 Mane in(quam) expecta patrem tuum. Novi timidum esse. Peccatum culpam. 218 / 40 Vobis c(ommendo) tibi, Geta et Phedria. Phanium uxorem meam. 219 / 41 Quid nunc fiet i scilicet de Antiphone. Lites audies patris. 220 / 42 Ego plectar pendens Nisi quid me fefellerit idest nisi aliquid me fefellit. 222 / 44 Facere oportet P(hedria) ut fortes simus. 223 / 45 Aufer scilicet metum. Mihi oportet scilicet agere pro fratre quicquid possum. 224 / 46 Vostra oratio locutio cum patre. Reducit ei ad memoriam quod olim cum patre egerat. 225 / 47 Incipienda inchoanda. Noxiam i culpam tuam. 226 / 48 Iustam dicens esse. Illam <causam> culpam. 227 / 49 Nunc ipsa est opus ut defendas hanc noxiam dicens illam esse facilem <et> i optimam et vincibilem. 228 / 50 Et validiore i scilicet utere ratione. Sedulo instanter. 229 / 51 Nunc prior <adito> adgredere. i 230 / 52 Succenturiatus subinstructus dolo vel simulatus. Succenturiati sunt non qui in prima, sed qui in secunda centuria consistunt, quasi sub prima centuria constituti. Namque ii erant in speculis armati constituti, ut si prima pars deficeret, ipsis subveniant. Unde et ad insidiandum taliter dicitur 208 i si M. scilicet Deufert. ii aliquid Schorsch. iii i licet scr. nullus codex Umpf. 210 i signum interrogationis. ii Satin] satin sic Br. iii Garris Schorsch. iv {si} Schorsch. 211 i signum interrogationis. ii signum interrogationis. 212 i scr. pro te labit M. 213 i Protemlet M. i.q. Protelet. ii Scio subintellege: quia protelabit me verbis suis, si digne non respondero ei Schorsch. 214 i Vico M. i.q. vi coactum male interpretatus. ii Lege] dices te coactum lege, ut illam acciperes Br. iii scr. co actum M. 216 i Adesse] in praesentia iliius Br. C. 219 i signum interrogationis. 225 i Nixiam M 1 . Noxiam corr. M 2 . 227 i et Schorsch. 228 i vallidiore M 1 . validiore corr. M 2 . lectio validiore deest in Umpf. 230 i in margine NOT M. i.q. fortasse succenturiatus. ii scr. Namque] M. 208 Ilicet] ... quod significat ‘ire licet’ Don. 230 Ego in subsidiis hic ero succenturiatus] metaphora a bello: illi qui priori loco pugnant, in principiis sunt, qui vero secundo vel aliis posterioribus, succenturiati dicuntur quasi suppositi ad aciem, ut illis deficientibus ipsi in certamen procedant Eugr. Subcenturiati vero sunt non qui in prima, sed qui in secunda centuria sunt, quasi sub prima centuria Isid. orig. 9,3,49. A centum centurio nomen et verbum et centuriatus, ex quo centuriata comitia, ex quo succenturiatus Prisc. gramm. III 414,30-415,4. <?page no="168"?> 160 subcenturiatus, quasi armis dolo subinstructus iii . Centurias namque dicimus 5 % dicuntur. Siquid deficies scilicet verbis; ut ego adiuvem te. 138vScaena II,1 DEMIPHO, GETRA i , PHEDRIA Demipho reversus loquebatur secum audiens de filio Antiphone quod duxisset uxorem. 231 / 1 Iniussu meo sine iussione mea. i 232 / 2 Imperium scilicet extimuit. Age semetipsum alloquitur. Simultatem m(eam) iram. 233 / 3 Non pudere scilicet oportuit. Geta servus meus. 234 / 4 Monitor inventor i ; scilicet istius rei. Vix tandem scilicet evadam; audiens de loco insidiarum quod loquebatur dominus suus ait. Causam reperient scilicet quare hoc fecerint. 235 / 5 Demiror idest valde miror, cur hoc ausi sunt agere. Atque i secum. Repperi iam scilicet quod tibi dicam; yronice ii . Aliud cura scilicet quam 236 / 6 Lex coegit ut facerent. Audio scilicet quod ita dicunt. Et fateor scilicet si ita est. Placet quod dicit. 237 / 7 Verum scientem scilicet filium. Tacitum deest ‘et’; {Causam} i idest non respondentem. Tradere illum. Adversariis inimicis. 238 / 8 Illud durum scilicet est quod dicit patruus meus. Ego expediam idest perficiam et liberabo nos ab hac causa. Sine ut facerent illi ducere uxorem. 240 / 10 Inritatus provocatus ad duritiam. Ad cogitandum ut investigem, quid agere debeam. Instituere praeparare. 241 / 11 Quam ob rem quia preter spem accidit mihi. prospere. 242 / 12 Oportet scilicet aliquem. Erumnam infelicitatem. Ferant 243 / 13 Semper cogites alloquitur quemlibet; cogitare debes i . 244 / 14 Aut filii peccatum sicuti ego inveni. 245 / 15 ! scilicet omnibus hominibus. Nequid ne aliqua res. Animo scilicet tuo. Sit novum scilicet dum adveneris. 246 / 16 Quicquid scilicet prosperum. Id deputare scilicet oportet. 247 / 17 Erum meum. Ante eo scilicet praecello. Sapientia qui ante quam ante eum veniam, habeo in mente mea excogitatum quod faciam et ut eius minas 248 / 18 Mihi a me. Sunt omnia mea scilicet iam dudum. 249 / 19 Molendum i scilicet scio. Usque semper. sunt. Compedes ligamina in pedibus. {inpraemeditatum} 250 / 20 Opus ruri faciundum {undum} i 5 antequam dominus eius reverteretur. Animo scilicet meo. <Novum inpraemeditatum> ii . 251 / 21 Quicquid scilicet prosperum. 252 / 22 Hominem patruum. In principio alloqui 6 253 / 23 Ire obviam scilicet venire obviam mihi. 255 / 25 Advenire scilicet gaudeo. Responde hoc mihi scilicet quod te interrogo. 256 / 26 Ex sententia idest ex tuo voto iii subinstrictus M. subinstructus Br. Schl. F. Scaena II,1 i GETRA M. i.q. GETA. 232 i in margine NO quid e{e}st simultas M. 234 i incentor M. inventor Schorsch. 235 i Atque M. i.q. Atqui. ii scr. YRONICE M. 237 i Tacitum] non respondentem; deest ‘et’ Br. Tacitum] idest non respondentem C. 243 i debere M. debes Schorsch. 249 i scr. Molendum M. 250 i endum M 1 . undum corr. M 2 . et {undum} Schorsch. ii Novum inpraemeditatum Schorsch. 240 Ita sum irritatus] „irritatus” provocatus et in iram impulsus Don. 245 Communia esse] commune est, quod accidere omnibus potest Don. <?page no="169"?> 161 advenerunt tibi. 257 / 27 Quid istuc est scilicet quod tibi non evenit ex voto. 259 / 29 Eho patrue. Ante i id ante cognitionem veritatis. Suscenses praeiudicas; {Nunc} ii reprehendis. Illi Antifoni. O artificem secum. Probum probatum; Phedriam qui sic loquitur. 260 / 30 Suscenseam reprehendam. Gestio opto. 261 / 31 In conspectum in praesentiam. Ut sciat modo. 262 / 32 Lenem quondam. Patrem scilicet me. Acerrimum crudelissimum. 263 / 33 Suscenseas reprehendere debeas. 264 / 34 Similia omnia scilicet sunt istorum. Congruunt idest concordant in malum. 265 / 35 Unum cognoris aut istum aut filium meum. 266 / 36 Hic idest Antipho. In oxia i est in culpa. Ille Phedria. Causa ii illius. 267 / 37 Cum ille est scilicet absens. Hic Phedria. Tradunt o(peras) m(utuas) adiutoria <mutua> i sibi inpendunt in malum. 268 / 38 Probe recte. Facta astutias. Depinxit senex notavit in animo. 269 / 39 sicut ego dico. Cum illo cum Antiphone. Haud i stares non consentires. 270 / 40 Admiserit comiserit. 271 / 41 Ex qua re propter quam culpam. Rei temperans praeparans. 272 / 42 Non non excuso nec defendo illum. Causam aliquam. Quin ut non. 275 / 45 Ac vicit legaliter nos. Nostram i culpa ea est <propter> ii quam decepti sumus. 276 / 46 Adimunt d(iviti) i tollunt a divite aliquid sicut tibi in filii dote. 277 / 47 Pauperi 278 / 48 Camsam i c(rederem) v(era) ii scilicet quam dicit Phedria. Hunc Phedria<m> iii . 279 / 49 Qui possit n(oscere) in iudicando. 280 / 50 Tua iusta 139r tuam iustitiam. Non respondeas dum accusaris. 282 / 52 Officium liberaliter i ita egit ut infans. 285 / 55 Laudo secum. Hunc scilicet Phedriam loquentem probe cum domino meo. Quam <primum> celeriter. 287 / 57 Custos salve filii mei. Columen firmitas. scilicet nostrae. 290 / 60 Horunc factorum. Inmeritissimo pro ‘inmeritissime’. 291 / 61 In hac re facere voluisti t(ibi) quando filius tuus compulsus est uxorem ducere. 292 / 62 Causam orare leges non sinunt loqui vel defendere in iudiciis i . 293 / 63 Neque testimonii <dictio> scilicet sermo servi. 294 / 64 Inprudens timuit in praesentia iudicum. Sino hoc. 295 / 65 Tu servus scilicet fuisti; compendiose i <pro> ii brevitate. Verum scilicet hoc sino. Si cognata est quam duxit filius meus. 296 / 66 Non fuit scilicet illi. Habere scilicet illam. Lex iubet scilicet fuit necesse, ut faceretis. 298 / 68 Qua ratione {idest} i inopem potius ducebat domum quam ut dare ei dotem. 299 / 69 Non scilicet quia ita lex iubet. Ratio scilicet defuit nobis. Sumeret argentum. 300 / 70 Alicunde ab aliquo homine. 301 / 71 Postremo si nullo alio pacto posset accipere argentum. Vel fenore pignore et vadimonio. 302 / 72 Siquidem yronice ii . <Quisquam> 259 i lectio ante deest in Umpf. ii Suscenses] praeiudicas; reprehendis Schl. 266 i oxia M. i.q. noxia. ii Causa M. i.q. Causam. 267 i mutua Br. Schl. C. 269 i Aud M 1 . Haud corr. M 2 . 275 i Nostram M. i.q. Nostran. ii propter Schorsch. 276 i post d(iviti) lacuna iii litterarum. 278 i Camsam M. i.q. Causam. ii glossa lectioni veram convenit, sed deest in Umpf. iii Phaedriam Br. 282 i liberaliter M. i.q. liberalis. 292 i iudicibus M. iudiciis Schorsch. 295 i scr. Compendiose] M. ii pro Schorsch. 298 i {idest} Schorsch. 255 Salvum te] ... ‘gaudeo’ enim subauditur Don. 287 Columen] est salus vel firmitas Gloss. V 617,4. 302 ii scr. YRONICE M. 308 i Faso M. i.q. Faxo. 315 i Veritum] Antiphonem Br. 316 i filii Schorsch. 318 i Exendum M. i.q. Exedendum. 319 i signum interrogationis. ii glossator interrogabit <?page no="170"?> 162 crederet scilicet nobis. 303 / 73 Non non sic futurum est idest non sic erit, ut filius meus habeat illam uxorem. Non potest scilicet fieri, ut habeat eam. 304 / 74 Unum diem scilicet manere. 305 / 75 Nihil suave nihil meruistis, ut vobis suaviter loquar. Meritum scilicet vestrum. Hominem Formionem. 306 / 76 Istum volo qui hoc suasit filio. 307 / 77 Mulieris scilicet ostendite. 308 / 78 Faso i faciam. 310 / 80 Nempe secum iocose. Ad Pamphilam scilicet suam ibit potius quam ad filium tuum. Scaena II,2 PHORMIO, GETA = 6 3 ) timore perterritus non audebat videre conspectum patris. 315 / 1 Conspectum <veritum> i Antiphonem. Admodum veritus est. 316 / 2 Solam scilicet dicis. Iratum pro nuntiis filii{s} i . Senem scilicet dicis. 317 / 3 Oppido scilicet iratus est. Ad te summa solum <Phormio rerum> loquitur nunc Phormio ad se ipsum; perfectio nuptiarum. Redit revertitur; ut ego perficiam. 318 / 4 Hoc periculum. Intristi t(ibi) o(mne) pro ‘intrivisti’; et praeparasti. Exendum i praeparandum. Accingere praepara te econtra ad perficiendum quod incepisti. 319 / 5 Obsecro te scilicet ut agas quod loqueris. Si rogabit i inter ii ; scilicet quid erit; si interrogaverit Demifo, cur compuli, ut filius eius uxorem duceret. In te spes est scilicet Antiphonis ducendi uxorem. Ecce in re iii in causa. 320 / 6 Quid si reddet scilicet illam quam decepit. Tu inpulisti i scilicet ut eam acciperet. Sic opinor scilicet illum dicturum; quia ego impuli, ut ipse duceret uxorem. Subveni scilicet illi. 321 / 7 Cedo senem feriam meis verbis. Instructa praeparata. Corde in. Consilia omnia cum quibus feriam senem. 322 / 8 Quid vis scilicet ut agam. Phanium cum Antiphone. 323 / 9 Eripiam ut. Derivem convertam. 325 / 11 Ne istec f(ortitudo) scilicet locutionis. In nervum in stuporem. Erumpat denique procedat, postquam ceperis loqui cum se<ne> i . 326 / 12 Periclum probatio; ut non sit opus timere hoc. Iam pedum visa est via iam considerata est a me huiusmodi ratio. 327 / 13 Iam deverberasse scilicet mea calliditate. 328 / 14 Hospites scilicet primum; dum primitus veni in hac civitate i . Quo magis novi scilicet ipsi cives erant novelli. Sepius verberabam. 329 / 15 Cedo dic. Dum adhuc. Audisti mihi scilicet ab aliquo inlatam. Scripta i d(icam) tradita, scilicet legibus. 330 / 16 Qui quomodo. Istuc scilicet accidit, ut omnibus inpune malum inferres. Non rete accipitri tenditur ideo inpune intuli eis mala. 331 / 17 Illis scilicet avibus. Faciunt scilicet male. Tenditur ego qui pauper sum non incurram. 332 / 18 In illis quibus tenditur rete. Fructus est suavitas vescendi. In illis opera idest quibus non tenditur. Luditur deludit<ur> i , quia non commeduntur. 333 / 19 Aliis hominibus diversis. Abradi abstrahi. {Potest scilicet intellegi vult. iii ecce in re deest in Umpf. 320 i inpulisti scr. nullus codex Umpf. 325 ii sene Schl. 327 i hac civitate M. i.q. hanc civitatem. 329 i lectio scripta deest in Umpf. 332 i deluditur Br. Schl. 318 Accingere] appara te ipsum atque expedi Don. <?page no="171"?> 163 tenditur occasio decipiendi} i 334 / 20 Sciunt nihil esse ideo non me accusant. Dices scilicet mihi. Ducent scilicet te. Dampnatum ligatum. Domum scilicet tenditur 139v occasio decipiendi. 335 / 21 Alere nolunt et ego tibi dico. Hominem idest me. Et sapiunt quidem mea sententia sapienter i agunt meo iudicio. 336 / 22 Pro maleficio scilicet illato illis. Beneficium idest victum. Reddere mihi vel alicui nocenti. 337 / 23 Pro merito scilicet tuo. Ab illo ab Antiphone. 338 / 24 Pro merito secundum quod dignus est. Refert quia periculo opponens se 339 / 25 Tene a(symbolum) an te. Dat comparationem ) prandium, dum alter securus maneat, ita Formio parat nuptias Antiphoni, dum ille otiosus sit. Venire scilicet placet. 340 / 26 Ab animo scilicet placet; cogitatione{m} i . Ille dives quilibet, qui te vocat. Cura sollicitudine. Et sumptu absumitur timens se non habere quod bonum tibi videatur. 341 / 27 Tibi fit vel sit. Placeat in animo. Ille ringitur animo contristatur. 342 / 28 Decumbas sedeas. Dubia adponitur vel incerta; industria i , diligentia ii , multiplicatione iii ciborum diversorum. 343 / 29 Quid istuc verbi interruptio; ista assimulati<o> i , qualiter est quod ii tu loqueris. Ubi tu d(ubites) ad quod convivium. Quid sumas scilicet ciborum. Potissimum videns diversos cibos. 344 / 30 dico. Ineas scilicet scias. 345 / 31 Ea bona. Non pro ‘nonne’. Hunc habeas olim i quando<cum>que ii Presentem d(eum) propitium deum. 346 / 32 Senex Demifo. Coitio conventus; confabulatio. 347 / 33 Eam primam coitionem. Post deinde. Ludas deludas illum. Scaena II,3 DEMIPHO, PHORMIO, GETA Conductis secum testibus a foro {ore favente tacente i } loquitur Demifo. 348 / 1 Enumquam ullo tempore. Contumeliosius perversius. 349 / 2 quia me absente compulerunt filio meo uxorem ducere. 350 / 3 Adeste q(uaeso) vos, mei testes; considerate i , quid factum sit; <ore favente, tacente> ii . Iratus est dominus meus. Hoc ages iii idest quid vis fugere, o Geta. 351 / 4 Hunc Demifonem. Agitabo commovebo meis verbis. Pro deum <immortalium> idest exclamatio. Fidem scilicet testor. 352 / 5 Demipho i ita, ut dominus audiret. 354 / 7 Neque scilicet dicit. Eius 355 / 8 <Ipsum esse> i opinor Formionem. 356 / 9 Stilphonem patrem puelle, qui e<s>t i et ii Chremes; hoc enim nomen inposuit sibi Lemnum. Ipsum scilicet dicit. 357/ 10 Misera illa Phanium. 333 i {Potest scilicet tenditur occasio decipiendi} Schorsch. 335 i scr. Et sapiunt] quidem mea sententia. Sapienter] M. ordo quidem mea deest in Umpf., habet Br. 340 i cogitatione Schorsch. 342 i industria add. M 2 . ii diligentia add. M 2 . iii multiplicione M 1 . multiplicatione corr. M 2 . 343 i assimulatio Schorsch. ii M. quod Schorsch. 345 i olim deest in Umpf, sed glossae convenit. ii quandocumque Schorsch. Scaena II,3 i ore favente tacente add. M 2 . 350 i scr. Considerate] M. ii ore favente, tacente Jakobi. iii signum interrogationis. 352 i signum interrogationis. 355 i Ipsum esse] Phormionem Br. 356 i est Deufert. ii et add. M 2 . 350 Adest quaeso] interim advocati inducuntur et ridicule tacent prius, postea locuturi Don. <?page no="172"?> 164 Parens pater illius. 358 / 11 Neglegitur {ficte} ipsa <ficte> loquebatur i . Avaritia Demiphonis. 359 / 12 Insimulabis idest accusabis. & ut propter paupertatem dicat hanc non esse suam cognatam. Male audies ex mea parte. 360 / 13 Ó audaciam Formionis. Ultro insuper. Accusatum ad acusandum. Advenit non solum malefaceret mihi dans filio meo uxorem. 361 / 14 Adulescenti Antiphoni. 362 / 15 Illum Homo Demipho. Iam grandior scilicet illum ignorat. 363 / 16 Pauper <cui> i scilicet Stilphoni. Fere probe. 364 / 17 De nostro patre quem accepit de meo patre. 365 / 18 Senex Stilpho. 366 / 19 Hunc Demifonem. Neglegere cognatum suum ideo quia pauper <er>at i . 367 / 20 At quem ipsum Stilphonem. Virum scilicet dico. 368 / 21 Videas te scienter loquitur ita, ut dominus suus audiret. Illum dominum meum. Narras scilicet in praesentia domini. 369 / 22 Eum e(sse) Stilphonem cognatum fuisse. 370 / 23 Hanc puellam. In nostram f(amiliam) contra i . 371 / 24 Quam nostram familiam. Is scilicet Demipho. Inliberaliter inhumane. 372 / 25 Pergin perseverasne i . Ero de. 373 / 26 Dignum autem hoc illo est scilicet ut male loquar de eo, qui ita despicit cognationem suam. Ain t(andem) scilicet hoc de domino. Carcere scilicet dignus es. 374 / 27 Bonorum ad ipsum Phormionem. Extortor ablator i ; convicium in Phormionem. Contortor turbator. 375 / 28 Responde silenter. 376 / 29 Contumelias quia calumnias i dixit, <quae> ii 378 / 31 Adulescens o Phormio. Venia indulgentia. 380 / 33 Ais fuisse istum scilicet de quo audio. 381 / 34 Diceret scilicet enarra. 382 / 35 Expiscare pro ‘ris’ i ; {Quasi} ii idest investigas a me. Non posses iii scilicet si; illum qui fuit pater puelle. 383 / 36 Ego me nego scilicet scire. Qui agis i te nosse. Redige reduc me. 384 / 37 Sobrium tuum consobrinum tuum. Enicas scilicet me; iugulas, fallis i , circumvenis; vel decipis. 385 / 38 Nomen scilicet eius. 140r Nomen i scilicet requiris. Maxume dicam tibi nomen. 386 / 39 Perii secum. Geta silenter. 387 / 40 Id scilicet nomen. <Quod olim dictum est scilicet a me, dum in via essemus> i . Subice ii scilicet subministra mihi. {Hem scilicet a me dum in via essemus} 388 / 41 Non dico o i Demifo, tibi nomen. Non noris scilicet illum. Temptatum a(dvenis) ad temptandum me, o Demipho. 389 / 42 Stilpo subiecit ei nomen; scilicet vocabatur. Adeo certe. Quid mea quid ad me i pertinet, {pertinet} ii Stilpo. 392 / 45 Horum 393 / 46 Talentum pro ‘torum’ i . Relinquisset tibi. Decem scilicet nosses illum et memoriam eius haberes. 394 / 47 Dii tibi male f(aciant) interruptio est. Osses i scilicet cognatus. 396 / 49 Tum quando dedisti filio meo mulierem. Qui quomodo. 397 / 50 Itidem similiter. 398 / 51 Cedo 358 i ad 357 Quia egens] ficte loquebatur C. 363 i Cui] Stilphoni Br. 366 i am M. erat Deufert. 370 i concra M 1 . contra corr. M 2 . 372 i perseverasne Deufert. 374 i oblator M. ablator Schl. 376 i M. calumnias Schorsch. ii quae Schorsch. 382 i glossator expiscaris intellegi vult. ii Expiscare] expiscaris; ita investigas a me Br. Expiscare] investigas a me Schl. iii posses M. i.q. nosses. 383 i Agis M. i.q. Ais. 384 i fallas M. fallis Br. Schl. 385 i signum interrogationis. 387 i Quod olim dictum est] a me, dum in via essemus Br. Olim] ad me, dum in via essemus C. ii scr. Subice M. 388 i a M. o Schorsch. 389 i te M 1 . me corr. M 2 . ii Quid mea] quid ad me pertinet Stilpho C. 393 i glossator talentorum intellegi vult. 394 i Osses M. i.q. Esses. 359 Male audies] a me scilicet: Geta enim dixit Don. 396 Qui mihi cognata] „qui” unde, quomodo Don. <?page no="173"?> 165 dic. Qui quomodo. Heu noster Phormio. Cave ne loquaris contra dominum meum dure. 399 / 52 Dilucide perfecte. {qualiter illa puella cognata tibi esset} Expedi perfeci. Oportuit scilicet expedire. 400 / 53 <Id qualiter illa puella cognata tibi esset> i . Fuerat pro ‘fuit’. Filius tuus. 401 / 54 Cur non refellit respuit i ante iudices. 402 / 55 Non potest quia stultior est omnibus hominibus. 403 / 56 At tu qui sapiens es quia filius stultus est. 406 / 59 Hic in hac civitate. 407 / 60 Iniuria quia filius meus compulsus est ducere uxorem. 408 / 61 Aut quam te audiam qui hortaris ad magistratus ire. 409 / 62 Itidem idest similiter. 410 / 63 Dotem dare scilicet praecipiam tibi. Abduce hanc duc a domo mea et accipe uxorem. 412 / 65 An ne hoc quidem scilicet si venero ante iudices. Quod vis i publicum est idest quod lex publica poscit, idest iustum iudicium. 413 / 66 scilicet ut dicis. Itidem similiter. Ut quasi. Ubi postquam. Sis illa. 415 / 68 Turpe inhoneste. 416 / 69 Iussa est d(ari) scilicet nonne. 417 / 70 ) d(egeret) scilicet viro. 418 / 71 Proximo ut proximus ducat illam; sed filius meus non est proximus. Quidem scilicet lex praecipit. Unde scilicet sumus proximi. Quam ob rem i scilicet dabimus ei dotem. Ohe Demipho. 419 / 72 Actum aiunt dicunt esse adimpletum, quia cognata est. Ne agas ne abstrahas eam a filio tuo. 420 / 73 Donec donec proiciam eam a domo mea et a filio meo. Ineptis stulte agis. 421 / 74 Nihil rei nobis Demipho est idest nulla contentio nobis est tecum. {quia senex es} i 422 / 75 Dampnatus g(natus) si aliquis est dampnatus. 423 / 76 Preterierat quia senex es. 424 / 77 Illum p(utato) filium meum. 425 / 78 Aut quidem c(um 4 5 Prohibebo a i domo scilicet mea. 426 / 79 Melius feceris scilicet si eum eieceris a domo tua. 427 / 80 Advorsum 428 / 81 Infelix ó Formio. Metuit h(ic) n(os) secum vel Gete dixit. Hic Demifo. Etsi licet. 429 / 82 Dissimulat quamvis dissimulet. {se} Nos tamen i metuit nos. Bene a(bent) silenter; <se> ii . Tibi o Phormio. Principia Quin insuper. 430 / 83 Ferendum feras scilicet si. Feceris ó Demifo. 432 / 85 Visum videre. Auditu i audire. 433 / 86 Si concordabis cum illa idest cum voluntate filii tui. 435 / 88 Iram tuam. Hoc age idest oblecta te cum ea. 436 / 89 Satis iam verborum est satis diximus; inde. 437 / 90 Abducere a domo mea i . Dixi Phormio in veritate. 438 / 91 Liberam scilicet feminam attingere. 439 / 92 Iam i grandem scilicet colaphum. Dixi in veritate. 440 / 93 Heus domo me scilicet repperietis. Scaena II,4 DEMIPHO, GETA, EGIO, CRATINUS, CRITO <Recedente Phormione inde alloquitur Demipho hos quos adduxerat de filio suo Antiphone, qui se miscuerat i his et qui ante praesentiam illius non venit, postquam reversus est de Cilicia>. 443 / 3 Neque mihi in conspectum pro(dit) idest non venit ante praesentiam meam. {recedente phormione inde alloquitur 400 i Id qualiter illa puella cognata tibi esset Schorsch. 401 i respicit M. respuit Schl. 412 i vis M. i.q. ius. et signum interrogationis. 418 i signum interrogationis. 421 i {quia senex es} Schorsch. 425 i a deest in Umpf. 429 i ordo. et scr. nos tamen M. tamen deest in Umpf., habet Br. ii Bene habent] se habent Br. 432 i Auditu M. i.q. Auditum. 437 i tua M 1 . mea corr. M 2 . 439 i iam deest in Umpf. Scaena II,4 i miscuerit M. miscuerat Schl. F. <?page no="174"?> 166 demipho hos quos adduxerat de filio suo antiphone qui se miscuerit his et qui ante praesentiam illius non venit postquam reversus est de cilicia} 444 / 4 Sit scilicet ei. voluntati. 445 / 5 Abi tu Geta. Vise vide. 446 / 6 Eo pergo. <Res> de nuptiis filii mei. 448 / 8 Si tibi videtur scilicet primum iudicare. Ne i vis ii scilicet loqui. 449 / 9 In rem in utilitatem. Velim ut. 450 / 10 Quod scilicet hoc. 451 / 11 Restitui reddi uxorem. 452 / 12 Impetrabis apud iudices. 453 / 13 Hunc Cratinum. Ita est quod dicitur vulgo. 454 / 14 Cuique scilicet homini. 456 / 16 Turpe ut hoc quod lege factum est rescindatur. Inceptum est ad incipiendum. 458 / 18 Nos vis i scilicet amplius morari. Probe yronice ii . 459 / 19 Multo quam dudum scilicet essem, antequam audirem vestrum con<s>ilium i . Negant famuli. Geta revertens nuntiabat non invenisse Antiphonem. 460 / 20 Redissem i Antiphonem. Frater est meus, Chremes. Mihi a me. 461 / 21 Is Chremes. Exequar perficiam. 462 / 22 Percontatum ad interrogandum. Quo quousque. Ad i se recipiat idest revertatur de Lemno. 463 / 23 At secum. Sciat ex parte Phormionis et Demifonis. 464 / 24 140v Ipsum Antiphonem. In tempore Recipere venire. Scaena III,1 ANTIPHO, GETA Semetipsum redarguebat Antipho quod ipse suam causam fugerit atque aliis comiserit. 466 / 2 Abisse debueras. Aliis hominibus; et non potuisti tibi. 467 / 3 Rem utilitatem. Adversuros prosecuturos. 468 / 4 {Nam scilicet ad me pertinentiam} Ut erant utcumque. <Alia scilicet ad me pertinentia> i . Illi scilicet Phanio. Consuleres consulere debueras. 470 / 6 Cuius n(unc) m(iserae) Phanii, 5 In te in me. 471 / 7 Ere S T i . Incusamus reprehendimus. Incusamus maiores, accusamus minores. 472 / 8 Ea causa quia defuisti. Nihilo magis quam si adesses. Fecimus i ego et Phormio. 474 / 10 i aliquid meum factum. Etiam scilicet latet. Quid spei porro est ii scilicet ut eam ducam. Get(a) nescio. Ant(ipho) ah iii . 475 / 11 Nisi scilicet hoc scio. Eniti laborare. Nihil feci novi idest nihil novitatis egi, quod alii non fecissent. 476 / 12 In aliis solet se praebere strenuum. Strenuum h(ominem) scilicet se ipsum; prudentem. 477 / 13 Is scilicet Formio. Confutavit devicit. 478 / 14 Eheu Phormio congaudendo. Porro scilicet feci. 480 / 16 Mansurus expectaturus. Patruum i scilicet tuum Chremetem. Pater est tuus. 481 / 17 Ad hanc <rem> ad hanc uxorem quam duxisti. 483 / 19 Nam per eius unam ut audio aut vivam aut moriar scilicet quasi diceret: si recesserit uxor, moriar, si autem dixerit, ut maneat mecum, 448 i Ne M. i.q. mene male interpretatus. ii signum interrogationis. 458 i signum interrogationis. ii scr. YRONICE M. 459 i consilium Schorsch. 460 i Redissem M. i.q. Redisse. 462 i Ad M. i.q. quoad male interpretatus. 468 i Alia scilicet ad me pertinentia Schorsch. 471 i Ere] domine Br. 472 i Fecimus M. i.q. defecimus male interpretatus. 474 i 2 M. i.q. Subdolet. ii signum interrogationis. iii scr BCD -B2 97D )-C cum compendio Ah M. 480 i scr. patruum M. 464 In tempore huc se recipere] opportune Don. 471 Talibus incusat] ‘incusare’ proprio est superiorem arguere, ut in Terentio pater ad filium „quid me incusas Clitipho”, ‘accusare’ vero vel parem vel inferiorem, ut in eodem ad maritum uxor „me miseram, quae nunc quam ab causam accuser, nesio.” Serv. Aen. 1,410. <?page no="175"?> 167 vivam. 484 / 20 Tibi adest video Phedriam venientem ad te. Eccum ab sua palestra contentione quam habuit cum i patre tuo pro te; luctationem palestrizandi pro ‘contentione’ posuit. Scaena III,2 PHEDRIA, DORIA i , ANTIPHO, GETA ii <Dorionem lenonem exorat Phedria, ut vendat ei suam amicam triduum expectans illum pro argento>. 485/ 486 Dorio audi obsecro i quod te obsecro. {dorionem lenonem exorat phedria ut vendat ei suam amicam triduum expectans illum pro argento} 486 / 1 Parum i scilicet etiam audi me. Quin certe. Omitte me idest noli amplius loqui ex hac re. 487 / 2 Eadem millies per mille vice<s> i . 489 / 4 Nequeo te exorare ut maneas triduum h(oc) ut expectes, quin non vendas eam alicui nisi mihi. Quo nunc abis i cepit recedere Dorio. 490 / 5 Adferres novi cum tu mihi nil afferres novi, sed potius quod millies audivi. 491 / 6 Suo suat componat; insuat. Capiti ne aliquam fallaciam machinet contra Phedriam ore suo. Antipho audiens quod frater suus et leno contenderent ait. 492 / 7 Non mihi credis scilicet quod precor; ut ne vendas eam alio viro. Hariolare pro ‘ris’ i . Sin an si. Fidem do scilicet expectabis me triduo. 493 / 8 Feneratum istuc b(eneficium) retributum vel remuneratum. Pulchre tibi dices scilicet si feceris quod te precor. Logi scilicet sunt; idest sermones et verba 494 / 9 Gaudebis f(acto) si feceris. Hoc est scilicet quod dico. 495 / 10 Experire proba. Longum scilicet expectare. <Cantilenam> eandem canis quam frequenter cecinisti. 496 / 11 Cognatus scilicet eris. Tu amicus scilicet loco fratris eris. 497 / 12 Inexorabili scilicet credere possem. 498 / 13 Queas a me. 499 / 14 Incogitantem valde cogitantem. Inpudentem <in>verecundum i . Phedria scilicet credere possem. 500 / 15 Ut faleratis exorna{n}tis i et dolo compositis. Ducas scilicet seducas. Et meam scilicet puellam. Duces gratis ii idest sine aliquo pretio. 501 / 16 Miseritum est 6 Ei veris v(incor) scilicet verbis Dorii. Similis sui idest Antipho et Phedria, dum sibi condolent. 503 / 18 Malum scilicet scivit. Quid istuc autem est P(hedria) 504 / 19 Egone interruptio. <Quod> amas idest uxor. 505 / 20 Usus opus. Conflicta r(es) i m(alo) sicuti ego facio cum lenone. 506 / 21 Domi est scilicet quod amem. 507 / 22 A me amittam scilicet uxorem. Uti quomodo. 508 / 23 Istuc <scilicet quod tu loqueris> i . Mihi in hoc est {scilicet quod tu loqueris} in hac re; vel in isto, Phedria. Heia o Dorio ii . Ne parum <scilicet sed multum> iii . Leno sies deceptor. {scilicet sed multum} 509 / 24 Numquid hic confecit i scilicet aliquid ex hoc, ubi tu praepeditus es. Inhumanissimus crudelissimus; scilicet fecit. 510 / 25 Ain scilicet qui a<is> i . 484 i a M. cum Br. Scaena III,2 i DORIA M. i.q. DORIO. ii GETA add. M 2 . 485/ 486 i scr. Dorio audi obsecro M. 486 i Parum M. i.q. parumper male interpretatus. 487 i vices Schorsch. 489 i signum interrogationis. 492 i glossator hariolaris intellegi vult. 499 i inverecundum Br. Schl. 500 i exornatis Br. Schl. ii signum interrogationis. 505 i D D M. i.q. conflictares male interpretatus. 508 i scilicet quod tu loqueris Schorsch. ii doria M. Dorio Schorsch. iii scilicet sed multum Schorsch. 509 i signum interrogationis. 510 i quia M. qui ais Schorsch. 505 Umquam usus venit] opus fuit Don. <?page no="176"?> 168 511 / 26 Emptam scilicet iterum i vendere. Indignando et denegando quod non sit facinus. 512 / 27 Exorare scilicet illum lenonem. Maneat expectet. Illo cui vendidit i . 513 / 28 Aufero i recipio. 514 / 29 <Tum> dedero scilicet post tertium diem. Ne opertus <sies> i ne expectes. 515 / 30 Obtunde 141r idest hebeta te hoc repetendo. Orat scilicet ut per triduum dimittas illam. 518 / 33 Horunc 6 Pamphile. Poterin an poteris. 519 / 34 Neque ego scilicet curo hoc. Neque tu scilicet curare debes. Duint dent. 520 / 35 Adversum <ingenium meum> i contra voluntatem meam. Es ii tuli portavi. 521 / 36 Pollicitantem scilicet te dico; promittentem. Ferentem scilicet muneris. 522 / 37 Det scilicet pretium. Melioribus potentioribus; ut eam emant. 523 / 38 Commemini bene recor<dor> i . 524 / 39 Quam ad dares idest ad quam diem; scilicet Pamphilam Phedriae. Prestituta praefinita. 525 / 40 Preteriit scilicet dies. scilicet dies. Ei scilicet diei. Antecessit pro ‘antecedit’; quia cras postea erit. 526 / 41 Minime scilicet quam ego. Dum ob rem dum propter rem necessariam. Sunt cilinium i convicium in Dorium; et antique pro ‘sterquilinium’ dixit „sunt cilinium”. 527 / 42 Oportet scilicet ut occupes diem statum dando Pamphilam meam alio viro. Sic sum idest talis sum; idest mendosus i . Placet ii scilicet tibi. 528 / 43 Hic Phedria. Me decepit scilicet me mendosum i ; sepius mentiendo. 529 / 44 Hic Phedria. Huiusce i modi <esse> ii idest lenonem. Aliter credidi quam lenonem et mendosum. 530 / 45 Is Phedria. Me fellit promittendo sepius et non dando. Isti Phedriae. Ac quam. Fui quia leno et mendosus fui; et leno sum. 531 / 46 Sed ut # ut; licet ipse me fefellerit. Argentum pro puella. 532 / 47 Si mihi prior attuleris i quam ille miles. 533 / 48 Potior Sit scilicet apud me. Scaena III,3 PHEDRIA, ANTIPHO, GETA i Phedria sciens se habere constitutam diem crastinam ad solvendum argentum et sciens quia nil habebat dicebat. 534 / 1 Quid faciam unde ego nunc tam subito. Huic scilicet lenoni. 535 / 2 Cui scilicet alicui. Minus quam mihi. Hic scilicet leno i . Exorarier scilicet a me. 536 / 3 Promissum fuerat scilicet mihi argentum quod possem dare. Hunc Phedriam. 537 / 4 Miserum pro argento quod non habet. Dixi i scilicet illi. Adiuverit c(omite) scilicet apud patrem. Comite ii idest 538 / 5 Quin certe. 539 / 6 Solus servare hunc potes impetrare apud patrem. 540 / 7 Cupio scilicet invenire. Id scilicet argentum. 541 / 8 Sapienti scilicet alicui. Sat est sapienti pauca sufficiunt. 542 / 9 Hercle pulchre suades ut decipiam patrem tuum pro argento. 543 / 10 Triumpho glorior. Si nihil scilicet aliquid. 544 / 11 Ni e(tiam) nisi. Huius causam i q(uaerere) scilicet Phedrie; postquam ortaris, ut a patre tuo exigam 511 i vel rerum M. iterum C. 512 i uni dedit M. vendidit Br. C. 513 i scr. Aufero M. 514 i Ne opertus sies] ne expectes C. 520 i Adversum ingenium meum] contra voluntatem meam Schl. ii Es M. i.q. menses male interpretatus. 523 i recordor Schl. 526 i Sunt cilinium M. i.q. Stercilinium. 529 i lectio huiusce deest in Umpf. ii Esse] lenonem Br. 532 i tu om. nullus codex Umpf. Scaena III,3 i verba PHEDRIA, ANTIPHO, GETA post 534 Quid faciam unde ego nunc tam subito ponit M. 535 i lono M 1 . leno corr. M 2 . 537 i lectio dixi deest in Umpf. ii Comite M. i.q. Comiter. <?page no="177"?> 169 argentum. 545 / 12 Hic Geta. Geta alienus sum i cur non adiuvatis me. Haud puto scilicet te esse alienum. 546 / 13 Parumne est pro nihilo. Suscenset reprehendet i . 547 / 14 Ne instigemus provocemus ad amaritudinem. Locus r(elinquatur) scilicet apud illum. Preci deprecationi. 548 / 15 Ab oculis meis videntibus oculis meis. Illam Pamphilam. 549 / 16 Licet scilicet vobis. 550 / 17 Contempla minime i respectum solacii prebete, quia, si ipsa perrexerit, pergam post ipsam et amplius non videbitis faciem meam. Quam ob rem ii scilicet hoc dicis. 551 / 18 Quoquo hinc asportabitur terrarum idest in quamcumque partem terrarum. Persequi scilicet me. 552 / 19 Pedetemptim tamen scilicet age. 553 / 20 Opis p(otes) a(dferre) h(uic) auxilii. Si quicquid scilicet possum, faciam. provide. 554 / 21 Faxit faciat Phedria. Pigeat peniteat. 555 / 22 scilicet quod possim illi facere. <Salvus est> ut opinor quia impetrabo argentum. Metuo malum scilicet mihi evenire ex isto consilio. 556 / 23 Noli metuere sed quantum potes, adiuva illum. 557 / 24 <Quantum scilicet quantum apud me> i . 558 / 25 {Ista vero vilis est scilicet quantum apud me} 559 / 26 Inventas <reddam> tibi. Aufer t(e) h(inc) i idest recede. # idest iam habebis argentum. 560 / 27 Opus est mihi Phormionem ad hanc rem idest ad hanc calliditatem; ut a sene auferam argentum. 561 / 28 Presto est scilicet Phormio. Impone scilicet Phormio<ni> i . Et feret perficiet. 563 / 30 Est scilicet amplius. 564 / 31 Miseram Phanium. 565 / 32 Libens libenter; quam hoc quod dicis, ut eam ad illam. 566 / 33 Qua via qua ratione. Istuc facies i o Geta; scilicet impetrabis argentum. Scaena IV,1 DEMIPHO, CHREMES <Iam Chremete reverso de Lemno alloquitur eum Demipho>. 567 / 1 Quid ut quid. Profectus causa hinc es L(emnum) C(hremes) ad Baccium. {iam chremete reverso de lemno alloquitur eum demipho} 568 / 2 Adduxtin tecum filiam scilicet tuam. Nam pergente Chremete in Lemnum dixerat ei Demifo ut filiam suam secum adduceret quam habebat Lemnum, ut daret eam Antiphoni, filio suo, uxorem. Sciebat i enim Demifo quia Chremes clam in Lemno uxorem habebat et nunc interrogat eum, si secum duxit eam. 569 / 3 <Esse> i hic diutius apud Athenas morari. 570 / 4 Non man(ebat) non expectabat. Etas virginis 141v quia iam erat apta nuptui. 571 / 5 Meam neglegentiam qui tam diu morabar. 572 / 6 Ad me huc. Profecta i esse a(ibant) Athenas. 573 / 7 Commemorabare i pro ‘ris’ ii . Ubi postquam 574 / 8 Unde <scilicet processit ille morbus> i . Aut qui ii scilicet fuit ille morbus. {Rogas iii scilicet processit ille morbus} 578 / 12 Quod quidem deest ‘audivi quidem’. Me factum quia duxit uxorem. Incertum facit 544 i lectio causam deest in Umpf. 545 i signum interrogationis. 546 i reprehendet M. i.q. reprehendit. 550 i Contempla minime M. i.q. Contemplamini me. ii signum interrogationis. 557 i Quantum scilicet quantum apud me Schorsch. 559 i scr. Aufer t(e) h(inc) M. 561 i Phormioni Br. 566 i signum interrogationis. 568 i Siebat M 1 . Sciebat corr. M 2 . 569 i Esse] apud Athenas morari C. 572 i Profecta M. i.q. Profectam. 573 i Commemorabare M. i.q. Commorabare. ii glossator commorabaris intellegi vult. 574 i Unde] processit ille morbus C. ii signum interrogationis. iii signum interrogationis. <?page no="178"?> 170 ut dubius sim consilii cupiens ei dare filiam meam, sicuti tibi dixi. 579 / 13 Hanc condicionem scilicet quam habeo de alia uxore. Tulero dixero. Extrario extraneo. 580 / 14 Aut unde mihi sit ista filia que huc venit. 582 / 16 Sciebam ideo dixi tibi. Ille quilibet i . Adfinem propinquum. Volet scilicet me accipiendo filiam meam. 583 / 17 Tacebit unde sit mihi illa filia. Dum quamdiu. 584 / 18 Spreverit me hodio abuerit; <denudando meum facinus> i . Plus quam opus est s(cito) s(ciet) {denudando meum facinus} ad sciendum. 585 / 19 Aliqua aliquatenus. 586 / 20 Excutiam scilicet ab ea. 587 / 21 <Meorum> i solus sum meus mearum 588/ 22 Istec res mihi sollicitudini scilicet est; ne forte alienus accipiat filiam tuam. 589 / 23 Deficiscar i deficiam ii . Experier iii probari. 590 / 24 Effecero donec filio meo illam tradam. Scaena IV,2 GETA SERVUS i <Revertens Geta a Phormione, ad quam ierat consilium querere de argento, secum loquebatur laudans astutiam eius>. 591/ 592 Ego hominem callidiorem vidi neminem q(uam) P(hormionem) {revertens geta a phormione ad quam ierat consilium querere de argento secum loquebatur laudans astutiam eius} 592 / 2 Ad hominem Phormionem. {Ut dicerem scilicet dicerem} 593 / 3 Argento opus esse quod darem pro citharistria. <Opus esse scilicet nobis> i . Et <dicerem> ii . {scilicet nobis} Quo pacto fieret qua ratione extruderetur argentum a sene. 594 / 4 Vix d(um) dum adhuc. 595 / 5 scilicet nostrum Demiphonem ad decipiendum. 599 / 9 Operiri scilicet me. Eo me esse scilicet apud forum. Adducturum scilicet dixit ei. Senem scilicet nostrum Demiphonem. 600 / 10 Ipsum Demiphonem. Quis est u(lterior) posterior; senex, <qui> post{quam} i illum graditur. 601 / 11 Venit Chremes. Sed quid pertimuit i autem belva ii ad se ipsum loquitur. 602 / 12 An q(uia) ideo timui. Uno sene. 603 / 13 Commodius e(sse) o(pinor) quam unum. Spe utier spem habere ambos senes decipi a me. 604 / 14 Petam scilicet argentum. Hinc a Demipho<ne> i . 605 / 15 Hospitem Chremetem modo venientem. Scaena IV,3 ANTIPHO, GETA, CHREMES, DEMIPHO i <Expectabat Antipho Getam, qui perrexerat ad Phormionem. Et dum expectaret loquens secum, vidit patrem suum et Chremetem venientem>. 606 / 1 Expecto {expectabat antipho getam qui perrexerat ad phormionem et i dum expectaret loquens secum vidit patrem suum et chremetem venientem} Mox recipiat revertatur. 611 / 6 Ut fit nova hic c(ompluria) scilicet apud Athenas. 582 i quemlibet M. quilibet Br. C. 584 i Spreverit] denudando meum facinus Br. C. 587 i Meorum solus sum meus] mearum rerum solus sum meae potestatis Schl. 588 i est om. nullus codex Umpf. 589 i deficiscar scr. nullus codex Umpf. ii deficiscar M. deficiam Br. Schl. C. iii Experier M. i.q. Experirier. Scaena IV,2 i in margine GETA SERVUS M. 592 i Opus esse scilicet nobis Schorsch. ii dicerem Schorsch. 600 i qui post Br. Schl. C. 601 i lectio pertimuit deest in Umpf. ii signum interrogationis. 604 i Demiphone Br. C. Scaena IV,3 i DEMIPHO add. M 2 . 606 i scr. Et M. <?page no="179"?> 171 612 / 7 # scilicet sunt. Omnia scilicet nuntiata sunt mihi. 613 / 8 Tum i dixeras o Demipho. Huic ii scilicet Chremeti. 614 / 9 Circumiri idest circumveniri adhulescentem i sicut Formio decepit eum. Hoc Chremete. 615 / 10 Id quidem agitans illam incommodit<at>em volens. 616 / 11 Remedium huic r(ei) ut ne ducat eam uxorem. Quid Geta scilicet invenisti. 617 / 12 {Quod} <ut> i hic iam incipit illos senes decipere. {Obviam} 618 / 13 <Is qui istam> i scilicet Phanium; compulit Antiphonem ducere. 619 / 14 Eius Phormionis. Sententiam si forte vult eam recipere. 620 / 15 Hominem Phormionem. 621 / 16 Inter vos inter dominum meum et te. 623 / 18 Liberalis est humanus i est. Litium contentiones. 624 / 19 Amici omnes modo Hegio, Cratinus, Crito quos adduxit. 625 / 20 Hanc daret hoc est: ut a se illam reciperet. 626 / 21 Quid secum {Evadet} i loqu{o}endo ii . An legibus secundum legibus. 627 / 22 Daturum poenas hoc etiam dicebat Geta Phormioni. Dices scilicet dominum meum. 628 / 23 Iam id exploratum est certum est quia non possit vinci. 629 / 24 Hominem i Demipho<ne> ii . Ea eloquentia tam magna. Est in illo. 630 / 25 {Verum de} Pone <‘de’> i , scilicet hanc opinionem. Esse victum meum videlicet; scilicet ab aliquo. At tandem tamen quamvis ius legis eum constringat. Si excluserit illam, non capitalem sustinebit sententiam, licet pretium solvat. 633 / 28 Soli summus i scilicet ego et tu, Phormio. Inquam pergo. Quid velis dic, quantum vis doni{s} ii pretio, et referam domino meo. 635 / 30 Facessat faciet dominus meus dando argentum. 636 / 31 Satin secum. Illi Gete. Propitii <numquid insanus est> i qui talia loquitur. Nam sat scio adhuc Phormioni loquitur de Demiphone. 637 / 32 boniq(ue) equitatis et bonitatis. 638 / 33 Ille Demipho. Non commutabitis contentiose. 639 / 34 Loqui cum Phormione. 641 / 36 Eo ad hoc. Occidi secum. 642 A primo primum. Homo Phormio. Cedo dic. 643 / 38 Quantum libuit tantum poposcit. Siquis daret si esset qui daret. 644 / 39 Talentum magnum scilicet postulat; centum et XX i libras. Maius addidit, ut minus monstraret. Nihil pudet scilicet aliquem hoc dixisse. 645 / 40 Adeo certe. Ei Phormioni; scilicet dicam. 142r 645/ 646 Quid si filiam suam u(nicam) scilicet quantum peteres; qua<ntu>m i pro illa, quam accepit coactus filius, tantum petis. 646 / 41 Parvi {scilicet} i retulit ii idest pro nihilo duxit. 647 / 42 Non suscepisse non sumere illam in uxorem. Inventa est dixit ipse; filia{m} i amici. scilicet a parentibus; quam mihi vult id dare, tantum ut eam ducam. 650 / 45 Ego verba Phormionis. Filiam Phanium. 652 / 47 Eius Phanii. Incommodum quod 613 i Tum M. i.q. Tun. ii signum interrogationis. 614 i adulescentem M 1 . adhulescentem corr. M 2 . 617 i Ut abii] iam incipit illos senes decipere Schl. 618 i Is qui istam Schorsch. 623 i humanis M 1 . humanus corr. M 2 . 626 i {Evadet} Schorsch. ii loquendo Schorsch. 629 i Hominem M. i.q. Homine. ii Demiphone Br. 630 i Pone] depone opinionem Br. Pone] scilicet de C. glossator depone intellegi vult. 633 i summus M. i.q. sumus. ii doni Schorsch. 636 i Satin illi di sunt propitii] numquid insanus est, qui talia loquitur Schl. 644 i scr. Centum LXX M. centum et viginti Schl. 645/ 646 i .quantum Schorsch. 646 i {scilicet} Jakobi. ii scr. retulit M. 647 i filia Br. 614 Sic circuiri] sic aliquem circumveniri Eugr. 644 Libuit] hoc est: quantum ei libuit, quod libitum ei factum est, tantum postulavit Eugr. Est autem triplex: idest minor, medius, summus. Minor quinquaginta, medius septuaginta duarum librarum, summus centum viginti constat Isid. orig. 16,25,22 (item Andr. 951). <?page no="180"?> 172 ei poterat evenire, si traderem i illam ditiori; videlicet ne pauperem mulierem in servitutem redigerit ii , hoc cogitabam ego. 653 / 48 {In servitutem qui sub servitute premeret illam mulierem} Ad ditem dari i scilicet hominem; <qui sub servitute premeret illam mulierem> ii . 654 / 49 Opus erat alia divitiis habundans. Tibi o Geta. 655 / 50 # sed necesse erat mihi talem ducere uxorem, quae mihi i causa dotis afferret, unde debita mea persolverem. Qui quomodo. Dissolverem scilicet me a debitis. 657 / 52 Dare scilicet tantum. Ab hac scilicet ab alia. 658 / 53 Istanc u(xorem) d(ari) scilicet Phanium. 659 / 54 Utrum secum. Hunc Getam. 659/ 660 An malitia d(icam) an propter stultitiam, an propter malitiam hoc fecit. 661 / 56 Quid si a(nimam) d(ebet) scilicet dabimus illi animam, scilicet hominis. Ager scilicet meus. <Oppositus> i pignori idest ii vadimonio datus. 662 / 57 Inquit scilicet Phormio. Dabo scilicet argentum. 663 / 58 mansiones eius. Item sunt Alias scilicet minas. 664 / 59 Nec clamma ne recuses. 665 / 60 Emunda pro ‘emenda’. Pluscula maiuscula. 666 / 61 Est scilicet et. Sumptu a(d) expensa. 667 / 62 His rebus i tam pro uxore emenda quam pro expensa nuptiarum. Pone da. 668 / 63 Sexcentas irascendo. Perinde p(otius) s D o D i ita ut scripsisti XXX. Iam dicas scilicet ut dem ei sexcentas minas. 669 / 64 Inpuratus mendax. Ut idest ne. 670 / 65 Quiesce ab ira. Modo tantummodo. 671 / 66 Fac ut illam ducat filiam meam, quam spero advenisse. Ei mihi secum. 673 / 68 Mea causa eicitur propter meam filiam Phanium. Amittere has minas solvere. 674 / 69 Quantum potes verba Phormionis. Inquit <Formio>. Face {Formio} mihi. 675 / 70 Si illam darnet i scilicet Phanium. Hanc ut amittam n(e) scilicet quam mihi alii volunt dare. 676 Illi parentes illius. 677 / 72 Accipiet scilicet argentum. Illis qui aliam promittunt. Repudium r(enuntiet) reiectionem. 678 / 73 Hanc d(ucat) scilicet Phanium. Res vortat m(ale) accipiendo Fanium uxorem. 679 / 74 Adeo certe. Attuli i de Lemno. 680 / 75 Lemni apud Lemnum. Predia Scaena IV,4 ANTIPHO, GETA Getam revertentem <de> i Demiphone et Chremete, quos deluserat detrahendo ii ab eis argentum, interrogat eum Antipho ex hoc quod eum cum patre audierat loqui. 682 / 1 Egisti scilicet cum patre meo de uxore mea. Emunxi fraudulenter accepi; ypallage, idest emuxi argentum a senibus. 683 / 2 Satin est id scilicet quod egisti de uxore <cum patre meo> i ; ut Formio illam ducat. {cum patre meo} Hercle scilicet si{t} ii sat est. Iussu iii sum scilicet a te, quantum deffero iv ; idest 652 i traderet M. F. traderem Br. Schl. ii redigerit M. i.q. redigeret. redigeret Br. Schl. F. 653 i scr. ad ditem dari M. ii qui sub servitute premeret illam mulierem Schorsch. 655 i quem hic M. quae mihi Br. Schl. F. 661 i Oppositus pignori] vadimonio datus Schl. ii scr D M. 667 i signum lemmatis add. M 2 . 668 i D D M. i.q. scribito male interpretatus. 675 i danet M 1 . darnet corr. M 2 . i.q. darent. lectio darent deest in Umpf. 679 i Adtuli M 1 . Attuli corr. M 2 . Scaena IV,4 i de Schl. ii detradendo M. detrahendo Schorsch. 683 i cum patre meo Schorsch. ii si Schorsch. iii Iussu M. i.q. Iussus. iv defoero M. deffero Schorsch. i.q. defero. 661 Ager oppositus pignori est ob decm minas] idest agrum dedi loco pignoris, idest vedimonii, ob decem minas, quarum singulae XXX solidis appenduntur Eugr & <?page no="181"?> 173 XXX minas. 684 / 3 Verbero pro ‘verberabo’ i ; te. 685 / 4 Opera tua egisti. 686 / 5 Ad restim ad impedimentum meum. 687 / 6 Ut utinam. 688 / 7 Exemplis tormentis. Siquid velis i ó quicumque es. 689 / 8 Huic Gete. 690 / 9 Utibile pro ‘utile’. Hoc ulcus t(angere) hanc rationem. 691 / 10 Iniecta est in hoc quia locutus es cum patre. Spes patri scilicet meo. 692 / 11 Extrudi separari a me. Cedo dic. 693 / 12 Si accipiet a patre vel a patruo. Domum Formionis. 694 / 13 Ducet Formio illam. Novi quia non ducet illam. 695 / 14 Cum argentum repetent n(ostra) c(ausa) s(cilicet) scilicet pater meus et patruus a Phormione; eo quod non ducet illam. 696 / 15 In nervum in stuporem. Nihil est nulla res est. 697 / 16 Quin ut non. Narrando loquendo. Depravarier corrumpi. 698 / 17 <Tu id quod boni est a me dictum> i . Excerpis {a me dictum} subtrahis. 699 / 18 Receperit scilicet Phormio. 700 / 19 Concedo t(ibi) consentio in hoc. 701 / 20 Nupiis 6 702 / 21 Vocandi amicos. 703 / 22 Interea protelantur. Polliciti sunt a(rgentum 4 6 704 / 23 Id argentum. Istis Chremeti et Demiphoni, si requisierunt. Quam ob rem scilicet dabit pater argentum. Quid dicet i quando dabit. 705 / 24 Quot i Postilla m(onstra) e(venerunt) m(ihi) postea quam a te discessi. 706 / 25 In edes nostras. Ater niger. 707 / 26 Per inpluvium per serenum vel per rimas tecti. 708 / 27 Cecinit in modum galli. Ariolus scilicet non in proximo esse ducendam Phedrie. 709 / 28 Pex i vetuit scilicet <eam> ii ducenda<m> iii . Novi ante brumam accipiet illam puellulam Phedria. 710 / 29 scilicet bruma. 711 / 30 Fiant scilicet precor. Vide respice; scilicet noli respicere in aliam partem. 712 / 31 Pater exit tuus Demifo. Scaena IV,5 DEMIFO, CHREMES, GETA Chremetem alloquitur Demipho dicens se non daturum argentum sine testibus. {idest ne verbis suis me decipiat} 713 / 1 Esto o Chremes. <Nequid verborum duit idest ne verbis me decipiat> i . 142v 714 / 2 Hoc argentum. Temere inconsiderate. Quin ut {ut} i non. Testes scilicet mihi. 715 / 3 Dem pro ‘dederim’. Ut cautus loquitur secum {Nihil est opus que} i ita, ut dominus <non> ii audiret. <Ubi iii que>. 716 / 4 Factum i est ut adhibeant<ur> ii testes. At matura accelera. Libido voluptas accipiendi Phanium. iii scilicet in Phormione. 717 / 5 Altera scilicet puella. Illa Phanium i . Instabat f(orsitan) Phanium. 718 / 6 Rem ipsam rei veritatem. Ad eum scilicet Phormionem. 719 / 7 Ad uxorem m(eam) Nausistratam. Conveniat alloquatur. Hanc i puellam 384 i verberabit M. verberabo Br. C. 688 i scr. siquid velis M. 698 i Tu id quod boni est] a me dictum Br. Excerpis] subtrahis Schl. 704 i signum interrogationis. 705 i Quot M. i.q. Quod. lectio quot deest in Umpf., habet Br. 709 i Pex] M. i.q. haruspex male interpretatus. ii eam Schorsch. iii ducendam Schorsch. 713 i Nequid verborum duit] ne verbis suis me decipiat Br. Schl. Duit] det, idest ne verbis suis me decipit, quod est verba dare C. 714 i ut non Br. 715 i Ut cautus] secum ita, ut dominus non audiret Schl. ii non Schl. iii Ubi] quantum Br. 716 i lectio factum deest in Umpf. ii adhibeantur Schorsch. iii mane M. i.q. manet. 717 i Phanio M. Phanium Schorsch. 711 Fient me vide] ... „Me vide” dicit, qui in iure suam promittit et interponit fidem, quod nos dicimus ‘me habes’, ‘me respice’ Don. 716 Matura dum libido haec eadem manet] accelera Eugr. <?page no="182"?> 174 Antiphonis. ii Abit recedat. 720 / 8 Nuptum ad nubendum. Ne suscenseat ne praeiudicet; quasi iniuste agamus. 721 / 9 Illum Phormionem. Idoneum {Idoneum} i ut eam accipiat. <Ipsi> ii 6 Familiarior idest propinquior. 722 / 10 Nos nostro dic etiam illi. Egressos transgressos. 723 / 11 Datum esse scilicet a nobis. Dotis scilicet tantum. Tua exclamatio. Id fert i quid ad te pertinet. Magni Demipho scilicet multum pertinet ad me. 724 / 12 Non sat tuum o(fficium) f(ecisse) scilicet videtur tibi. Fama scilicet popularis. Adprobat scilicet quod tu feceris; animo gravi hoc dixit. 725 / 13 Ipsius puelle. # (ieri) ut iungatur Phormioni. Eiectam p(raedicet) a nobis. 726 / 14 Istuc facere possum idest possum eam alloqui. Magis scilicet quam masculus. Congruet conveniet. 727 / 15 Rogabo scilicet tuam mulierem, ut eat ad eam. Illas uxorem et Phanium. Scaena V,1 SOPHRONA, CHREMES Sophrona, nutrix Phanii, metuens, ne forte pater illius ei malum inferret, eo quod filiam illius dedisset Antiphoni, loquebatur secum. 730 / 3 Era idest Phanium. Ne ob meum s(uasum) idest propter quod hortata sum, ut duceret Antiphonem. 731 / 4 Adhulescentis Antiphonis. eorum contentionem. Violenter fortiter. 732 / 5 A fratre a domo fratris. 733 / 6 Ut facerem ut darem nuptui. 734 / 7 Consulerem providerem. Interea feci ego. Vita illius. Foret idest ne meretricio operi deserviret. 736 / 9 Neque ille secum. Investigatur ab aliquo. Quid agam i secum; interruptio. 738/ 11 Ea ipsa est 5 739 / 12 Meum n(ominat) i scilicet nomen. 741 / 14 Istorsum idest in hanc partem. 742 / 15 Post hac scilicet vice. Nomine appellassis pro ‘appelles’. Quid i quare. Obsecro scilicet Stilpho. 743 / 16 Dictitasti i scilicet apud Lemnum. Est scilicet ratio, quare ita me vocabam. Metuis fores ii nolens hic loqui mecum. 744 / 17 Conclusam positam. De nomine scilicet quo me vocas. i 745 / 18 Eo idest <id>eo ii . Perperam leviter; vel dolose. 746 / 19 Effutiretis musitaretis; diffamaretis. Aliqua aliquando. 747 / 20 Hem istoc cum isto nomine. 748 / 21 Hac Demiphonis. 749/ 22 ) sunt i uxor mea et filia. 755 / 28 Cognata scilicet nostra. 756 / 29 Composito ficmento. Amans Antipho. 757 / 30 Fidem scilicet testor. Temere inconsiderate. 758 / 31 Offendi inveni. 759 / 32 Quicum cum quo. Ut sicut. Collatam i constitutam. 760 / 33 Ambo ego et Demipho. 761 / 34 Sola scilicet anus. 762 / 35 Sit est. Venit Demipho. 763 / 36 Oppido valde. 764 / 37 Homines scilicet te adiuro. Meam est natam. Hanc Phanium. Scaena V,2 DEMIPHO, GETA 719 i scr. hanc M. ii lectio hanc deest in Umpf., habent et Br. et Schl. et C. et glossae convenit. 721 i {Idoneum} Schorsch. ii Ipsi Schorsch. 723 i re om. nullus codex Umpf. 736 i signum interrogationis. 739 i nomen om. nullus codex Umpf. 742 i signum interrogationis. 743 i scr. Dictitasti M. ii signum interrogationis. 745 i in margine NOT perperam M. ii ideo Br. C. 749 i signum interrogationis. 759 i Collatam M. i.q. Collocatam. <?page no="183"?> 175 766 / 1 Nostrapte culpa f(acimus) nostra ipsa culpa. 768 / 3 Ita scilicet verum. Causam q(uod) a(iunt) ne sine causa aliquid agas et ne excedas consilium bonum. Erat scilicet nobis. 769 / 4 Ab illo Phormione, qui nobis nolentibus filio nostro dedit uxorem. 770 / 5 Qui quomodo. Confingat conficiat. 771 / 6 His hominibus. Nunc isto tempore. Premium est scilicet dandum. 772 / 7 Ut stultissime „ut” idest quemadmodum; quandum i stulte egérimus ii , quando ei argentum promisimus. Gesserimus pro ‘gessimus’. 773 / 8 Modo scilicet hoc sufficiat. Discedi a Phormione. 774 / 9 Dubium est scilicet ut illam ducat i . Ut sicut qualitas illius callida est. 775 / 10 Verum s(i) f(orte) d(ico) si eam voluerit ducere. 776 / 11 Uxorem Nausistratam. 777 / 12 Cum ista Phanio. 778 / 13 Argentum secum. scilicet ad opus. De iurgio siletur quod futurum est propter argentum. 779 / 14 Provisum est providendum. In praesentia i in praesenti. Phanium. Porro certe. 780 / 15 In eodem 143r luto h(aesitas) in eadem dubitatione. Vorsuram de se {de se} i loquitur ii . Solves eversionem istius consilii senties. 781 / 16 Fuerat m(alum) scilicet mihi. In diem a(biit) per dies. Scaena V,3 DEMIPHO, NAUSISTRATA Demipho Nausistratam, uxorem fratris sui, alloquitur, ut Phanium conveniat, quatinus Antiphonem deserat. 784 / 1 Fac illa ut placetur <nobis> i placatos nos reddat. 786 / 3 Pariter similiter. Nunc opera studio tuo. Adiuvas pro ‘adiuva’. Ac re d(udum) o(pitulata) e(s) sicut re ipsa. 787 / 4 Volo a me. Minus queo minus possum tibi servire, idest adiuvare, propter culpam viri mei. {Viri scilicet adiuvare} i 788 / 5 Parta parata. 790 / 7 Statim leviter. Capiebat scilicet pater meus. Quid praestat quantum praecellit. 791 / 8 Ac i de. Multo scilicet hoc sumebat. Duo talenta reportabat. 792 / 9 Scilicet multum erat. 793 / 10 Ego ostenderem scilicet quid potuit pater meus. Parce scilicet minus loquere. 794 / 11 Cum illa n(e) Phanio i . NAUSISTRATA, CHREMES, DEMIPHO i 795 / 12 Exire a domo tua. 796 / 13 Illi d(atum) Phormioni. 797 / 14 Ei interiectio dolentis. Pene prope me. Plus quam <sat erat> scilicet est plus quam vellem. 798 / 15 Recte scilicet dicam. Et i l(ocutus) quid. Cum ista es ii Nausistrata. Hanc Phanium. Ducimus scilicet a domo nostra. 799 / 16 Egi i peregi. Abduci non potest abstrahi ab Antiphoni. 800 / 17 Quia <uterque> aliter utrique i . Uterque est cordi ii idest invicem se diligunt. Quid istuc nostra iii quid ad nos pertinet. Magni idest multum iv ad nos pertinet. 802 / 19 Non temere inconsiderate. In memoriam quid olim locutus sum de alia uxore et filia. 803 / 20 Cave o 772 i quandum M. i.q. quantum. ii signum interrogationis. 774 i dacat M 1 . ducat corr. M 2 . 779 i praesen tia M 1 . praesentia corr. M 2 . 780 i {de se} Schorsch. ii loquatur M. loquitur Schl. 784 i Ut placetur nobis] ut placatos nos reddat Br. 787 i {Viri scilicet adiuvare} Schorsch. 791 i scr. Ac M. 794 i Phanium M. Phanio Br. 795 i ordo. 798 i Et M. i.q. ecquid male interpretatus. ii signum interrogationis. 799 i Egi M. i.q. transegi male interpretatus. 800 i utraque M 1 . utrique corr. M 2 . ii scr. uterque est cordi M. iii signum interrogationis. iv mul†um M 1 . multum corr. M 2 . <?page no="184"?> 176 Demipho. Pecces eciendo i . 804 / 21 Hoc ab. 805 / 22 Concedes consenties. 806 / 23 Neque intellegis i scilicet quod tibi significavi. Nihil narres scilicet non intellegam. 808 / 25 Ut sicut. Fidem scilicet testor. 810 / 27 Apud te scilicet credidisti. Credere scilicet quod dixisti. 811 / 28 812 / 29 Hanc U Mittimus ignorabat adhuc Demipho quod filia eius esset. 813 / 30 Quidni dimittimus. Illa Phanium. Ire igitur in domum tuam. 814 / 31 Ut ceperas scilicet abici. 816 / 33 Ne i operuit scilicet Naustrata. 818 / 35 Id potuit scilicet fieri. Scaena V,4 ANTIPHO Q ) 6 adhuc causam suam>. 820 / 1 Letus sum u(t) u(t) m(eae) r(es) s(ese) a(bent). S causam suam} Fratri Phedriae. Obtigisse evenisse. 821 / 2 Quam scitum est salubre. Eiusmodi tales. Parere i inducere. In animo scilicet tuo. Cupiditates cogitationes. 822 / 3 Quibus propter quas. Advorse scient i si sint res contrarie. Paulo aliquid. 823 / 4 Hic Phedria. Simul mox; ut. Expedivit liberavit. 824 / 5 Turbis perturbationibus. 825 / 6 Celetur scilicet patri quod Phanium habere desidero i . In probo ii in inrisione. 826 / 7 Ostenta pro ‘ostensa’. 828 Conveniundi alloquendi. Scaena V,5 PHORMIO, ANTIPHO <Phormio secum loquitur>. 829 / 1 Argentum accepi tradidi lenoni Dorio; {phormio secum loquitur} mentiendo. 830 / 2 Ea Phedria ut potiret i inter Dorium et Phormionem. Manu scilicet leno<ni>s ii . 831 / 3 Otium videlicet impetratum. 832 / 4 Ad potandum u(t) a(beam) ad convivandum cum Phedria. Hos summam dies in meum otium. 833 / 5 Sed Formio ad superiora respicit, ubi dicit: ‘sed ubi inveniam Getam’ [Phorm. 827]. 835 / 7 Vicissim p(artes) alterutrum; ut sicut ipse apud patrem te adiuvavit, ita tu partes illius acturus sis. 837 / 9 Potaturus convivaturus. 838 / 10 Ancillam i e(mptum) d(udum) q(uam) d(ixit) ubi dixit: „uxori emenda est ancilla” [Phorm. 665]. 839 / 11 Conficere expendere. Scaena V,6 GETA, ANTIPHO, PHORMIO 841 / 1 O fortunate i secum loquitur. Fors Fortuna felix eventus fortune. Commoditatibus utilitatibus. 842 / 2 Antiphoni hodie copulata est uxori. 803 i eiciendo M 1 . eciendo corr. M 2 . 806 i signum interrogationis. 816 i Ne M. i.q. iamne male interpretatus. 821 i scr. Parere M. 822 i scient M. i.q. sient. 825 i desiderat M. desidero Br. C. ii lectio probo deest in Umpf., habet Br. 830 i potiret M. i.q. potiretur. ii lenos M. lenonis Br. 838 i lectionem ancillam deest in Umpf. 841 i lectio fortunate deest in Umpf. 841 O Fortuna, o Fors Fortuna] ‘fortuna’ dicta incertarum rerum, ‘Fors Fortuna’ eventus Fortunae bonus Don. <?page no="185"?> 177 Honerastis cumulastis. 843 / 3 Nos me et Phormio<nem> i . Exhonerastis vos fortune. 844 / 4 Mihi cesso i mei ad opus. 845 / 5 Hominem Antiphonem. 848 / 8 Num mirum nonne mirum est et nonne novum est, si institueris cursum et alius te impediat sua appelatione. Revocari ab aliquo. Cum institueris scilicet tibi. 849 / 9 143v Pergit secum. Hodio tuo m(e) v(inces) tua infesta clamatione. 850 / 10 Vapulabis idest vapulabo, si remansero. Tibi iam fiet idest vapulabis. 851 / 11 Familiariorem o(portet) e(sse) h(unc) scilicet quam ego cogitasse<m> i . 852 / 12 Congredere ad se ipsum dicit. 853 / 13 Quantum est idest quantum pertinet ad illos qui vivunt. 856 / 16 Delibutum repletum. Enicas scilicet me. 857 / 17 Quin tu o Geta. 858 / 18 Accipe audi. 859 / 19 Recta 860 / 20 Ad uxorem tuam Phanium. 862 / 22 Ubi in gineceum i(re) o(ccipio) ad locum mulierum. Mida nomen servi. 863 / 23 Resupinat reflectit ad se. 865 / 25 Sophrona nutrix Phanii. Inquit ipse. Senis Demifonis. 867 / 27 Gradu gressu. 868 / 28 Animam anhelitum. 870 / 30 Facinus opus; factum. 871 / 31 Mirificissimum scilicet gaudium. 872 / 32 Patruus Chremes. 873 / 33 Eius Phanii. 874 / 34 Utin an uti. Credito cur ista fecerit. 877 / 37 Dabo dicam. 879 / 39 Cum patre tuo Demipho<ne> i . 880 / 40 Eius Phanii. 882 / 42 Fecero faciam. Scaena V,7 <PHORMIO> i 884 / 1 His data i Antiphoni et Phedriae. 886 / 3 Adimere argentariam quia dabo ei has XXX minas et auferam curam de argento. 888 / 5 Idem id ipsum. Datum est mihi. Ingratis nolentibus. 889 / 6 His senibus. Datum erit idest non auferetur mihi. Qui quomodo. 890 / 7 Gestus motus. Capiendus novus ne auferatur a me argentum. 891 / 8 Concedam i(n) p(ortum) i transibo. 892 / 9 Inde hisce o(stendam) m(e) de illo angiporto. Egressi foras quasi ad mercatum issem et inde revertar. Scaena V,8 DEMIPHO, CHREMES, PHORMIO i 903 / 9 <Quod> recepissem semel ne ducam uxorem; quod promisi semel. 905 / 11 Curavi custodivi. i 896 / 12 Est ne ita ut dixi filia mea, o Demipho. Liberalis honesta. Oppido valde. 906 / 13 Nuntiatum D(emipho) nuntiare volens. 907 / 14 Ubi vultis quando. Uxorem dare i scilicet mihi Phanium, quam habet Antipho. 908 / 15 Posthabui contempsi; postposui. Par f(uit) dignum. 909 / 16 Adteram i consideraveram. 910 / 17 Hic Chremes. 911 / 18 Inquit scilicet Chremes. 912 / 19 Potuit scilicet dari. 913 / 20 Viduam extrudi priore viro privata<m> i . Ferme prope; vel certe. 914 / 21 Incusaveras scilicet dicit Chremes. 843 i Phormionem Schorsch. 844 i scr. mihi cesso M. 851 i cogitassem Schorsch. 879 i Demiphone Br. Scaena V,7 i nulla scaenae nota in M. 884 i data M. i.q. datam. 891 i p(ortum) M. i.q. angiportum male interpretatus. Scaena V,8 i scr. CHREMES _ PHORMIO vi litteris in rasura M. 896 i ordo. 907 i lectio dare deest in Umpf. 909 i Adteram M. i.q. Adverteram. 913 i privatam Br. C. 856 Si te delibutum gaudio reddam] repletum Eugr & <?page no="186"?> 178 915 / 22 Qui quomodo. 916 / 23 Potero ducere quam propter i illam dimisi. 917 / 24 Ore vultu. 919 / 26 Eamus i inque loquere, o Demipho. 922 / 29 Rescribi reddi. 923 / 30 Quod ne scilicet argentum. 928 / 35 Repudium abiectionem. Alteri scilicet muleri. 929 / 36 Remiserim renuntiaverim. Tantundem dabat idest XXX minas. 930 / 37 <Magnificentia> i qua nos magnificas. 931 / 38 Ignorarier a nobis. 932 / 39 Adeo valde. Irritor deludor. 935 / 42 Cedo da. 936 / 43 Cedo redde. In huius i ambula in lege. 937 / 44 In ius enim vero scilicet vadam in ius. Pergitis si perseveraveritis in duritia. 938 / 45 Indotatis i modo soleo patrocinari non solum indotatis, sed et dotatis. 939 / 46 Patrocinari defendere. 940 / 47 Dotatis scilicet mulieribus. Quid id nostra i quid ad nos pertinet. Nihil hic incipit denudare factum Chremetis de uxore. 941 / 48 Hic quandam n(oram) scilicet dotatam. 944 / 51 Adeo certe. Ego illi i(am) d(enarrabo) uxori eius. 945 / 52 {Ne facias liberariam argenti} Ut quomodo. 946 / 53 <Missum te facimus liberum ab argento> i . 948 / 55 Malum exclamando. Ludificamini deridemini. 954 / 61 Inieci subintellege: secum. 957 / 64 Para o Chreme. 963 / 70 Ulcisci ulciscor hunc; idest vindictam sumo de illo. Ereo dubito. 964 / 71 Gladiatorio i armato. 965 / 72 Ut pro ‘ne’. Possit scilicet uxor. Es esto. 966 / 73 Redigam vos i te et illam. Hoc de. Fretus sis. 967 / 74 Cum quia. E medio scilicet hominum. Excessit mortua est. 969 / 76 Non nonne. Instigasti Demipho scilicet dum cepisti repetere talentum. 970 / 77 Ain tu <tandem> i scilicet Chremes. {tandem} 971 / 78 Primarie 972/ 79 Quin ut non. Novo modo nova contradictione. Contumelias scilicet postolendo i aliam uxorem. 973 / 80 Veneas vendas. Lautum peccatum t(uum) expurgatum a te. 974 / 81 Illam tuam uxorem i . 975 / 82 Si extillaveris i si totus te remiseris in lacrimas ii . 976 / 83 Malum exclamando. Quod isti Phormioni. ( . i 977 / 84 Affectum sumpsisse. 978 / 85 Publicius i <scelus> publicum scelus. Portari ii pro ‘portabitur’. 979 / 86 In solas desertas. 981 / 88 Huc ad ius. Si quid lubet scilicet volo ire. 983 / 90 144r Enim voluit eum retinere. Huc o Demipho. Iniuria est iniustitia. 984 / 91 Tecum o Demipho i . Lege dic iniuriam. 989 / 96 Vel etiam. Exclude extrahe. Scaena V,9 NAUSISTRATA, DEMIPHO, PHORMIO 991 / 2 Obticuisti o Chreme. 992 / 3 Respondes o Chreme. 993 / 4 Cave o Nausistrata. 994 / 5 Abi Nausistrata. Tange Chreme. Friget Me enica interfice. 998 / 9 Temere sine causa. 999 / 10 Quando quia. 1001 / 12 Tu fac i 916 i propter quam M. qua propter C. 919 i lectio eamus deest in Umpf. 930 i Magnificentia] qua nos magnificas Br. C. 936 i huius M. i.q. in ius male interpretatus. 938 i Indodatis M 1 . Indotatis corr. M 2 . 940 i signum interrogationis. 964 i scr. Gladiatorio M. 966 i scr. Redigam vos M. 970 i tandem Schorsch. 972 i ††††olendo M. postolendo Schorsch. 974 i vixit M. uxorem Br. 975 i scr. Si extillaveris M. ii lacrimis M 1 . lacrimas corr. M 2 . 976 i deest glossa. 978 i Publicius M. i.q. Publicitus. ii lectio portari deest in Umpf. 984 i post Demipho lacuna iii litterarum. 1001 i fac M. i.q. factum male interpretatus. 965 Ut placari possit] „ut” pro ‘ne non’ Don. 967 Cum e medio excessit] <„cum”> pro ‘quia’ Don. Excessit] idest mortua est Don. 975 Lacrimis si exstillaveris] ... Ergo quasi totum in lacrimas converti et ex toto stillare corpore Don. <?page no="187"?> 179 scilicet Demipho. 1002 / 13 At blandientis. 1003 / 14 Tibi scilicet non est opus. Huic - 1005 / 16 Duint dent. 1008 / 19 Facinus factum. 1009 / 20 Factum scilicet mihi. Indignius scilicet quam ego feci illis. 1010 / 21 Ad uxores ventum est cum cepi de uxoribus sermocinari. Fiunt senes cum antea me percutiendo iuveniliter egissent. 1011 / 22 <Cum> i hoc ipso cum <m>eo ii marito. Distedet loqui valde tedet; vel dis testibus tedet me loqui cum illo. 1012 / 23 Itiones itinera. 1013 / 24 Lempni apud Lempnum. 1015 / 26 Sed ea scilicet culpa. {esse} i Mortuo 1017 / 28 Abhinc retro. 1018 / 29 Neque post postea. 1019 / 30 E medio hominum. Scrupulus stimulus doloris. 1021 / 32 Equo animo scilicet hoc feram. {Cupio misera Sed quid sperem i aetate porro minus peccaturum putem ii } Defungier mori. 1024 / 35 <Nunc magis> i expetenda est scilicet quam tunc esset. 1025 / 36 Adfers scilicet dicendo. Non fore i istum amplius peccaturum. 1026 / 37 Ire scilicet a me. 1027 / 38 Sic dabo talia i dicendo de illo. 1028 / 39 Atque hic est sicut Chremes. 1029 / 40 Satis est mihi scilicet sumpsisse de illo. 1030 / 41 Quod duam i quamdiu. Usque semper. 1031 / 42 Commemorarem i Demipho aliam uxorem superinductam esse. 1032 / 43 omnia scilicet honesta. 1034 / 45 Infectum n(on) <potest> ut non sit peractum. 1039 / 50 Gnato 6 1054 / 65 Polve i revoco. 1055 / 66 Faxo faciam. 1011 i Cum hoc ipso] cum meo marito C. ii meo C. 1015 i Sed ea] culpa Br. 1021 i signum interrogationis. ii signum interrogationis. et deest glossa. et ordo. 1024 i Nunc magis] scilicet quam tunc esset Schl. 1025 i signum interrogationis. 1027 i scr. Sic dabo talia] M. 1030 i duam M. i.q. dum. 1031 i Commemorarem M. i.q. Commemorem. 1054 i Polve M. i.q. pol vero male interpretatus. <?page no="188"?> 180 Die Distichen auf f. 144 r des clm 14420 248 1 Andria quid portet i , iuvenes quae sponte secuntur, 2 servi quo pacto pelliciant dominos, 3 Eunuchi verum quod sit thema, nomen et unde 4 asscivit, fraudes quae fuerint iuvenis, 5 Eautontimorumenos ii quem fert cruciatum 6 ecessu gnati, gaudia iii quae reditu iv , 7 Adelphis patruus filio sumpsisse nepotem 8 alter quod Demea rus coluisse patre v , 9 Phormio consilii quid det Phedriae parasitus 10 Antipho sobrinae captus amore suae, 11 sexta a vi loco proprium quod traxit nomen Echira 12 est tibi sat vii notum: cetera deinde vide. i signum lemmatis et zeuma glossa. ii scr. E autonti morumenos M. iii scilicet et glossa. iv scilicet pro glossa. v scilicet cum glossa. vi a add. M 2 . vii signum lemmatis sine glossa add. M 2 . glossam satis divinatus est Billanovich 1974, 39. 248 Diese Distichen sind MGH Poet. 5 p. 688 (=ICL 760) und von R. Peiper 1877, 517 und G. Billanovich 1974, 39 ediert. <?page no="189"?> 181 Die Hexameter auf f. 144 r des clm 14420 249 1 Tempore iam brumae, cum se sol vertit ad axe<m> i 2 alta petens celsi paulatim culmin<a caeli> ii 3 verque sui primam captaret l........................................, 4 huc Verona suam matrem t.........................................., iii 5 mater quicquid abest gnatae ut .................................... iv 6 Mox pariter primo Iuvenale<em legimus arte> v , 7 cuius nempe duos extremos carpere libros 8 egestas commentorum nos distulit egre. 9 Denique Terenti vi post dulcia legimus acta, 10 sepe suis verbis iocundis atque facetis 11 nos quae fecerunt risum depromere magnum. 12 Et si mansisses, posthac studeremus in illis, 13 quos adeo norunt vii perpauci tramite vero. 14 % 15 exhibui viii , dum te libuit consistere mecum. 16 Absme nunc abiens recto nam calle Veron<am> ix 17 mentibus insertum x ....................................................... i axem Dz. ii culmina caeli Dz. iii t<e misit orando> Dz. t<e visere misit> Billanovich. iv <daret, rara librorum> Dz. <praestaret alumno> vel <daret alma nepoti> Billanovich. v Iuvenalem legimus arte Dz. vi pro Terentii glossa. vii aliter noscunt glossa. viii Exibui M 1 . Exhibui corr. M 2 . ix [ucro†n†a†m†] Dz. Veron<am> Billanovich. x inserti cum compendio Peiper. 249 Dieses Gedicht wurde von R. Peiper 1877, 517f., dann von K. Dziatzko 1894b, 468, von K. Strecker 1939, 559f. und schließlich von G. Billanovich 1974, 46f. und 1979, 375f. ediert (=ICL 16186). <?page no="190"?> 182 Das Glossar auf f. 144 v des clm 14420 250 1 Salebras i idest ii arenas; asperitas harenarum. 2 Paximacius idest panis cibarius, quem servi accipiunt. 3 Sitos idest cibus, unde ‘scitartia’, ubi cibus ponitur. 4 Gracculus idest cornix. 5 Diadicum idest genus indiculi, idest scripturae deprecatoriae. 6 Supparem idest pene pares. 7 Diatrosopi idest medici, qui incidunt et urunt. 8 Gamiae dicuntur nuptiae; inde i bigamus duarum uxorum. 9 Proselitus „pros” ad; „elte” venire, unde „proselitus” advena. 10 Cauma crassitudo aeris, quae ex sole vel calore fit in aestate, inde caumeniae labores aestus. 11 Inpendio idest multum; adverbium est quantitatis. 12 Strofas idest calliditates, inde ‘strophosus’. 13 Sicophanta idest calumniator. 14 Antidotium i contraria datio. 15 Pelusiotas. i 16 Sugillatio i idest reprehensio. 17 Andabatae sunt i insanientes, qui se visos vulnerant putantes alios. 18 Nenias idest vanitates. 19 Stroma idest breviatio. 20 Ictis idest piscis; hinc ictiofagi dicuntur commestores piscium. 21 Assecula idest minister; idem est et papas. 22 Nihilo minus i idest similiter; adverbium similitudinis. 23 Inpostor deceptor. 24 Bdeporicus i idest itinerarius. 25 Zetas hiemales domus in modum britiscarum. 26 Proexagillo idest pignero. 27 Cimitron idest dormitorium, unde cimiterium. 28 Pitatias litteras; scripturas confessionis. i 29 Ciboria sunt folia colocasiorum rotunda, inde i ciborium dicitur. 30 Pelearium idest furnum. 31 Sabulum idest pulvis. 32 Scorpius fustis nodosus. 33 Catasta lectus ferreus. 34 Pavone genus vehiculi. 35 Muscipula laquei piscium vel avium. 36 Elephantinus morbus idest arcuatus. 37 Climateria incerta rei perfugia. 38 Malagma idest inplastrum. 39 Carios idest maleficos. 40 Genez mulier, unde geniceium; collectio mulierum. 41 Contraire i idest resistere. 42 Bacterius idest baculus pastoralis. 43 Oraculum idest responsum divinum. 44 Osterus idest asper. 45 Tolotium instrumentum cum duobus fustibus, quibus animal vel homo trahitur, ita ut, si ante se velit ire, ille qui est retro retrahat eum. 46 Melos idest taxus, inde i melotis; vestis de pelle taxi. 47 Carinoa genus tormenti es camnis i vel ferro, quod mittitur inter ungues et carnem digitorum. 48 Fitones idest ventriloqui, in quorum ventre est divinationis spiritus; et dicuntur a Phitone, idest Apolline. 49 Cline grece lectus, inde clinica, idest male habens in lectulo i . 50 Arpagat grecum est, idest arripit. 51 Mechanica ars tantae subtilitatis est, ut non possit comprehendi, sicut adulterinus filius non comprehenditur cuius sit. 52 Capodiatim idest particulatim. 53 Primicerius i idest primus in cera, idest in lege. 54 Dies filii idest dies iudicii. 55 Pausam idest pausationem. 56 Verias idest genus ornamenti, idest nustiae parvulae. 57 Marrae et Sedelocus nomina 250 Dieses Glossar ist nicht zufällig oder als Lückenbüßer (so Dziatzko 1894b, 469) geschrieben worden, sondern es scheint zumindest in Teilen im Zusammenhang mit dem Kommentar des clm 14420 entstanden zu sein. Das ergibt sich aus drei bzw. vier Übereinstimmungen: Glossar 3 = Eun. 228 [... sitos cibus dictus est M. f. 95 v ]; Glossar 13 = Andr. 815. 919. Haut. 38; Glossar 63 = Haut. 887; eine vierte Übereinstimmung ergibt sich durch eine nicht gekennzeichnete Konjektur von Villa 1984, 18: Glossar 77 = praefatio Monacensis vgl. S. 68 Z. 21f. Das Glossar wurde gedruckt und besprochen von Villa 1979, 9-15 und 1984, 11-18 und 18-22. <?page no="191"?> 183 sunt locorum. 58 Animadversione idest damnatione. 59 Concaveatus idest [ ††††† i llatus. 60 Colophonia idest resina, unde pix fit. 61 Commentariensis idest cancellarius. 62 Choreutri [ [...] ††††† i canentium in choro. 63 Pantomimus idest omnium imitator. 64 Mima imitatrix. 65 Manuale [ 66 [...] <ta>bulae i iunctae. 67 Indolescet idest misericordia movebitur. 68 Erga idest opera, inde i ergas ii [ 69 [...] ††† f i . Staurum ii Grece crux. Foron iii idest ferre, inde stauroforia. [ 70 [...] Cervicositas i idest superbia. 71 Cenaculum idest solarium. 72 Circus. [ 73 [...] de emporium locus i ubi lucra, idest mercimonia fiunt. [ 74 [...] genus febris i que tertiana dicitur. 75 Bareche idest [ [...] 76 mioparo et faselus idem est. Coclea i [ [...] 77 ab insula sic vocatur. 78 Porphiritico [ 79 [...] ††uasa sunt. Quadrarii i idest qui qua [ ii 1 i Sa†††ras lego. Salebras Villa. ii vel Villa. 8 i unde Villa. 14 i An†††††ium lego. Antidotium Villa. 15 i deest lemma. 16 i scr. sugillatio M. 17 i sicut Villa. 22 i Nihil Villa. 24 i Bdeporicus M. Odeporicus Villa. 29 i unde Villa. 31 i in margine Pos M. 41 i scr. Contra ire M. 46 i unde Villa. 47 i es camnis M. i.q. ex cannis. ex cannis Villa. 49 i lectolo M 1 . lectulo corr. M 2 . 53 i Primicerium Villa. 59 i aliquot litteras legere non possum. 62 i Choreutri... vum canentium Villa. 66 i tabulae Villa. 68 i unde Villa. ii erga... Villa. 69 i ...ur staurum grece Villa. ii scr. Staurum] M. iii scr. Foron M. crux, foron idest Villa. 70 i ...cervicositas, idest Villa. 73 i †††††††††††††† lego. de emporium locus ubi Villa. 74 i ††††††† lego. genus febris Villa. 76 i scr. Coclea M. idem est coclea Villa. 79 i scr. Quadrarii M. ...uasa sunt quadrarii idest Villa. ii signa nescioqua in ima fronte paginae. <?page no="192"?> 184 Literaturverzeichnis Ábel, Jenö, Az ó-és középkori Terentiusbiographiák, Értekezések a nyelv-és széptudományok köréböl 14 (1887), 3-62. Acker, Lieven van (ed.), Agobardus Lugdunensis: opera omnia, Turnhout 1981 (= Corpus Christianorum. Continuatio Medievalis 52). Antony, Heinz, Korruptel oder Lemma? Die Problematik der Lexikographie auf dem Hintergrund der Editionen, MLatJb 16 (1981), 288-333. Assmann, Jan, Text und Kommentar. Einführung, in: Text und Kommentar, hrsg. v. Jan Assmann und Burkhard Gladigow, München 1995 (Beiträge zur Archäologie der literarischen Kommunikation IV). Ballaira, Guglielmo, Praefatio Monacensis ad Terentium quae integra in cod. Vat. lat. 11455 asservatur, BPEC N.S. 16 (1968), 13-24. Bertini, Ferruccio, Recenti edizioni di testi Latini del XII secolo. Esperienze e polemiche, in: Grafia e interpunzione del Latino nel Medioevo, hrsg. v. Alfonso Maierù, Seminario Internazionale, Roma 27-29 settembre 1984, Roma 1987 (Lessico Intellettuale Europeo 41), 103-112. Billanovich, Giuseppe, Terenzio, Ildemaro, Petrarca, IMU 17 (1974), 13-60. Billanovich, Giuseppe, Milano, Nonantola, Brescia, in: La cultura antica nell’ occidente Latino dal VII all’ XI secolo, hrsg. v. Centro Italiano di Studi sull’ Alto Medioevo, Spoleto 18-24 aprile 1974 (Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’ Alto Medioevo 22), Bd. 1, Spoleto 1975, 321-352. Billanovich, Giuseppe, Petrarca, Pietro da Moglio e Pietro da Parma, IMU 22 (1979), 367-395. Bischoff, Bernhard, Das Güterverzeichnis des Klosters SS. Faustino e Giovita in Brescia aus dem Jahre 964, IMU 15 (1972), 53-61. Bischoff, Bernhard, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, Bd. 1: Die bayrischen Diözesen, Wiesbaden 3 1974 (urspr. Leipzig 1940). Bischoff, Bernhard, Paläographie und frühmittelalterliche Klassikerüberlieferung, in: La cultura antica nell’ occidente Latino dal VII all’ XI secolo, hrsg. v. Centro Italiano di Studi sull’ Alto Medioevo, Spoleto 18-24 aprile 1974 (Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’ Alto Medioevo 22), Bd. 1, Spoleto 1975, 321-352. Bischoff, Bernhard, Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters, Berlin 2 1986 (überarb. 1979) (Grundlagen der Germanistik 24). Bruns, Paul J. (ed.), P. Terentii Afri comoediae sex. Textum ad fidem codicis Halensis antiquissimi criticis nondum cogniti, 2 Bd., Halle 1811. Bücheler, Franz / Riese, Friedrich A. (ed.), Anthologia Latina, Ps. 1. F. 2, Leipzig 2 1906. <?page no="193"?> 185 Cappelli, Adriano, Dizionario di abbreviature latine ed italiane, Mailand 6 1999 (=1990, urspr. 1899). Della Casa, Adriana, Arusianus Messius: Exempla elocutionum, Mailand 1977. Deufert, Marcus, Textgeschichte und Rezeption der plautinischen Komödien im Altertum, Berlin/ New York 2002 (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 62). Deufert, Marcus, Eine verkannte Terenzbiographie der Spätantike. Untersuchungen zur Vita Ambrosiana, Göttingen 2003 (Nachrichten der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. I. Philologisch-historische Klasse 6). Diederich, Silke, Der Horazkommentar des Porphyrio im Rahmen der kaiserzeitlichen Schul- und Bildungstradition, Berlin/ New York 1999 (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 55). Dziatzko, Karl, Rezension Friedrich Schlee: Scholia Terentiana, Leipzig 1893, DLZ 15 (1894), 431-434. (= Dziatzko 1894a) Dziatzko, Karl, zu Terentius im mittelalter, NJPhP 149 (1894), 465-477. (= Dziatzko 1894b) Foucault, Michel, Die Ordnung des Diskurses, Frankfurt a.M. 1991 (urspr. 1974). Fuhrmann, Horst, Überlegungen eines Editors, in: Probleme der Edition mittel- und neulateinischer Texte, hrsg. v. Ludwig Hödl und Dieter Wuttke, Kolloquium der Deutschen Forschungsgemeinschaft, Bonn 26.-28. Februar 1973, Bonn 1978, 1-34. Geppert, Carl. E., Zur Geschichte der Terentianischen Texteskritik, NJPhP Supplementband 18 (1852), 28-87. Gerstenberg, Heinrich, De Eugraphio Terentii interprete, Jena 1886. Gladigow, Burkhard, Der Kommentar als Hypothek des Textes, in: Text und Kommentar, hrsg. v. Jan Assmann und Burkhard Gladigow, München 1995 (Beiträge zur Archäologie der literarischen Kommunikation IV). Glauche, Günter, Schullektüre im Mittelalter. Entstehung und Wandlungen des Lektürekanons bis 1200 nach den Quellen dargestellt, München 1970 (Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-Forschung 5). Glauche, Günter, Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, München 1984. Goetz, Georg (ed.), Placidus, Leipzig 1894 (Corpus Glossariorum Latinorum 5). Goetz, Georg (ed.), Corpus Glossariorum Latinorum, Bd. 4, Leipzig 1889. Goetz, Georg (ed.), Corpus Glossariorum Latinorum, Bd. 5, Leipzig 1894. Grant, John N., The commentum Monacense and the MS Tradition of Terence, Manuscripta 22 (1978), 83-90. <?page no="194"?> 186 Grant, John N., Studies in the Textual Tradition of Terence, Toronto u.a. 1986 (Phoenix Suppl. 20). Hafner, Wolfgang, Der Basiliuskommentar zur Regula S. Benedicti, Münster 1959 (Beiträge zur Geschichte des Mönchtums und des Benediktinerordens 23). Halm, Karl F. / Keinz, Friedrich / Meyer, Wilhelm (Hrsg.), Catalogus Codicum Latinorum bibliothecae Regiae Monacensis, T2. P2., München 1876. Hissette, Roland, Averrois ou mystice plutôt qu’Averroys ou mistice? À propos des graphies dans les éditions des textes scholastiques latins, Bulletin de Philosophie Médiévale 40 (1998), 77-90. Holder, Alfred (ed.), Pomponi Porfyrionis Commentum in Horatium Flaccum, Hildesheim 1967 (Nachdruck Innsbruck 1894). Holtz, Louis (ed.), Murethach: In Donati artem maiorem, Turnhout 1977 (Corpus Christianorum. Continuatio Medievalis 40). Hunger, Herbert, Schrift, in: Der kleine Pauly, Bd. 5, hrsg. v. Konrat Ziegler und Walther Sontheimer, München 1979. Jakobi, Rainer, Die Kunst der Exegese im Terenzkommentar des Donat, Berlin/ New York 1996 (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 47). Jakobi, Rainer, Grillius, Berlin/ New York 2005 (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 77). Jakobi, Rainer, Das Commentum Brunsianum, in: Terentius Poeta, hrsg. v. Peter Kruschwitz u.a., München 2007 (Zetemata 127), S. 37-49. Junge, Rebekka (ed.), Nicholas Trevet und die Octavia Praetexta, Paderborn 1999. Keil, Heinrich (ed.), Grammatici Latini, Bd. 2, Leipzig 1855. (= Keil II) Keil, Heinrich (ed.), Grammatici Latini, Bd. 3, Leipzig 1859. (= Keil III) Keil, Heinrich (ed.), Grammatici Latini, Bd. 7, Leipzig 1880. (= Keil VII) Klopsch, Paul, Die Überlieferung der lateinischen Literatur im Mittelalter, in: Einführung in die Überlieferungsgeschichte und in die Textkritik der antiken Literatur. Mittelalter und Neuzeit, hrsg. v. Egert Pöhlmann, Bd. 2, Darmstadt 2003, 47-95. Köhler, Helga, Auf dem Weg zum modernen Lesetext? , in: Editing Texts. Texte edieren, hrsg. v. Glenn W. Most, Göttingen 1998 (Aporemata 2), 165- 189. Lindgren, Uta, Gerbert von Aurillac und das Quadrivium. Untersuchungen zur Bildung im Zeitalter der Ottonen, Wiesbaden 1976 (Sudhoffs Archiv: Beiheft 18). Lindsay, Wallace M. (ed.), Nonii Marcelli De conpendiosa doctrina libri XX, Leipzig 1903. <?page no="195"?> 187 Lindsay, Wallace M. (ed.), Isidori Hispalensis Episcopi Etymologicarum sive Originum libri XX, 2 Bd., Oxford 9 1991 (=1911). Lindsay, Wallace M. (ed.), Sexti Pompei Festi de verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome, Leipzig 1913. Lindsay, Wallace M., Notae Latinae. An Account of Abbreviation in Latin mss. of the early minuscle period (c. 700-850), Cambridge 1915. Löfstedt, Bengt, Rezension Adriana della Casa: Il Dubius Sermo di Plinio, Genova 1969, AJPH 93 (1972), 494-497. Löfstedt, Bengt (ed.), Sedulius Scottus: In Donati artem minorem, in Priscianum, in Eutychem, Turnhout 1977 (Corpus Christianorum. Continuatio Medievalis 40c). Mai, Angelo (ed.), M. Acci Plauti fragmenta inedita. Item ad P. Terentium commentationes et picturae ineditae, Milano 1815. Maltby, Robert, A Lexicon of Ancient Latin Etymologies, Leeds 1991 (ARCA 25). Marchionni, Roberta (ed.), Der Sciendum-Kommentar zu den Satiren des Horaz, München/ Leipzig 2003 (Beiträge zur Altertumskunde 172). Mc Culloh, John (ed.), Rabanus Maurus: Martyrologium, Turnhout 1979 (Corpus Christianorum. Continuatio Medievalis 44). Meillet, Antoine, Le problème de l’orthographe latine, REL 2 (1924), 28-34. Minnis, Alastair J. / Scott, Alexander B., Medieval Literary Theory and Criticism c. 1100 c. 1375. The Commentary-Tradition, Oxford 2 1991 (=1988). Minnis, Alastaire J., Late-medieval vernacular Literature and latin exegetical Traditions, in: Text und Kommentar, hrsg. v. Jan Assmann und Burkhard Gladigow, München 1995 (Beiträge zur Archäologie der literarischen Kommunikation IV). Mittermüller, Rupert (ed.), Vita et regula SS. P. Benedicti una cum expositione regulae a Hildemaro tradita. Teil 3: Expositio regulae ab Hildemaro tradita et nunc primum typis mandata, Regensburg 1880. Most, Glenn W. (Hrsg.), Commentaries - Kommentare, Göttingen 1999 (Aporemata. Kritische Studien zur Philosophiegeschichte 4). Müller, Rudolf W., Rhetorische und syntaktische Interpunktion. Untersuchungen zur Pausenbezeichnung im antiken Latein, Tübingen 1964. Munk Olsen, Birger, L’ étude des auteurs classiques latins aux XI e et XII e siècles, Bd. 2, Paris 1985. Munk Olsen, Birger (Hrsg.), La réception de la littérature classique au Moyen Age (IXe-XIIe siècle), Kopenhagen 1995. Norberg, D. (ed.), L’ oevre poétique de Paulin d’ Aquilée. Édition critique avec introduction et commentaire, Stockholm 1979 (Filologisk-filosofiska serien 18). <?page no="196"?> 188 Otto, August, Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer, Leipzig 1890. Parkes, Malcolm B., Punctuation, or Pause and Effect, in: Medieval Eloquence. Studies in the Theory and Practise of Medieval Rhetoric, hrsg. v. James J. Murphy, Berkeley u.a. 1978, 127-142. Peiper, Rudolf, Vermischte Bemerkungen und Mittheilungen zu römischen Dichtern zum Theil aus Handschriften, in: RhM 32 (1877), 516-537. Polara, Giovanni, Problemi di ortografia e di interpunzione nei testi Latini di età Carolina, in: Grafia e interpunzione del Latino nel Medioevo, hrsg. v. Alfonso Maierù, Seminario Internazionale, Roma 27-29 settembre 1984, Roma 1987 (Lessico Intellettuale Europeo 41), 31-51. Rand, Edward K., Early Medieval Commentaries on Terence, TAPhA 38 (1907), XLIf. Rand, Edward K., Early Medieval Commentaries on Terence, CPh 4 (1909), 359-389. (= Rand 1909a) Rand, Edward K., Early Medieval Commentaries on Terence. Addendum, TAPhA 40 (1909), LXXIIf. (= Rand 1909b) Reeve, Michael D., Aelius Donatus, in: Texts and Transmission. A Survey of the Latin Classics, hrsg. v. Leighton D. Reynolds, Oxford 3 1990 (=1983), 153-156. (= Reeve 3 1990a) Reeve, Michael D., Terence, in: Texts and Transmission. A Survey of the Latin Classics, hrsg. v. Leighton D. Reynolds, Oxford 3 1990 (=1983), 412-420. (= Reeve 3 1990b) Rigg, Arthur G., Medieval Latin, in: Editing Medieval Texts. English, Frensh and Latin written in England, hrsg. v. Arthur G. Rigg, Papers given at Twelfth Annual Conference of Editorial Problems, University of Toronto 5-6 November 1976, New York 1977, 107-125. Rigg, Arthur G., Introduction, in: Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, hrsg. v. Frank A. C. Mantello und Arthur G. Rigg, Washington 1996, 71-78. (= Rigg 1996a) Rigg, Arthur G., Orthography and Pronuntiation, in: Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, hrsg. v. Frank A. C. Mantello und Arthur G. Rigg, Washington 1996, 79-82. (= Rigg 1996b) Rigg, Arthur G., Morphology and Syntax, in: Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, hrsg. v. Frank A. C. Mantello und Arthur G. Rigg, Washington 1996, 82-92. (= Rigg 1996c) Riou, Yves-François, Essai sur la tradition manuscrite du commentum Brunsianum des comédies de Térence, RHT 3 (1973) 79-113. Riou, Yves-François, Le Commentum Brunsianum des Comédies de Térence dans le Clm 29004c, Collection Latomus 145 (1976), 315-32. <?page no="197"?> 189 Riou, Yves-François, Les commentaires médiévaux de Térence, in: Medieval and Renaissance Scholarship, hrsg. v. Nicholas Mann und Birger Munk Olsen, Leiden u.a. 1997 (Mittellateinische Studien und Texte 21), 33-49. Ruh, Kurt, Votum für eine überlieferungskritische Editionspraxis, in: Probleme der Edition mittel- und neulateinischer Texte, hrsg. v. Ludwig Hödl und Dieter Wuttke, Kolloquium der Deutschen Forschungsgemeinschaft, Bonn 26.-28. Februar 1973, Bonn 1978, 35-40. Sabbadini Remigio, Biografi e commentatori di Terenzio, SIFC 5 (1897), 289- 327. Schlee, Friedrich (ed.), Scholia Terentiana, Leipzig 1893. Schmidt, Peter L., Aelius Donatus, in: Restauration und Erneuerung. Die lateinische Literatur von 284 bis 374 n. Chr., hrsg. v. Reinhart Herzog, München 1989 (Handbuch der lateinischen Literatur der Antike 5), 143-158. Stotz, Peter, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, Bd. 3: Lautlehre, München 1996 (Handbuch der Altertumswissenschaft 2,5). (= Stotz 3) Stotz, Peter, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, Bd. 4: Formenlehre, Syntax und Stilistik, München 1998 (Handbuch der Altertumswissenschaft 2,5). (= Stotz 4) Strecker, Karl (ed.), Die lateinischen Dichter des deutschen Mittelalters, Bd. 5, Berlin 1939 (MGH, Poetae latini medii aevi, 5,2). * + , -. / . 0 , Eugraphius, in: Der kleine Pauly, Bd. 2, hrsg. v. Konrat Ziegler und Walther Sontheimer, München 1979. Studemund, Wilhelm (ed.), Über die editio princeps der Terenz-Scholien des Codex Bembinus, NJPhP 97 (1868), 546-571. (= Bemb./ Stud. 1) Studemund, Wilhelm (ed.), Über die editio princeps der Terenz-Scholien des Codex Bembinus, NJPhP 125 (1882), 51-63. (= Bemb./ Stud. 2) Suerbaum, Almut, Accessus ad auctores. Autorkonzeptionen in mittelalterlichen Kommentartexten, in: Autor und Autorschaft im Mittelalter, hrsg. v. Elizabeth Andersen u.a., Tübingen 1998 (Kolloquium Meißen 1995), 29-37. Thiel, Helmut van, Die Lemmata der Iliasscholien. Zur Systematik und Geschichte, ZPE 79 (1989), 9-26. Thiel, Helmut van, Zenodot, Aristarch und andere, ZPE 90 (1992), 1-32. Thilo, Georg / Hagen, Hermann (ed.), Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii, 3 Bd., Hildesheim 1961 (Nachdruck Leipzig 1881-1887). Tombeur, Paul, De polygraphia, in: Grafia e interpunzione del Latino nel Medioevo, hrsg. v. Alfonso Maierù, Seminario Internazionale, Roma 27-29 settembre 1984, Roma 1987 (Lessico Intellettuale Europeo 41), 69-101. <?page no="198"?> 190 Traube, Ludwig, Einleitung in die Philologie des Mittelalters, hrsg. v. Paul Lehmann, München 1911 (Vorlesungen und Abhandlungen, Bd. 2, hrsg. v. Franz Boll, München 1909-1920). Uhl, Anne, Servius als Sprachlehrer. Zur Sprachrichtigkeit in der exegetischen Praxis des spätantiken Grammatikerunterrichts, Göttingen 1998 (Hypomnemata 117). Umpfenbach, Franz (ed.), Die Scholien des Codex Bembinus zum Terentius, Hermes 2 (1867), 337-402. Umpfenbach, Franz (ed.), P. Terenti comoediae, Berlin 1870. Villa, Claudia, La tradizione delle Ad Lucilium e la cultura di Brescia dall’età carolingia ad Albertano, IMU 12 (1969), 9-51. Villa, Claudia, Due antiche biblioteche bresciane. I cataloghi della cattedrale e di S. Giovanni de Foris, IMU 15 (1972), 63-97. Villa, Claudia, Denique Terenti dultia legimus acta … Una Lectura Terenti a S. Faustino di Brescia nel secolo IX, IMU 22 (1979), 1-44. Villa, Claudia, A Brescia e a Milano, IMU 24 (1981), 1-17. Villa, Claudia, La Lectura Terentii. Volume primo: Da Ildemaro a Francesco Petrarca, Padua 1984 (Studi sul Petrarca 17). Villa, Claudia, Terentius im Mittelalter und im Humanismus, LexMA, Bd. 8, München 1997, 549f. Warren, Minton (ed.), Unpublished Scholia from the Vaticanus (C) of Terence, HSPh 12 (1901), 125-136. Webb, Robert H. ) ) X \ ) E C Manuscripts, HSPh 22 (1911), 55-110. Wessner, Paul (ed.), Aelius Donatus: commentum Terenti, 2 Bd., Stuttgart 1966 (Nachdruck Leipzig 1902-1905). Wessner, Paul, Der Terenzkommentar des Eugraphius, RhM 62 (1907), 203- 228. Wessner, Paul (ed.), Eugraphius: Commentum Terenti, Stuttgart 1966 (Nachdruck Leipzig 1908). Winterbottom, Michael (ed.), Three Lives of English Saints, Toronto 1972. Wölfflin, Eduard, Die neuen Scholien zu Terenz, ALL 8 (1893), 413-420. Woods, Marjorie C., Editing Medieval Commentaries. Problems and a Proposed Solution, in: Text. An Interdisciplinary Annual of Textual Studies 1, 1981 (1984), 133-145. Zons, Raimar, Text - Kommentar - Interpretation, in: Text und Kommentar, hrsg. v. Jan Assmann und Burkhard Gladigow, München 1995 (Beiträge zur Archäologie der literarischen Kommunikation IV), 389-406. <?page no="200"?> Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG Postfach 25 60 · D-72015 Tübingen · Fax (0 7071) 97 97-11 Internet: www.narr.de · E-Mail: info@narr.de Der vorliegende Band vereint die Beiträge eines internationalen Symposiums, das Gottfried Hermann, dem Leipziger Klassischen Philologen der Goethezeit, gewidmet war. Experten verschiedener Disziplinen beschäftigen sich mit der Persönlichkeit Hermanns und den systematischen und praktischen Aspekten seiner philologischen Arbeit. Aus dem Inhalt: R. Kößling: Gottfried Hermanns Leben und seine Bedeutung für die Universität Leipzig • U. Schindel: Hermann als akademischer Lehrer: die Göttinger Professoren Karl Friedrich Hermann und Hermann Sauppe • J. Flöter: Gottfried Hermann und Wilhelm von Humboldt. Aspekte neuhumanistischer Bildung in Sachsen und Preußen • C. Michel: Programm und Fragment: Zu Gottfried Hermanns Briefwechsel mit Goethe (1820- 1831) • M. Schramm: Hermann und Kant. Philologie als (Kantische) Wissenschaft • E. Tichy: Hermann als Grammatiker • T. Poiss: Zur Idee der Philologie. Der Streit zwischen Gottfried Hermann und August Boeckh • G.W. Most: Hermann gegen Creuzer über die Mythologie • G. Danek: Gottfried Hermann und die Homerforschung Kurt Sier Eva Wöckener-Gade (Hrsg.) Gottfried Hermann (1772-1848) Leipziger Studien zur Klassischen Philologie, Band 6 2010, VIII, 300 Seiten, €[D] 68,00/ SFr 105,00 ISBN 978-3-8233-6546-4
